Chàng Nhái < > Chằn Tinh: Tản mạn về một truyện thơ ở đồng bằng Cửu Long

Chàng Nhái < > Chằn Tinh: Tản mạn về một truyện thơ ở đồng bằng Cửu Long

Cách đây gần 60 năm, khi còn theo học bậc Tiểu Học ở trường Trương Minh Ký^[1] Sàigòn, tôi đã mê loại truyện thơ bình dân Miền Nam của mấy nhà xuất bản Phạm Văn Thình^[2], Phạm Đình Khương và Thuận Hòa ở Chợ Lớn. Đặc biệt về hình thức, mỗi truyện của loại nầy người viết và nhà in xếp đặt sao cho đầy 16 trang. Về hình thức, trang bìa, giấy màu, có hình khắc ván thường kèm theo hai câu lục bát, trang cuối ghi lại tất cả những quyển cùng loại đã xuất bản. Bên trong sự trình bày cũng độc chiêu, mỗi hàng in câu lục và câu bát kế tiếp nhau chớ không xuống hàng giữa câu lục và câu bát như ngày nay. Quán nhỏ của người cô tôi sinh sống và nuôi hai anh em tôi ăn học nằm ở góc nhỏ của Chợ Cầu Ông Lãnh là đường Boresse và đường Quai de Belgique, lúc đó bán tạp hóa, tạp hóa có nghĩa bán nhiều thứ không dính dáng gì với nhau, từ xà-bông Cô Ba, bri-dăn-tin ba số 5 tới tiểu thuyết hay va-li, túi xách, xi-ra Kiwi, mực viên Ara, thuốc tẩy Toàn Trắng, kem đánh răng Gibbs, Kol, phấn trắng đánh nón đánh giày Everblanc, dây giày, sữa Con Chim…. Truyện thơ bình dân nói trên và truyện Tàu của nhà in Trí Đức Thư Xã ở đường Sabourin là những món hàng bán chạy, tuy không lời nhiều, nhưng được nhiều người mua. Khách hàng tất cả đều là người lao động ở gần đó hay dân quê miệt vườn theo ghe chài lên Sàigòn bán tam tứ thập vật, có thể là cá, khô, lu, hủ hay mía, thơm, dừa; có thể là bàn ghế, chiếu lát hay cát dùng để trộn hồ, hoặc nước uống^[3]. Họ ghé lại mua một vài cuốn truyện cho mình hay mua giùm lối xóm vì đâu phải ai cũng rảnh rang mà cơm ghe bè bạn lên được Sàigòn? Nhiều ông già bà cả tới quán cô tôi, cố gắng nhớ lại được cái tựa mà không biết lựa sách vì không biết chữ, thằng nhỏ mười tuổi là tôi phải lựa giùm. Và tôi đọc hết tất cả mấy chục quyển thơ ấy với mấy chục bộ truyện Tàu dầy cui của nhà Tín Đức Thư Xã đương một mình một chợ lúc nầy. Cứ trốn vô góc sạp coi cho cẩn thận, đừng làm rách, rồi thế nào cũng bán được như là sách mới, bởi vì không phải ai ai cũng có thể đi ra Sàigòn, hay vô Chợ lớn vì một cuốn truyện.

Nhân vật truyện Tàu và nhân vật truyện thơ theo đuổi tôi trước khi tôi thi đậu vào trường Trung Học Pétrus Ký năm nào đó có cuộc tấn công vào căn cứ của Bình Xuyên trấn đóng ở trường nầy. Những La Thành, La Thông, Lá Xán, La Côn, Lý Quảng, Na Tra, Tề Thiên Đại Thánh, Tiết Giao, Mộc Quế Anh, Tiết Nhơn Quí, Dương Văn Quảng…, tôi nhớ nằm lòng gia phả và hành vi của họ.. Những anh hùng chinh Đông, chinh Tây, bình Liêu, Những ông tiên Bắc du, Nam du, Đông du, Tây du tôi thuộc làu còn hơn thuộc sử Việt. Những Phạm Công Cúc Hoa, Tam Nương, Ông Trượng Tiên Bửu, Phụng Kiều Lý Đán, Sáu Trọng, Hai Đẩu, Sáu Nhỏ, Trần Minh, Trò Đông, Ngọc Cam Ngọc Khổ, Nam Kinh Bắc Kinh…. mài giủa để lần lần tạo thành tâm hồn con người tôi. Nhưng điều quan trọng nhứt là nhờ đây tôi thích văn chương, tiểu thuyết kể từ những ngày còn rất nhỏ. Vật đổi sao dời, hơn nửa thế kỷ sau, hơn năm chục quyển truyện thơ đó không dễ gì tìm gặp cho đủ bộ! Tôi nhớ nhiều lần, nơi quê người buồn bã, ngồi ôn lại chuyện ngày qua, ước ao nếu biết ai đó bán đủ bộ truyện thơ bình dân kia thì dầu mắc mỏ bao nhiêu cũng sẽ cố gắng chạy tiền mua cho lấy được. Và rồi tôi gặp may có được, tuy là bản sao, hầu hết các người bạn thời thơ ấu của mình. Hôm nay xin giới thiệu tập thơ Chàng Nhái Kiển Tiên.

Chàng Nhái Kiển Tiên là tên bình dân theo cách kêu tên của đa số độc giả thời đó. Tên chánh thức của nó trên bìa in năm 1968 là Thơ Chàng Nhái, người mua hầu hết đều nói: ‘Bán cho tui cuốn Chàng Nhái Kiển Tiên coi.’ Như hầu hết các quyển khác, quyển nầy được in lại nhiều lần. Bìa trước có ghi nhà xuất bản Thuận Hòa và soạn giả là Nguyễn Bá Thời, bìa sau có ghi giấy phép xuất bản số… ngày…. Quyển Hậu Chàng Nhái, tức là thơ tiếp theo thơ Chàng Nhái, cũng của nhà xuất bản Thuận Hòa nhưng tác giả lại là Nguyễn Văn Khỏe. Chuyện nầy ngày nay là chuyện lạ, không thể xảy ra được vì không ai lại viết tiếp theo tác phẩm của người khác để công trình mình nằm nép ké theo công trình của người trước, nhưng với thời xưa, đó là chuyện bình thường vì người ta thường coi tác phẩm là của chung về mặt tinh thần nên họ sửa đổi, mô phỏng để cải biên thành thể loại khác hay viết tiếp theo một các thoải mái, không có vấn đề gì. Vậy thì ta hãy coi như truyện thơ và ‘hậu’ là một toàn thể của một tác phẩm hoàn chỉnh, và tất cả các truyện thơ nầy hợp thành quần thể tôi gọi chung là truyện thơ bình dân Miền Nam. Nói rộng ra nó bao gồm luôn cả các truyện thơ Phạm Tải Ngọc Hoa, Tống Trân Cúc Hoa, Phạm Công Cúc Hoa, Thơ Mã Thành… xuất hiện riêng ở Miền Bắc, nếu ta nói chung về truyện thơ bình dân của nước Việt…

Truyện kể rằng ở xứ Tòng Giang có một người con gái quá thời xấu xí tên là Giảng Dung. Giảng Dung không chồng mà tự nhiên thai nghén, sanh ra một con nhái. Tình mẹ thương con bao la dầu con mình hình dạng ra sao cũng vậy thôi nên Giảng Dung nuôi Nhái như bất cứ bà mẹ nào nuôi một đứa con bình thường của mình. Đến năm 13 tuổi thì Nhái nhờ mẹ đi hỏi cô công chúa út của vua Hồ Đế đương trị vì trong nước cho mình cho mình làm vợ. Dĩ nhiên vua không chịu và chỉ chấp nhận sau khi Nhái trổ tài chứng tỏ mình là người nhà Trời, có phép biến hóa, thần thông quảng đại siêu phàm, có thể mời Tiên Phật cũng như mãnh sư thần thú xuống ngay giữa triều đình. Về ở với vợ, Nhái được vợ thương yêu vô vàn. Có lần Nhái giả chết và dùng mẹo của Trang Tử hóa ra một chàng trai tuấn tú đến gạ gẫm vợ bước thêm bước nữa, nhưng Kiển Tiên vẫn một lòng chung thủy từ chối. Hiểu được lòng Kiển Tiên nên Nhái thú thiệt với vợ rằng mình là con của Ngọc Hoàng, Rồi Nhái lột da biến thành người đẹp đẽ không ai bì. Kể từ đây cặp vợ chồng nầy sống với nhau rất hạnh phúc, thuận hòa, tương đắc…

Biến cố xảy ra khi Nhái phải về chầu vua cha trên Trời. Ở lại trần, Kiển Tiên bị hai người chị ruột của mình ganh tỵ bàn mưu lập kế giết chết thả trôi sông vì họ muốn được chàng Nhái là chồng. Khi Nhái xong việc thượng giới trở về trần thì không thấy vợ đâu nên rất buồn khổ. Nhái đi xuống hết mười cửa Địa Ngục để tìm vợ nhưng không thấy hồn vợ đâu hết. Cuối cùng Nhái phải hỏi cha thật của mình là Ngọc Hoàng. Được mách bảo, Nhái xuống Thủy Cung của Long Vuơng rước vợ về vì Long Vương đã cho hồn Kiển Tiên sống tạm ở đây kể từ ngày bị giết. Từ đó Chàng Nhái và Kiển Tiên sống đời sung sướng, hạnh phúc. Hai cô công chúa chị xấu nết kia bị vua cha bắt tội, đày lên rừng vì hành động ác đức của họ bị phanh phui. Rồi thì vua Hồ Đế nhường ngôi cho Nhái vì ông không có con trai. Nhái lên ngôi cai trị nhân đức, thiên hạ kính mến vô ngần…

Truyện hậu: Hai chị xấu nết ác tâm của Kiển Tiên lên rừng bị Chằn Tinh bắt đem về làm vợ. Họ cùng sống đề huề, mỗi người sanh được một đứa con cho Chằn. Chằn Tinh tuy xấu xí nhưng biết thương vợ con, thường xuống xóm làng bắt heo bò, ăn cắp bánh trái đem về cho hai vợ cùng hai con. Một ngày kia hai người vợ Chằn nhớ chuyện thù xưa, nổi lên lại lòng thù hận, mới cùng nhau bàn luận tìm dịp nào đó sẽ mượn tay chồng trả oán vì chồng Chằn của họ cũng có pháp thuật, chưa chắc sẽ thua Nhái, nếu phải đấu phép thuật, chưa chắc ai ăn ai. Dịp may đến, Chàng Nhái phải về trời dự lễ theo lịnh của vua cha Ngọc Hoàng. Nhái biết trước có thể chuyện chẳng lành xảy ra cho vợ nên dặn vợ kín tiếng việc mình ‘chết’. Dầu vậy chuyện cũng bị bại lộ do Thừa Tướng Vương Bội quyết lòng dò la. Nắm được tin hay, Vương Bội lên đường đến Lãnh Sơn bàn kế hợp tác với Chằn, hứa rằng nếu Chằn xuống núi cướp được nước thì mình lên làm vua, phong Chằn chức trọng quyền cao. Hai công chúa khuyên Chằn giết Vương Bội và Chằn sẽ làm chuyện loạn trào. Dĩ nhiên Chằn Tinh thắng thế và Kiển Tiên phải lánh nạn trong khi bụng mang dạ chữa. Phần kế tiếp là chuyện khổ sở của Kiển Tiên trên đường thiên lý bôn ba, sanh nở… và sự trở về của Chàng Nhái để dẹp yên kẻ loạn trào. Kết thúc là sự xum họp của người hiền, người nhà trời và sự đền tội của kẻ xấu….

Dòng truyện bình dân, hợp với lòng tin chắc nịch của người dân Nam Kỳ Lục tỉnh, đi theo mô thức thông thường: ác giả ác báo, thiện giả thiện báo. Một vài mô thức thường thấy trong dòng truyện bình dân là:

(1) con Trời (Thạch Sanh Lý Thông),

(2) xuống địa ngục tìm người thân (Phạm Công Cúc Hoa, Quan Âm Tế Độ),

(3) xuống Long Cung (ảnh hưởng từ truyện Tây Du ký, Truyền Kỳ Mạn Lục),

(4) bị trời đánh hay bị trừng phạt, như cọp ăn chẳng hạn (Lục Vân Tiên),

(5) hoàn hồn sống lại sau khi chết (Lâm Sanh Xuân Nương)…

được sử dụng đi sử dụng lại từ truyện nầy sang truyện khác. Truyện bình dân vì vậy nhìn ở mặt nầy thì thiếu tính sáng tạo với những bứt phá có những tình tiết mới của riêng từng truyện, nhưng bù lại việc nhắc đi nhắc lại những sự kiện trên của truyện bình dân đã lần lần ghi dấu trong lòng người đọc những khái niệm mà người viết và phần đông dân chúng thời đó tin tưởng. 9 Chuyện xuống mười của địa ngục thường thấy trong các tác phẩm của tiền bán thế kỷ 20. Thời đó câu chuyện ngươi Lâm Tử Kỳ trong kinh Hồi Dương Nhơn Quả chết rồi hoàn hồn sống lại vì ông ta là người tốt đã có thiệt nhiều ảnh hưởng ở trong Nam, có thể nói là sâu đậm và hướng dẫn cách sống của con người để tạo nên một xã hội rất ít gian tà dâm ô cướp giật thời đó.

Tôi có thể quả quyết rằng sự thuần lương, dễ tính của người Miền Nam một thời gian của thế kỷ 19 và đầu hai mươi phần nào được tạo thành do các truyện thơ bình dân nầy.

Thời cuộc và những đổi mới của văn học, thể loại truyện thơ bình dân với kết thúc luân lý dạy đời mất tuyệt, cũng là điều đáng tiếc! Đi tìm ý tưởng nào đó chuyên chở trong thơ Chàng Nhái, ta có thể nhắc đến tình mẫu tử, niềm tin về sự tương thông của ba giới - Trời Phật, Nhân Gian và Địa Ngục, thiện duyên ác duyên, lòng ganh tỵ của con người, sự tham lam quyền lực… là những vấn đề thường thấy. Tôi tâm đắc với hai vấn đề như là ý tưởng riêng của bộ truyện Chàng Nhái mà ta có thể nói là ít thấy ở các truyện bình dân khác:

a - Tà dâm là nguyên nhân đầu tiên của những trọng lỗi.

b - Mê tâm vì sự xúi xiểm của vợ là con đường đi xuống của nam nhân.

Chằn tinh thú thiệt với hai vợ rằng trước đây mình là người của chánh phái, cũng tu hành, cũng có phép mầu, hình dung mình thanh tú, nhưng lỗi lầm tà dâm khiến mình bị phạt trở thành xấu xa hình dạng:

Anh đây xưa vốn Đại-Bàng, Dài công tu luyện hơn ngàn năm nay.

Thành người xinh đẹp lắm thay, Trước anh phạm-tội cách vài mươi năm.

Phép tu cấm sự tà-dâm, Bỡi anh chẳng cử lòng ham tư-tình.

Gặp nàng con gái đẹp xinh, Anh ép trăng gió thỏa tình bướm ong.

Chẳng dè nàng phải mạng vong, Tội kia trời tỏ lâm vòng luật thiêng.

Ngọc-Hoàng mới phạt anh liền, Làm anh hình dạng chẳng tuyền như xưa.

Từ hình dạng xấu xí, Chằn Tinh phải sống trong hang núi, ăn đồ sống sít, dần dần vướng vô vòng tục lụy vợ con và rồi phải tiêu ma đời tu luyện ngàn năm trong phút chốc. Hình thể xấu xí của Chằn chẳng qua là một cách diễn tả sự xấu xa trong lòng con người tà dâm của anh ta, để anh ta luôn luôn thấy được sự sai bậy đã qua của mình mà chừa tội lỗi. Chằn Tinh thấy và hiểu được điều đó. Anh muốn quay đầu lại làm người lương thiện, tu tỉnh không gây thêm ác nghiệp nữa, không sát sanh hại vật nữa. Nhưng sự đời vướng mắc bước vô rồi không dễ dàng cho phép anh thoát ra. Anh không còn lối giải quyết nào khác, anh phải kiếm sữa sùng, cơm gạo, bánh trái cho con mình, anh phải kiếm chút vinh vang để vợ được trả mối hận thù cũ. Và những thứ đó dìm đầu anh xuống, dẫn theo những chuyện lùm xùm lề xề khiến anh phải miễn cưỡng đối đầu với lực lượng của lẽ phải, của hướng thiện, của quần chúng. Và anh bị chết mất xác thảm thương, tiêu tan ngàn năm tu luyện. Cái đau xót của Chằn là anh biết trước mình thuộc về lực lượng tà, không thể nắm giữ thắng lợi lâu dài được, nhưng như đã nói, anh không thể thối lui, biết bậy tất phải thua mà cứ phải đi tới. Con đường anh đi có thể là đã quá xa trong lỗi lầm, nhưng anh phải đi theo luôn, yếu tố chánh là sự có mặt và lời thúc đẩy của vợ:

Trong lòng hồi hộp muốn kiêng, Chẳng dè hai vợ phút liền bước ra.

Chị em bàn luận kia là, Chồng mình tài phép ai mà hơn qua.

Chằn muốn phục quỵ cầu tha, Biết mình khó nỗi đánh mà hơn vua.

Trăm phần đà muốn chịu thua, Nhưng thấy hai vợ gượng đua tranh tài.

Gắng gượng tranh tài hay ngoan cố chống lại lẽ phải do sự thuốc nước của đàn bà là con đường thất bại muôn đời của đàn ông. Chằn Tinh cũng không thoát ra được định luật đó. Biết mình tấn tới nữa sẽ chết, phần thắng còn rất nhỏ nhưng Chằn cũng tấn tới vì có ánh mắt của hai bà vợ ở đằng kia. Anh ra trận theo mang tâm trạng Anh đà trót lỡ, chẳng màng tồn vong vì anh là người tình lụy, phải như thế thôi! Đó là mấy điều tác giả muốn trao cho người đọc, và ông đã nói nó mơ mơ hồ hồ giữa những chuyện trời trăng mây nước khác. Ta đọc thơ Chàng Nhái như người đi tìm loại nấm quí trong một khu rừng minh mông, bạt ngàn…. Càng xa thời gian xuất hiện lần đầu tiên của nó thì sự thấu hiểu càng khó vì sự hiện diện của một số từ cổ, từ địa phương ít dùng, đã bị biến nghĩa, giới hạn nghĩa... có khi thật là khó hiểu. Tại sao lại là Chằn tinh, tại sao lại là Chàng Nhái? Hình ảnh mà tác giả mượn để nói lên sự khác với người thường trong một khoảng thời gian nào đó của nhân vật mà mình tạo dựng. có tác dụng gì trong toàn thể câu chuyện?

Tôi cho là một sự hóa than giai đoạn, hoá than để chịu thử thách, hóa than để chịu hình phạt, Vì chỉ là hóa thân giai đoạn nên người xấu hình dáng đa phần là tốt, nhứt là trên bản chất. Người đọc đừng chú ý nhiều đến hình thể bên ngoài mà lầm đó là hình thức trường cữu. Tác giả thơ bình dân tưởng tượng ra nhiều hình thức hóa thân giai đoạn. Ta có Nàng Út chỉ lớn bằng ngón tay út của người thường (Thơ Nàng Út) ta có Lang Châu cùi, hình dạng biến thể, lở lói (Thơ Lang Châu), ta có Trần Minh đóng khố bằng lá chuối (Thơ Trần Minh Khố Chuối), ta có Phạm Công (Thơ Phạm Công Cúc Hoa) Lý Công (thơ Lý Công) là những người ăn mày dơ dáy, lang thang xóm nầy xóm kia, sống bằng sự bố thí của người đời để chờ thời. Qua giai đoạn hóa thân nhân vật sẽ trở lại làm người bình thường, lập công danh, chăn dân trị nước nếu cái tâm không bị sa đà vào đường sai lầm tội lỗi - mà Chằn tinh là trường hợp điển hình. Thơ bình dân miền Nam được ưa thích một phần cũng nhờ tác giả áp dụng kỹ thuật hóa thân giai đoạn cho nhân vật chánh, người đọc vừa được khiêu gợi sự tò mò, vừa thấy khoan khoái vì biết chắc rằng rồi đây nhân vật sẽ được trở về tình trạng bình thường với một tương lai rực rỡ.

Người bình dân phải chăng thích đọc truyện thơ bình dân vì muốn thỏa mãn ước mơ thoát khỏi cảnh đời nghèo khổ của mình trong thực tế. Câu trả lời sẽ không có. Chỉ có một điều chắc chắn, ở Thơ Chàng Nhái cũng như ở các quyển thơ bình dân khác: Sự xung đột chánh tà là lẽ đương nhiên và cuối cùng thì tà phái sẽ chịu diệt vong thôi, dầu thắng thế bao lâu cuối cùng rồi cũng sẽ bị diệt, và tiếng xấu vẫn còn hoài hoài, miên viễn.

_______________________

[1] Trường vẫn còn tọa lạc tại địa điểm cũ, góc đường Trần Hưng Đạo và Nguyễn Thái Học Sàigòn bây giờ, nhưng tên trường được đổi thành Nguyễn Thái học từ lâu. 3 Nước uống được gọi là nước ngọt, tức là nước máy ngày nay, được bán cho những người. [2] Về sau ông Phạm Văn Thình không kinh doanh nữa và nhà sách Thuận Hòa của ông Trần Văn Sửu lớn mạnh một phần nhờ mua đứt bản quyền các đầu sách của nhà xuất bản nầy. [3] Nước uống được gọi là nước ngọt, tức là nước máy ngày nay, được bán cho những người sống trên ghe hay trên nhà sàn dựa bờ sống.

Bài nói chuyện của Nguyễn Văn Sâm tại Montréal ngày 17 June 2018.

