Bóng Đông Hồ trong nghệ thuật Thư-Ảnh

Bóng Đông Hồ trong nghệ thuật Thư-Ảnh

Tản mạn của Nguyễn Văn Sâm

Người bạn giáo chức một thời xa xưa từ Canada ghé thăm ngôi nhà lạc lõng của chúng tôi trên vùng sa mạc mà không phải bạn bè nào cũng bỏ công tìm tới. Hữu bằng tự viễn phương lai, bất diệc lạc hồ? Dĩ nhiên là vui. Chuyện trò lan man đầu Ngô mình Sở cuối cùng người bạn ngỏ ý muốn giới thiệu con đường nghệ thuật mà anh đương đi mấy chục năm nay, có thể là đã nửa thế kỷ, nghệ thuật mới Thư-Ảnh, với giới thưởng ngoạn nơi thủ đô tỵ nạn Việt Nam của nước Mỹ.

Ờ thì con đường mới nào lại chẳng chông gai, Robert Frost nói có hai con đường, con đường lạ chưa ai đi là con đường chông gai, đơn độc nhưng đặc biệt với những khám phá và kỳ bí, bước vô lối mòn thì là chuyện thường tình. Tôi lờ mờ hiểu Thư-Ảnh là sự kết hợp giữa Thi Ca và Ảnh chụp nghệ thuật. Kết hợp hai thể loại khác nhau để tạo nên một thể loại mới nhiều tính chất nghệ thuật hơn. Như hiện nay người ta thường kết hợp bài hát với những hình ảnh minh họa, thường là phong cảnh đồng quê, thiếu nữ hay một vài sinh hoạt để bài ca bắt tai bắt mắt hơn. Tôi nhớ tới những bức tranh Tàu bên góc trái thường có lạc khoản để đề ngày tháng nhưng họa sĩ thường thêm khi thì bài thơ, khi thì vài ba câu cảm khái. Nhưng đó không phải là sự kết hợp Thư-Ảnh, bức họa có thể thay thế Ảnh nhưng lạc khoản quá nhỏ nhoi và không có mục đích nghệ thuật trong cách viết, không thể đại diện cho Thi, càng không đại diện cho Thư, vốn là Thi nhưng nét bút bay bướm, vũ lộng tài năng vẽ chữ của người viết. Nhìn bức tranh với lạc khoản dù lớn cách mấy ta thấy chỉ một mặt: Bức họa mà thôi, phần chữ viết, thi ca bị chìm khuất.

Người nghệ sĩ ngồi trước mặt tôi nhỏ nhẹ giải bày đại ý là mình phối hợp hai thứ nghệ thuật: Ảnh chụp và Thi Ca, không có thứ nào trội bật hơn thứ nào, chúng ‘hòa điệu sống’ để thoát ra khỏi chính mình và tạo nên một tác phẩm mới. Nhưng điều quan trọng là Thi Ca phù hợp với đề tài của bức ảnh đã đành, Thi ca phải được viết bằng cả một nghệ thuật, kể cả lựa chỗ trên bức ảnh chớ không ở góc trái trên cùng như tranh Tàu.

Tôi nói cho vui khi hình ảnh chợt bùng lên trong trí: Hình như anh muốn tạo một ly cà phê sữa ngon lành từ hai thứ có sẵn là cà phê và sữa.

Vâng, có thể nói như vậy cho dễ hiểu. Tác phẩm mới được ưa chuộng nếu sự pha trộn theo liều lượng nào đó mà hương vị thành phần vẫn còn trong khi tạo ra sản phẩm đặc trưng mới. Ngó xuống một vài bức ảnh anh giở ra trước mặt chúng tôi nãy giờ tôi chú ý đến bức Thư-Ảnh ‘Ngày Sau Sỏi đá cũng cần có nhau’, câu trích trong bài ca của nhạc sĩ họ Trịnh. Người nghệ sĩ chắc đã bỏ nhiều tâm huyết khi thực hiện: Bức Ảnh nằm trong khung trái tim, trái tim lại nằm trong cái thế nghiêng như khi ở trong lồng ngực. Và sỏi đá chung quanh tranh. Và sỏi đá nhiều cặp trong hình. Và sỏi đá nhìn chung có đường rãnh phân cách như sự cãi cọ giận dỗi của bất kỳ cặp tình nhân nào. Nhưng rồi xa xa kia là đôi vợ chồng. Nghiêng dựa nhau. Quàng vai nhau. Cùng có nhau. Con người cũng như sỏi đá.

Có một sự lựa chọn tính toán từng chi tiết, không có sự ngẫu nhiên. Thư thì được đặt ở vị thế dễ thấy, không luốt so với toàn tác phẩm.

Một bức khác: Hình bàn tay xoay trái đánh rơi đóa hoa hồng đẹp tươi, trong tay chỉ còn lại một bông hoa tàn héo. Câu thơ đi theo là câu nổi tiếng của nữ sĩ Tuệ Mai, ái nữ của nhà thơ Trần Tuấn Khải: Như có tay mà không rành bắt giữ, nên phần riêng cũng tuột khỏi tay mình. Một lời than về thân phận, về khả năng về định mạng đem đến thiệt thòi cho người thơ. Những gì đẹp sang, cao quý rời khỏi tay đi về đâu không biết, còn trong tay thi sĩ là sự héo úa, tàn tạ của nghèo khó cô đơn.

Người nghệ sĩ Tăng Hưng đã làm cho hai câu thơ rõ nghĩa hơn. Tạo thêm tính cách bi đát vốn hàm chứa trong đó. Tôi nói với mình: Tác dụng của Thư-Ảnh là đây: Người thực hiện hiểu câu thơ thế nào thì diễn tả cụ thể, một cách giải thích, bằng hình chụp, có thể là tự nhiên như trường hợp trước, có thể là dàn dựng như trường hợp sau. Và như vậy người đọc câu thơ sẽ thấu đáo hơn. Những trường hợp tương tợ như bức Nắng Sàigòn anh đi mà chợt mát, với câu thơ của Nguyên Sa, hay bức Nhớ em tóc xõa bờ vai, Nửa đêm da thịt quên cài áo khuya, với câu thơ của Hoàng Trúc Ly. Một là tự nhiên một là dàn dựng.

Nhìn chữ viết, tôi nhớ tới những bức thư pháp tiếng Việt của Thi sĩ Đông Hồ treo ở nhà sách Yiểm Yiểm Thư Trang trên đường Kitchener đầu thập niên 50 độ nào mà tôi rất nhiều lần khi tan giờ học, băng qua đường, vô mua sách vở thì ít mà ngắm nghía thưởng ngoạn thì nhiều. Tôi gọi đó là thư pháp Đông Hồ. Loại chữ viết ngó vô là biết nét chữ Đông Hồ, cao ốm thon thon của nét xuống chữ g, chữ y, của nét lên chữ h, chữ l. Để cho nét thư pháp của mình đặc biệt hơn, thi sĩ Đông Hồ đã cho những nét cong của chữ n , d, h, a, đ được kéo xuống nhiều, và ngòi bút lông được điều khiển sao chữ đều đặn mà như bay nhảy.

Phân tích sự yêu chuộng trong nét thư pháp Việt, chắc ai cũng đồng ý co sóụ hiện diện của đặc tính tính thanh thoát, dễ đọc, không cầu kỳ để người xem phải bóp trán giải bài toán tích phân cao cấp. Tôi cho rằng người viết thư pháp Vũ Hối, cũng đạt được điều nầy. Những ‘thư pháp gia’ lề đường Sàigòn trong những ngày giáp Tết thường trọng về tính chất bay bướm, đố chữ tạo được sự ưa thích của người mua chữ bằng sự hiếu kỳ, nhưng hiếu kỳ của người mua là yếu tố nằm ngoài nét chữ không tạo nên nghệ thuật bên trong nét chữ. Ờ mà sao thư pháp Đông Hồ lại tái hiện trong Thư-Ảnh của Tăng Hưng? Nghệ nhân thú nhận rằng mình thích cách viết của thầy Đông Hồ, nên khi học với thầy ở chứng chỉ Văn Chương Quốc Âm tại trường Đại Học Văn Khoa Sàigòn, đã mon men nhờ thầy chỉ dẫn trong khi đó mình đã có tay nghề khá vững về bộ môn nhiếp ảnh rồi. Thầy đã vui lòng chỉ cách cầm bút lông và nhấn mạnh trên việc tạo chữ hình lá trúc. Trong nhiều sinh viên nghe giảng hôm đó, Tăng Hưng là một trong số rất ít người sau đấy mần mò tới tư gia thầy ở khu chợ Tân Định để học thêm và phát triển kết hợp thư pháp Đông Hồ với ảnh của Tăng Hưng.

Tôi cười vui trong lòng. Vậy thì thi sĩ Đông Hồ đã để lại cái bóng của mình dầu đã quy tiên từ lâu. Trong bao nhiêu người sinh viên ngồi ở giảng đường trường Đại học Văn Khoa nghe ông giảng về Văn Học Hà Tiên, có bao nhiêu người nhớ, nhưng vài phút giảng về thư pháp của mình thi sĩ đã để lại được một truyền nhân, đã mở đầu cho một nghệ thuật mới. Có thể nghệ thuật nầy phát triển vút cánh bay cao với những tác phẩm lẫy lừng của nhiếp ảnh gia tài ba có thêm tay nghề thư pháp. Có thể môn nầy sẽ không tồn tại vì lý do nầy khác. Biết đâu? Ai nắm bắt được tương lai?