สารานุกรมพันธุ์บัวในประเทศไทย: จากราชินีแห่งไม้น้ำสู่พืชเศรษฐกิจและมรดกทางวัฒนธรรม

ประเทศไทยเป็นหนึ่งในแหล่งที่มีความหลากหลายทางชีวภาพของ "บัว" มากที่สุดแห่งหนึ่งของโลก จากพันธุ์พื้นเมืองที่ผูกพันกับวิถีชีวิตคนไทยมาแต่โบราณ สู่การพัฒนาสายพันธุ์ลูกผสมที่สร้างชื่อเสียงในระดับนานาชาติ บัวในประเทศไทยสามารถจำแนกออกเป็นหมวดหมู่ใหญ่ๆ ได้อย่างชัดเจน เพื่อให้ง่ายต่อการทำความเข้าใจในรายละเอียดของแต่ละสายพันธุ์

1. ปทุมชาติ (บัวหลวง - Lotus)

สกุล: Nelumbo

บัวหลวงคือ "บัว" ในความหมายที่คนไทยคุ้นเคยที่สุด มีความสำคัญทางศาสนาและวัฒนธรรม ลักษณะเด่นคือ ใบและดอกจะชูขึ้นสูงพ้นผิวน้ำ ก้านมีหนามเล็กๆ และทุกส่วนสามารถใช้ประโยชน์ได้ นิยมใช้บูชาพระและประกอบอาหาร

กลุ่มบัวหลวงพันธุ์พื้นเมือง

เป็นพันธุ์ดั้งเดิมที่พบได้ในประเทศไทย แบ่งตามลักษณะดอกได้ 2 แบบ คือ

1.1 บัวแหลม (ดอกตูมปลายเรียว):

• ปทุม (Pathum): หรือบัวแหลมชมพู ดอกมีสีชมพู กลีบไม่ซ้อนมาก เป็นบัวหลวงที่พบเห็นได้ทั่วไป

• บุณฑริก (Pundharik): หรือบัวแหลมขาว ดอกมีสีขาวสะอาดตา มีกลิ่นหอมอ่อนๆ

1.2 บัวฉัตร/บัวป้อม (ดอกตูมทรงป้อม กลีบซ้อนมาก):

• สัตตบงกช (Sattabongkot): หรือบัวฉัตรสีชมพู (Roseum Plenum) ดอกมีสีชมพูเข้ม กลีบซ้อนหนาแน่นสวยงาม ทรงดอกป้อมมน

• สัตตบุษย์ (Sattabut): หรือบัวฉัตรสีขาว (Album Plenum) ลักษณะเหมือนสัตตบงกช แต่เป็นดอกสีขาวล้วน

กลุ่มบัวหลวงพันธุ์ลูกผสมและพันธุ์นำเข้า

มีการนำเข้าและพัฒนาสายพันธุ์บัวหลวงเพื่อใช้เป็นไม้ประดับโดยเฉพาะ ทำให้มีสีสันและรูปทรงแปลกตามากขึ้น แม้จะไม่แพร่หลายเท่าลูกผสมในกลุ่มอุบลชาติ แต่ก็มีพันธุ์ที่น่าสนใจ เช่น

• Red Pleasure: บัวหลวงสีแดงสดที่พัฒนาขึ้นเพื่อเป็นไม้ประดับ

• อรุณีมา (Arunima): บัวหลวงลูกผสมดอกใหญ่ ให้ดอกดก เลี้ยงง่าย

2. อุบลชาติ (บัวสายและบัวผัน - Water Lily)

สกุล: Nymphaea

เป็นกลุ่มบัวที่มีความหลากหลายของสายพันธุ์มากที่สุดในโลก ลักษณะเด่นคือ ใบและดอกจะลอยปริ่มหรืออยู่บนผิวน้ำ ก้านไม่มีหนาม แบ่งย่อยได้ตามช่วงเวลาบานและถิ่นกำเนิด

2.1 บัวที่บานกลางคืน (Night-Blooming Water Lilies)

กลุ่มนี้คนไทยนิยมเรียกว่า "บัวสาย" เพราะสามารถเด็ดสาย (ก้านดอก) มาประกอบอาหารได้ ดอกจะเริ่มบานตอนเย็นและหุบในตอนสายของอีกวัน

• สัตตบรรณ (Sattaban): หรือบัวสายสีแดง (Red Indian Water Lily) เป็นพันธุ์พื้นเมือง ดอกมีสีแดงหรือชมพูเข้ม

• เศวตอุบล (Sewet Ubon): หรือบัวสายสีขาว (White Indian Water Lily) หรือที่เรียกว่า "โกมุท" ดอกสีขาวบริสุทธิ์ มีกลิ่นหอมเย็น

• บัวกินสายพันธุ์ลูกผสม: มีการพัฒนาให้มีสีอื่นๆ เช่น สีชมพูอ่อน สีครีม เพื่อการค้า

2.2 บัวที่บานกลางวัน (Day-Blooming Water Lilies)

เป็นกลุ่มที่ได้รับความนิยมปลูกเป็นไม้ประดับอย่างสูง มีการพัฒนาสายพันธุ์อย่างกว้างขวาง แบ่งได้เป็น 2 กลุ่มย่อย คือ

ก. บัวผัน-บัวเผื่อน (Tropical Day-Bloomers) เป็นบัวเขตร้อน มีถิ่นกำเนิดในไทยและภูมิภาคใกล้เคียง มีสีสันจัดจ้าน ใบมีขอบหยักเป็นคลื่น

• พันธุ์พื้นเมือง:

  • บัวผัน (Nymphaea capensis): ดอกสีชมพูอมม่วง

  • บัวเผื่อน: ดอกสีขาวนวลหรือฟ้าอ่อนๆ

  • บัวขาบ (นิลุบล): ดอกสีฟ้าหรือสีครามเข้ม

  • จงกลนี (Jongkolnee): บัวไทยโบราณตั้งแต่สมัยสุโขทัย ปัจจุบันไม่พบในธรรมชาติ มีลักษณะพิเศษคือกลีบดอกสีชมพูซ้อนกันแน่นมากจนดอกไม่เคยหุบ

• พันธุ์ลูกผสมสัญชาติไทย (โดดเด่นระดับโลก):

  • ฉลองขวัญ (King of Siam): บัวผันสีม่วงเข้ม กลีบซ้อนฟูสวยงาม พัฒนาโดยอาจารย์ชัยพล ธรรมสุวรรณ์ ในปี พ.ศ. 2541 เป็นที่รู้จักและนิยมอย่างแพร่หลาย

  • แทนขวัญ (Than Kwan): บัวฝรั่งที่พัฒนาสายพันธุ์โดยคนไทย ดอกสีแดงสด กลีบซ้อนสวยงาม

  • พิ้งค์ซิลค์ (Pink Silk): บัวลูกผสมข้ามสกุลย่อย (ISG) ที่ได้รับรางวัลระดับโลก ดอกสีชมพูหวาน กลีบเรียวยาวโดดเด่น

ข. บัวฝรั่ง (Hardy Water Lilies) มีถิ่นกำเนิดในเขตหนาว ถูกนำเข้ามาและพัฒนาพันธุ์ในไทย มีจุดเด่นคือ ขอบใบเรียบ (ต่างจากบัวผันที่ขอบใบหยัก) และดอกมีสีพาสเทลนุ่มนวล

• พันธุ์ที่ได้รับความนิยมและพันธุ์ลูกผสมสัญชาติไทย:

  • มังคลอุบล (Mangkala Ubon): บัวฝรั่งลูกผสมสัญชาติไทยพันธุ์แรกที่ได้รับรางวัลชนะเลิศระดับโลก (Best New Hardy Waterlily 2004) พัฒนาโดย ผศ.ดร.ณ นพชัย ชาญศิลป์ ดอกมีสีเหลืองอมส้ม กลีบซ้อนงดงาม

  • วันวิสาข์ (Wanvisa): สุดยอดบัวที่สร้างชื่อเสียงให้ประเทศไทย โดยได้รับ 3 รางวัลใหญ่จากการประกวดบัวนานาชาติปี 2553 คือ รางวัลบัวฝรั่งลูกผสมใหม่ยอดเยี่ยม, รางวัลบัวยอดเยี่ยมแห่งปี และรางวัลขวัญใจมหาชน (People's Choice) จุดเด่นคือดอกมีสีส้มอมชมพู มีริ้วสีเหลืองกระจายบนกลีบ และใบมีลายด่างที่เป็นเอกลักษณ์

  • มาดามวิลฟรอง กอนเนียร์ (Mme Wilfron Gonnere): พันธุ์คลาสสิกจากฝรั่งเศส ดอกสีชมพูอ่อน กลีบซ้อนแน่นเป็นทรงกลมสวยงาม

  • เพอร์รี่ไฟร์โอปอล (Perry's Fire Opal): บัวฝรั่งสีชมพูสด กลีบซ้อนหลายชั้น เป็นที่นิยมอย่างมาก

2.3 บัวนางกวัก (Indian Goddess Water Lilies)

เป็นกลุ่มย่อยของบัวเขตร้อนบานกลางวัน มีลักษณะพิเศษคือ กลีบเลี้ยงมีขนาดใหญ่และยาวเป็นพิเศษ คล้ายท่ากวักมือของ "นางกวัก" เทพีแห่งโชคลาภของไทย บัวกลุ่มนี้มีต้นกำเนิดจากอินเดีย แต่นักพัฒนาพันธุ์บัวชาวไทยได้นำมาพัฒนาต่อยอดจนมีหลากหลายสีสัน เช่น ขาว ม่วง และชมพู

3. บัววิกตอเรีย (บัวกระด้ง - Victoria)

สกุล: Victoria

เป็นบัวที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในโลก มีถิ่นกำเนิดในทวีปอเมริกาใต้ แต่สามารถเจริญเติบโตได้ดีในไทย

• ลักษณะเด่น: ใบมีขนาดใหญ่มาก เส้นผ่านศูนย์กลางได้ถึง 2-3 เมตร ขอบใบยกตัวสูงขึ้นคล้ายกระด้ง ด้านล่างของใบและก้านมีหนามแหลมคม

• ดอก: มีขนาดใหญ่ บานตอนกลางคืนและมีกลิ่นหอมแรง วันแรกที่บานดอกจะเป็นสีขาว และจะเปลี่ยนเป็นสีชมพูในวันที่สองก่อนจะโรย

• สายพันธุ์ในไทย: ที่พบเห็นหลักๆ คือ Victoria amazonica และ Victoria cruziana รวมถึงลูกผสมของทั้งสองพันธุ์