ห้องสมุด เป็นแหล่งเรียนรู้ที่สำคัญในชุมชน เพราะเป็นแหล่งจัดหา รวบรวมสรรพความรู้ต่าง ๆ ที่มีและเกิดขึ้นในโลกมาจัดระบบในการอำนวยความสะดวกให้ผู้รับบริการได้เข้าถึงสารสนเทศที่ตนเองต้องการ และสนใจได้สะดวกรวดเร็ว ตลอดจนจัดกิจกรรมสนับสนุนส่งเสริมการอ่าน การศึกษาค้นคว้าหาความรู้ เพื่อให้เกิดการใช้บริการให้มากที่สุด

ความหมายของห้องสมุดประชาชน

ห้องสมุดประชาชน หมายถึง สถานที่จัดหารวบรวมทรัพยากรสารสนเทศเพื่อการอ่านการศึกษาค้นคว้าทุกชนิด มีการจัดระบบหมวดหมู่ตามหลักสากลเพื่อการบริการ และจัดบริการอย่างกว้างขวาง แก่ประชาชนในชุมชน สังคม ในประเทศและต่างประเทศ โดยไม่จำกัดเพศ วัย ความรู้ เชื้อชาติ ศาสนา รวมทั้งการจัดกิจกรรมส่งเสริมการอ่าน โดยรัฐเป็นผู้สนับสนุนทางการเงิน และมีบุคลากรที่มีความรู้ทางบรรณารักษ์ศาสตร์เป็นผู้ดำเนินการ

ห้องสมุดเป็นแหล่งเรียนรู้สำคัญในชุมชนที่ใกล้ชิดกับผู้เรียนมากที่สุด แทบทุกอำเภอ จะมีห้องสมุดประชาชน สังกัด กศน. ให้บริการได้แก่ ห้องสมุดประชาชนจังหวัด ห้องสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี” และห้องสมุดประชาชนอำเภอ นอกจากนี้ยังมีห้องสมุดประเภทอื่นอีก ทั้งที่รัฐเป็นผู้สนับสนุนและเอกชนดำเนินการเอง ซึ่งมีวัตถุประสงค์ในการจัดตั้งแตกต่างกัน อาจจะบริการประชาชนทั่วไปหรือกลุ่มเป้าหมายเฉพาะ ซึ่งผู้ใช้บริการสามารถสอบถามได้เป็นแห่งๆไป เช่น ห้องสมุดประชาชนขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นห้องสมุดประชาชนของกรุงเทพมหานคร ห้องสมุดโรงเรียน เป็นต้น ในที่นี้จะแนะนำห้องสมุดต่างๆ ดังนี้

1. ห้องสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี”

2. ห้องสมุดโรงเรียน

3. ห้องสมุดมหาวิทยาลัย

4. หอสมุดแห่งชาติ

5. ห้องสมุดเฉพาะ

1.ห้องสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี”

ในวโรกาสมิ่งมงคลสมัยที่สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเจริญพระชนมายุ 36 พรรษา เมื่อปีพุทธศักราช 2534 กระทรวงศึกษาธิการได้รับพระราชทานพระราชานุญาตให้ดำเนินโครงการจัดตั้งห้องสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี” เพื่อเฉลิมพระเกียรติและสนองแนวพระราชดำริในการส่งเสริมการศึกษาสำหรับประชาชน

1. ห้องอ่านหนังสือทั่วไป

ภายในห้องอ่านหนังสือทั่วไปจะเน้นบรรยากาศที่เรียบง่าย สะดวกสบาย แม้การจัดหมวดหมู่หนังสือจะใช้ระบบมาตรฐานสากล แต่จะมีคำแนะนำง่าย ๆ เพื่ออำนวยความสะดวกแก่ผู้ใช้บริการ ซึ่งมีความหลากหลายต่างวัยต่างระดับความรู้

2. ห้องเด็กและครอบครัว

ห้องสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี” แต่ละแห่งได้จัดบริเวณเฉพาะสำหรับเด็ก เยาวชนและครอบครัว จัดกิจกรรมที่เด็กและครอบครัวสามารถมีส่วนร่วม และแสดงออก เช่น การเล่านิทาน การแสดงละครหุ่น การวาดภาพ การแข่งขันอ่านเขียน

3. ห้องโสตทัศนศึกษา

ห้องโสตทัศนศึกษาเป็นห้องที่มุ่งพัฒนาให้เป็นศูนย์เทคโนโลยีทางการศึกษาของอำเภอ

4. ห้องอเนกประสงค์

ห้องสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี” มีบทบาทในการเป็นศูนย์ส่งเสริมการเรียนรู้ของประชาชนในการวางแผนเบื้องต้น จึงกำหนดให้มีห้องอเนกประสงค์ที่จะสามารถจัดกิจกรรมการศึกษาที่หลากหลายทั้งในรูปของพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น นิทรรศการ การอภิปราย การพบกลุ่มของนักศึกษา หรือการเรียนการสอน กลุ่มสนใจ

5. ห้องเฉลิมพระเกียรติ

เป็นห้องจัดแสดงหนังสือพระราชนิพนธ์ รวมทั้งสิ่งของที่สมเด็จพระเทพฯ ทรงออกแบบ

สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี มีพระราชประสงค์ให้ห้องสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี” จัดรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับ อำเภอ และจังหวัดที่ตั้งในรูปของสถิติ เอกสารสิ่งพิมพ์ บทสัมภาษณ์ แผนที่ ตลอดจนภาพถ่าย ในปัจจุบัน ศูนย์ข้อมูลภายในห้องสมุดประชาชน “เฉลิมราชกุมารี” ยังมีความแตกต่างกันในความสมบูรณ์ และวิธีการนำเสนอ แต่ส่วนใหญ่จะมีข้อมูลในเรื่องดังต่อไปนี้

1. ข้อมูลสภาพทั่วไป

2. ข้อมูลทางสังคม

3. ข้อมูลทางการเมืองการปกครอง

4. ข้อมูลทางการศึกษา

5. ข้อมูลทางศิลปวัฒนธรรม

6. ข้อมูลทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี

7. ข้อมูลทางการเกษตร

8. ข้อมูลทางอุตสาหกรรม

9. ข้อมูลทางเศรษฐกิจ

2. ห้องสมุดโรงเรียน

ห้องสมุดโรงเรียน หมายถึง ห้องสมุดที่จัดตั้งขึ้นในโรงเรียน หรือสถานที่จัดการศึกษาต่ำกว่าระดับอุดมศึกษา มีวัตถุประสงค์สำคัญเพื่อให้เป็นศูนย์กลางการเรียนของนักเรียน และการสอนของครู ห้องสมุดโรงเรียน จะจัดหาวัสดุตามหลักสูตรเพื่อให้บริการแก่นักเรียน และครู ความสำคัญอีกอย่างหนึ่งคือ เป็นการปลูกฝังนิสัยรักการอ่านของนักเรียนบทบาทและหน้าที่ของห้องสมุดโรงเรียนมี 3 ประการ ดังนี้

1. เป็นศูนย์กลางของการศึกษาค้นคว้าของการเรียน

2. เป็นศูนย์กลางฝึกวิจารณญาณในการอ่าน มีบรรณารักษ์ทำหน้าที่แนะนำการอ่าน

3. เป็นศูนย์กลางอุปกรณ์การสอน นอกจากการส่งเสริมการเรียนของนักเรียน แล้วยังส่งเสริมการสอนของครูด้วย

3. ห้องสมุดมหาวิทยาลัย

ห้องสมุดวิทยาลัย และมหาวิทยาลัย เป็นแหล่งเรียนรู้หลักในสถาบันอุดมศึกษา มีบทบาทหน้าที่ส่งเสริมการเรียนการสอนตามหลักสูตรที่เปิดในวิทยาลัย หรือมหาวิทยาลัยนั้น ๆ เป็นสำคัญ โดยการจัดรวบรวมหนังสือ และสื่อความรู้อื่น ๆ ในสาขาวิชาตามหลักสูตร ส่งเสริมช่วยเหลือการค้นคว้าวิจัยของอาจารย์และนักศึกษา ส่งเสริมพัฒนาการทางวิชาการของอาจารย์ และนักศึกษา จัดทำบรรณานุกรม และดรรชนีสำหรับการค้นหาเรื่องราวที่ต้องการ แนะนำนักศึกษาในการใช้หนังสืออ้างอิง บัตรรายการ และคู่มือสำหรับการค้นเรื่อง เช่น ห้องสมุดมหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราชเป็นห้องสมุดมหาวิทยาลัยเปิด มีชื่อเรียกว่า “สำนักบรรณสารสนเทศ” มีบริการทั้งในมหาวิทยาลัยส่วนกลาง ระดับภาค และระดับจังหวัด ที่ประชาชนมีโอกาสเข้าใช้บริการได้

นอกจากนี้ ยังมีห้องสมุดมหาวิทยาลัยต่าง ๆ ที่ประชาชนสามารถเข้าไปใช้บริการได้โดยเสียค่าบริการตามอัตราที่ห้องสมุดแห่งนั้นเรียกเก็บ รวมทั้งกฎ กติกา ข้อบังคับ ให้ยึดถือตามประกาศของห้องสมุดแห่งนั้น

4. หอสมุดแห่งชาติ

หอสมุดแห่งชาติ ถือเป็นห้องสมุดที่ใหญ่ที่สุด เป็นแหล่งเรียนรู้ที่สำคัญที่สุดแห่งหนึ่งในประเทศที่ดำเนินการโดยรัฐบาล บทบาทหน้าที่หลัก ได้แก่ การรวบรวมหนังสือ สิ่งพิมพ์ และสื่อความรู้ทุกอย่างที่ผลิตขึ้นในประเทศ และทุกอย่างที่เกี่ยวกับประเทศไม่ว่าจะจัดพิมพ์ในประเทศใด ภาษาใด เป็นการอนุรักษ์สื่อความรู้ที่เป็นทรัพย์สินทางปัญญาของชาติไม่ให้สูญไป และให้มีไว้ใช้ในอนาคต นอกจากรวบรวมสิ่งพิมพ์ในประเทศแล้ว ยังมีหน้าที่รวบรวมหนังสือที่มีคุณค่าซึ่งพิมพ์ในประเทศอื่นไว้เพื่อการศึกษา ค้นคว้า อ้างอิง ตลอดจนทำหน้าที่เป็นศูนย์รวมบรรณานุกรมต่าง ๆ และจัดทำบรรณานุกรมแห่งชาติออกเผยแพร่ให้ทราบโดยทั่วกันว่ามีหนังสืออะไรบ้างที่ผลิตขึ้นในประเทศ หอสมุดแห่งชาติ จึงเป็นแหล่งให้บริการความรู้แก่คนทั้งประเทศ ช่วยเหลือการค้นคว้า วิจัย ตอบคำถาม และให้คำแนะนำปรึกษาเกี่ยวกับหนังสือ

บทบาทและหน้าที่

1. ดำเนินการจัดหา รวบรวม และสงวนรักษาทรัพย์สินทางปัญญา วิทยาการ ศิลปกรรม

และวัฒนธรรมของชาติในรูปของหนังสือตัวเขียน เอกสารโบราณ และจารึก หนังสือตัวพิมพ์ สื่อสิ่งพิมพ์ สื่อโสตทัศนวัสดุ และสื่ออิเล็กทรอนิกส์ ที่ผลิตจากในประเทศ และต่างประเทศ

2. ศึกษา วิเคราะห์ วิจัย ดำเนินงานด้านเทคนิควิชาการบรรณารักษศาสตร์ สารนิเทศศาสตร์และเทคโนโลยีสารนิเทศตามหลักมาตรฐานสากล ตลอดจนให้การฝึกอบรมแก่บุคลากรของหน่วยงาน และสถาบันการศึกษา

3. ให้บริการการอ่าน ศึกษาค้นคว้า และวิจัยแก่ประชาชน เพื่อให้เป็นแหล่งเรียนรู้ตลอดชีวิตและการศึกษาตามอัธยาศัย

4. เป็นศูนย์ประสานงานระบบสารนิเทศทางวิชาการแห่งชาติ

5. เป็นศูนย์ข้อมูลวารสารระหว่างชาติแห่งประเทศไทย และภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ศูนย์กำหนดเลขมาตรฐานสากลประจำหนังสือและวารสาร ศูนย์กำหนดรายละเอียด
ทางบรรณานุกรมของหนังสือที่จัดพิมพ์ในประเทศ และเป็นศูนย์กลางแลกเปลี่ยน และยืมสิ่งพิมพ์ในระดับชาติและนานาชาติ

6. เป็นคลังสิ่งพิมพ์ของชาติ และศูนย์รวบรวมสิ่งพิมพ์ขององค์กรสหประชาชาติ

7. ปฏิบัติงานร่วมกัน หรือสนับสนุนการปฏิบัติงานของหน่วยงานอื่นที่เกี่ยวข้อง หรือที่ได้รับมอบหมายหอสมุดแห่งชาติ นอกจากที่ตั้งอยู่ที่ท่าวาสุกรี กรุงเทพมหานครแล้ว ยังมีหอสมุดแห่งชาติ สาขาอยู่ในภูมิภาคต่างๆ อีก 17 แห่ง

5. ห้องสมุดเฉพาะ

ห้องสมุดเฉพาะ คือ ห้องสมุดซึ่งรวบรวมหนังสือในสาขาวิชาบางสาขาโดยเฉพาะ มักเป็นส่วนหนึ่งของหน่วยงานราชการ องค์การ บริษัทเอกชน หรือธนาคาร ทำหน้าที่จัดหาหนังสือ และให้บริการความรู้ ข้อมูล และข่าวสารเฉพาะเรื่องที่เกี่ยวข้องกับการดำเนินงานของหน่วยงานนั้น ๆ ห้องสมุดเฉพาะจะเน้นการรวบรวมรายงานการค้นคว้า วิจัย วารสารทางวิชาการ เช่น ห้องสมุด มารวย ซึ่งเป็นห้องสมุดของตลาดหลักทรัพย์แห่งประเทศไทย จัดตั้งขึ้นเพื่อเป็นแหล่งสารสนเทศด้านตลาดเงิน ตลาดทุน และสาขาวิชาที่เกี่ยวข้อง ก่อนจะปรับปรุงรูปลักษณ์ใหม่ และเปลี่ยนชื่อเป็น “ห้องสมุดมารวย” ในปี พ.ศ. 2547 เพื่อเป็นเกียรติแด่ ดร.มารวย ผดุงสิทธิ์ กรรมการผู้จัดการตลาดหลักทรัพย์ฯ คนที่ 5