Öğretim yöntemlerinin seçiminde öğrenci özelliklerine uygunluk büyük öneme sahiptir. Her konu ve öğrenme düzeyi için uygun tek bir yöntemden bahsetmek mümkün değildir. Bu sebeple yöntemler seçilirken hedeflere, öğrenci ve konunun özelliklerine dikkat etmek gerekir.
Yöntem Seçimini Etkileyen Faktörler
Bir konunun öğretiminde kullanılacak yöntemler seçilirken aşağıda belirtilen faktörleri göz önünde bulundurmak gerekir.
- Programın / dersin amaçları
- Konunun ya da içeriğin özellikleri
- Öğrenci özellikleri
- Materyaller
- Maliyet
- Zaman
- Öğrenci sayısı
1. DÜZ ANLATIM (TAKRİR) YÖNTEMİ
Bilgileri öğretmen tarafından öğrencilere aktarıldığı, öğrencilerin pasif dinleyici konumunda oldukları geleneksel bir yöntemdir. Bu yöntemi kullanarak bilişsel alanın bilgi, duyuşsal alanın alma ve tepkide bulunma, psikomotor alanın uyarılma basamağındaki kazanımlara ulaşılabilir. Her ne kadar geleneksel yöntem olarak tanımlasak da, üst düzey davranışları kazandırmada kullanamasak da, bu yöntem tüm derslerde kullanılır. Kalabalık bir sınıfa bilgi vermede, süre sınırlıysa, öğrencileri ikna etmede, konulara açıklık getirmede, derse giriş aşamasında, dikkat çekmede, öğrencileri güdülemede, konular arasında geçiş yapmada, derste kullanılacak materyalleri tanıtmada, dersin sonunda özetleme yapmada etkili bir şekilde kullanılır.
Uzun süreli anlatımlar çok sıkıcı olacağından mümkün olduğu kadar kısa süreli anlatımlar yapılması gereklidir. Öğretmenin dili iyi kullanması, tonlamalarla öğrencilerin dikkatlerini toplaması, güncel yaşamadan örnekler vermesi, aralarda öğrencilere sorular sorarak onları da sürece katması ve etkin hale getirmesi, anlatımı sıkıcılıktan kurtarmak için harita, model, grafik, slâyt gibi materyaller kullanması oldukça önemlidir. Bu yöntemde öğrenciyi tanımak zorlaşır.
- Formal öğretmen anlatımı: Öğretmenin ders planı çerçevesinde konuyu anlatması.
- İnformal öğretmen konuşması: Öğretmenin ders planı dışında günlük ya da popüler konular hakkında konuşması.
- Brifing: Bir kurumun işleyişi ya da teknik bir konuda (Genel Kurmay Başkanlığının Bakanlar Kuruluna ülkenin güvenliği hakkında bilgi vermesi) yapılan kısa bilgilendirmedir.
- Demeç: Basın ya da yayın organlarına yapılan açıklamalardır.
- Konferans: Bilimsel, toplumsal ya da sanatsal bir konuda bir uzman tarafından bilgi vermek için yapılan konuşmadır.
- Söylev (Nutuk): Herhangi bir konuda yapılan duygusal yönü ön planda konuşmadır. Örneğin okul müdürünün 10 Kasım Atatürk’ü Anma Töreni’nde Atatürk’ün üstün kişiliğini ve içinde bulunduğu şartları anlatması.
Konunun kazanımları çerçevesinde güncel yaşamla ilgili ve öğrencinin düşünmesini sağlayacak bir problemin sınıf ortamına getirilerek bilimsel problem çözme basamaklarının (Bakınız: Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretim) kullanılmasıyla çözülmesi amaçlanır. Bu yöntemde öğrenci aktiftir. Öğretmen yol gösterici, yardımcı ve cesaretlendirici olmalıdır. En az uygulama düzeyindeki kazanımlara ulaşmak için kullanılır. Öğrenciye bilimsel tutum kazandırır. Analiz ve sentez düzeyindeki kazanımlara ulaşmayı da destekler. Önkoşul öğrenmelerin yetersiz olması durumunda (bilgi-kavrama) kullanılması mümkün değildir. Problem açık anlaşılır ve net olmalıdır. Anlaşılmayan bir problemin çözülebilmesi oldukça güçtür. Sınama yanılma, içgörü kazanma, neden-sonuç ilişkileri kurma, aktif düşünme ve akıl yürütme gibi etkinlikleri kapsar. Problem çözme ile öğrencilere eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme ve yansıtıcı düşünme gibi beceriler kazandırılır. Bu yöntem fazla zaman alabilir ve öğrenmenin değerlendirilmesi güçtür.
- Tümdengelim: Gerçekliği bilinen genel ilkelerden ya da genellemelerden yola çıkarak özel kurallara varma yoludur.
- Tümevarım: Örneklerden ya da özel kurallardan yola çıkarak genellemelere varma yoludur.
- Analoji: Bilinmeyen bir konunun bilinen bir konuya benzetilerek açıklanması yoludur. Örneğin Fen Bilgisi dersinde, kalbin çalışmasının bisiklet pompasının çalışmasına benzetilerek açıklanması.
- Analiz: Bütünün detaylarıyla / bileşenlerine ayrılmasıdır.
- Sentez: Analiz yoluyla bileşenlerine ayrılmış bir bütünün yeniden oluşturulmasıdır.
- Diyalektik yaklaşım: Tez-antitez ve sentez sürecini içerir. Sentez ne tezin kabul edilmesi ne de antitezin kabul edilmesidir. Hem tezden hem de antitezden bölümler içeren bir çözüm yolu oluşturulmasıdır.
- Hipotetik-Dedüktif: Önce tümevarım, sonra tümdengelim yöntemiyle bir problemin çözülmesi sürecidir.
- Reprodüktif: Yeni, orijinal ve yaratıcı çözüm yolları oluşturmadır (Bilişsel alan-sentez)
Kavrama düzeyindeki kazanımlara ulaşmada öğrenciyi merkeze alan bir yaklaşımdır. Bilgi düzeyinde eksikler olduğunda kullanılabilmesi mümkün değildir. Öğrencileri düşünmeye yönlendirmek, anlaşılmayan konuların açıklanması ve öğrenmenin pekiştirilmesi için öğretmen-öğrenci ve öğrenci-öğrenci etkinliklerinin üst düzeyde kullanıldığı bir yöntemdir. Öğrencilerin konuları ne düzeyde anladıklarının belirlenmesi için de bu yöntem kullanılabilir. Tartışma yönteminde ayrıca öğrencilerin kendilerini ifade edebilme başkalarının görüş ve fikirlerine saygı duyma ve iletişim becerilerini geliştirmek de amaçlanır. Tartışma yönteminin uygulanması için sınıfta demokratik bir ortam oluşturması önemlidir. Tartışma yöntemi ile uygulama, analiz ve sentez gibi üst düzey kazanımlara ulaşmak da amaçlanır.
Tartışılacak konu ve tartışma şekli öğretmen ve öğrenciler tarafından birlikte belirlenmelidir. Tartışma konusu ile ilgili olarak öğretmenlerin ve öğrencilerin önceden hazırlık yapmaları gereklidir. Tartışmanın biçimini belirlemede sınıftaki öğrenci sayısı dikkate alınmalıdır. Bir tartışma süresi belirlenerek bu süreçte tartışmanın konu dışına çıkmaması için gerekli önlemler alınmalıdır. Tartışmanın amacına uygun bir şekilde yürütülebilmesi için ilgin ve öğrencilerin dikkatini çekecek konular seçilmelidir. Tartışmada bazı öğrencilerin tartışmayı tekellerine alması önlenmelidir. Tartışma sonunda ve özetleme ve değerlendirme yapılmalıdır. Değerlendirmede tartışma süreci dikkate alınacağından bu yöntemde öğrencilerin değerlendirilmesi zordur.
Tartışma yöntemi tartışılan konunun niteliği ve gerekliliklerinden dolayı farklı teknikler kullanılarak gerçekleştirilebilir.
- Sempozyum: Aynı konuyla ilgili olarak iki ya da fazla katılımcının bir izleyici grubu önünde bilimsel çalışmalarını özetledikleri ve tartıştıkları bir tekniktir. Sınıf ortamından daha çok ulusal ve uluslararası düzeydeki katılımcılar vardır. Sempozyumun hazırlanması ve organizasyonu uzun bir süre alır. Ekonomik maliyeti yüksektir. Katılımcı sayısının fazla olması ve farklı ülke ya da bölgelerden gelmeleri geniş anlamda bilgi paylaşımının yaşanmasını sağlar. Bu bağlamda bilgilenme şöleni olarak da adlandırılabilir. Sempozyumumdaki her oturumda 3-5 ya da 5-7 katılımcı yer alır. Oturumu yöneten bir oturum başkanı vardır. Her katılımcı çalışmasını eşit sürede sunar ve sunumun bitiminde dinleyicilerin sorularıyla katıldıkları bir soru cevap etkinliği yapılır. Konu özetlenerek sonuca ulaşılır.
- Seminer: Bir alandaki uzman kişilerin bir konu üzerinde yaptıkları bilimsel çalışmayı sundukları bir tekniktir. Sunulan çalışma spesifik bir alanla ilgili olduğundan dinleyicilerinde konu ile ilgili ön bilgilere sahip olmaları gereklidir. Semineri yöneten bir başkan vardır ve başkan sunulan seminer konusu alanında uzman olmalıdır. Seminer genellikle bir kişi tarafından verilir fakat birden fazla kişi de seminer sunabilir. Bir öğrencinin bir konu üzerinde çalışarak sınıfa yaptığı çalışmayı sunması sınıftaki uygulamaya bir örnek olarak verilebilir. Çalışmayı öğrenci yapacağından, öğrenciye sorumluluk kazandırma amacı güder. Ayrıca seminer çalışmasının belli bir alanda yapılmasından dolayı konunun derinlemesine öğrenilmesinde öğrenciye kolaylık sağlar. Seminere hazırlık aşaması uzun süre alabilir.
- Panel: Bir grup uzmanın güncel ya da sosyal bir konuyu dinleyiciler karşısında birbirleri ile tartışması şeklinde gerçekleşir. Konu tek katılımcılar birden fazladır. Her katılımcının konuyu farklı bir yönüyle ele alması ve katılımcıların aralarında tartışmaları konunun değişik açılardan ve derinlemesine irdelenmesini sağlar ve dinleyicileri düşünmeye sevk eder. Panel yöneticisi bir başkan vardır ve o da konu alanında uzmandır. Panele katılanların daha önceden konuşmalarıyla ilgili hazırladıkları bir metni sunmaları uygun değildir. Bunun yerine günlük konuşmayı gerçekleştirmeleri ve dili etkin kullanmaları gereklidir. Uzmanlar arasındaki konuşma ve tartışmalar tamamlandıktan sonra dinleyicilerin soru sormaları ve görüş almaları vardır.
- Zıt Panel: Kendi içinde panelin özelliklerini taşır. Zıt panelde sınıf biri soru grubu biri yanıt grubu olmak üzere ikiye bölünerek paneli yönetecek bir lider belirlenir. İşlenmiş konuları tekrar etme ya da gözden geçirme için kullanılabilir. Konu sınıfa sunularak soru grubunun konuyla ilgili soruları, yanıt grubunun da muhtemel soruların yanıtlarını oluşturmaları için 10-15 dakikalık bir çalışma süresi verilir. Soru grubu kendi içlerinde tartışarak ve görüşlerini birleştirerek soruları ve yanıt grubu da kendi içinde muhtemel soruların yanıtlarını oluştururlar. Hazırlık aşamasından sonra soru grubu yanıt grubuna soru sorar, yanıt grubu da soruları yanıtlanır. Sürekli tek bir öğrencinin soru sorması ya da yanıltıcı soruların sorulması, aynı şekilde tek bir öğrencinin soruları yanıtlamasına müsaade dilmemelidir. Bir süre sonra grupların görevleri değiştirilerek aynı işlemler tekrarlanabilir. Her grup kendi içinde alt gruplara ayrılabilir. Ayrıca öğrencilerin özetleme ve tekrar yapmalarını sağlar.
- Forum: Bir konuda bir başkanın ya da sınıfta öğretmenin yönettiği bir ortamda birkaç öğrencinin (katılımcının) konuyla ilgili farklı düşüncelerini dinleyiciler karşısında savunması ile gerçekleştirilen bir etkinliktir. Öğrencilerin birbirleri ile tartışmazlar. Sadece görüşlerini savunurlar. Dinleyiciler başkandan (öğretmenden) söz alarak istedikleri katılımcılara soru sorabilirler. Panelden sonra kullanılması da mümkündür. Örneğin “Osmanlı imparatorluğunun gerileme devrindeki olaylar ve etmenler” incelenecekse kullanılabilir. Forum yöneticisinin ara ara gelinen noktalarla ilgili özetlemeler yapması uygundur.
- Kollegyum: İki grubun bir konu üzerinde tartışması şeklinde gerçekleşir. Bir grup konu alanı uzmanlarından, diğer grup ise dinleyicilerden (öğrencilerden) oluşur. İki panelin aynı anda uygulandığı bir tartışma tekniği olarak da düşünülebilir. Dinleyici grubundakilerin de önceden bir hazırlık yapması gereklidir. Bu tartışma tekniğinde de bir başkan vardır ve tartışmayı yönlendirme ve kontrol etmede etkin sorumluluk alır. Dinleyici (öğrenci) grubu konu üzerindeki görüşlerini açıklarken ve tartışırken yetersiz kaldıkları durumda kaynak grubuna soru sorarak yanıtları alırlar.
- Vızıltı (Buzz) Grupları: Kısa süreli tartışma gruplarıdır. Bu gruplarla gerçekleştirilen tartışmalar bir ders saati sonunda biter. Vızıltı 22’de iki öğrencinin oluşturduğu bir grupta her öğrencinin bir konu üzerine iki dakika konuşması ve toplam dört dakikada tartışmayı bitirmesi gerekir. Vızıltı 66’da altı öğrencinin bir konu üzerinde altışar dakika konuşması ve 36 dakikada tartışmayı bitirerek konuyu özetlemesi vardır.
- Açık oturum: Sosyal, sanatsal, siyasal ya da düşünsel bir konuda ilgili kişilerin bir başkan yönetiminde izleyiciler karşısında tartıştığı bir tekniktir. Her konuşmacı birden fazla söz alma hakkına sahiptir. Tartışmanın anlaşılması açısından katılımcıların herkesin anlayabileceği açık bir dil kullanmaları önemlidir. Tartışma sürecinde ortaya çıkan sonuçlar ara ara özetlenmeli, tartışmanın sonunda da mutlaka bir değerlendirme ve özet yapılmalıdır.
- Münazara: İki ekibin bir konuyla ilgili farklı iki tezi ele alarak jüri grubu önünde tartışmaları şeklinde uygulanır. Bu teknikte üç farklı grup vardır;
- 1. Tezi ya da görüşü savunan grup.
- 2. Tezi ya da görüşü savunan grup.
- Savunulan görüşleri ya da tezleri değerlendiren jüri grubu.
Her grubun görüşme süresi 4-5 dakikadır. Fakat savunma amaçlı konuşmada biraz daha fazla süre verilmesi uygundur. Her grubun (a,b) kendi görüşlerini savunmaları gerektiğinden dolayı ciddi bir ön hazırlık yapmaları gereklidir. Değerlendirmeyi yapacak olan jüri grubu her bir grupta yer alan öğrencileri tek tek değerlendirdikten sonra kazanan grubu açıklar. Bu teknikte karşı tezin çürütülmesi söz konusu değil sadece kendi görüşünü iyi bir şekilde savunma vardır.
- Çember tartışma tekniği: Küçük bir grubun (10-15 kişi ya da daha az) bir konu ya da ünitenin başlangıcında bir örüntü ve genel bakış açısı oluşturmasında ve değerlendirmesinde kullanılır. Öğrencilerin çember şeklinde oturarak lider yönetiminde kendilerine sorulan soruları cevapladıkları bir tartışma tekniğidir, öncelikle bir lider ve sorulara verilecek cevaplan not alacak bir sekreter belirlenmesi gereklidir. Tartışmaya katılacak 10-15 öğrenci çember biçiminde oturur. Lider, tartışma konusu ile ilgili açış konuşmasını yaptıktan sonra, katılanlara sıra ile sorularını yöneltir. Her bir konuşmacıya 1-2 dakikalık konuşma süresi verir. Konuşmalar sırasında hatalı cevaplar olursa liderin düzeltmesinde yarar vardır. Gerekli görülürse ikinci bir konuşma turu daha yapılabilir. Bu sırada sekreter verilen cevapları not almalıdır. Tüm katılanların konuşmalarını tamamlamalarından sonra lideri kapanış konuşmasını yaparak tartışmayı bitirir.
- Philips 66: Sınıfta oluşturulan altışar kişilik grupların bir sorun ya da kavramın tanıtılmasına yönelik olarak 6 dakika çalışmaları gereken bir tekniktir. Sınıftaki öğrenciler sınıf mevcuduna göre altışar kişilik gruplara bölünürler. Grup üyeleri kendi içinde 6 dk. boyunca konuşur. Bu sürede her grup üyesi 1 dk. konuşur. İçlerinden biri her üyenin düşüncelerini not alır. 6 dk. sonunda bu 6 görüşten tek bir görüş çıkarılır ve grup sözcüsü bu düşünceyi diğer gruplara grup görüşü olarak açıklar. Öğrencilerde rol alma, sorumluluk üstlenme, karşısındakini dinleme ve görüş kazanma gibi sosyal becerilerin geliştirilmesinde ve monoton sınıf ortamına hareket getirmede etkilidir. Zamanın ekonomik olarak kullanılmasını sağlar. Tartışma sonunda öğretmen grup görüşlerini değerlendirir. Sınıftaki öğrencilerle her grubun 6 kişi olması sağlanamıyorsa (öğrenci sayısı 6 ya da katları şeklinde değilse) tekniğin özellikleri göz önünde bulundurularak gruptaki öğrenci sayısında değişiklik yapılabilir.
Bu yöntem, gerçekleri ve sorunları yansıtan öykülemeler etrafında organize edilmiş öğrenme uygulamaları bütünü olarak tanımlanabilir. Örnek olay konu ile ilgili gerçek yaşamdan alınmış (öğretmenin yaşadığı, başkaları tarafından yaşanmış olayların gazete ve dergilerden alınması, öğrencilerin yaşamlarında karşılaşmaları muhtemel olaylar) olayların sınıf ortamına getirilerek öğrencilerin etkin katılımları ve grup tartışmalarıyla çözümüne yönelik olarak kullanılan bir tekniktir. Örnek olayın güncel olması ve öğrencilerin ilgisini çekmesi, birden fazla çözüm üretilebilir olması, tüm yönleriyle açık ve anlaşılır olması, anlamlı olması ve kendi içinde bir bütünlük taşıması oldukça önemlidir. Öğrenciler gruplara ayrılarak örnek olayı farklı açılardan irdeler ve çözüm önerileri geliştirirler. Öğrencilerin kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme düzeyindeki kazanımlara ulaşması, yansıtıcı düşünme ve eleştirel düşünme becerileri kazandırmak için kullanılır. Derslerinde, problemlere çözüm üretmeyi öğrenen öğrencilerin bu deneyimlerini yaşamlarına yansıtmaları beklenir. Tartışma sonunda her bir grubun ulaştığı sonuçlar sınıfta açıklanarak özetlenir. Böylece problemlere yaratıcı çözüm önerileri getirilmeye çalışılır. Ön öğrenmelerin yetersiz olduğu durumlarda bu yöntemin kullanılması mümkün olmaz.
Workshop (İşlik / Çalıştay)
Küçük bir uzman grubunun (3-5 kişi) gerçekleşmiş bir örnek olayın çözümüne yönelik olarak kısa sürede uygulamaya dönük bir öneri geliştirmeleri ve önerilerini uygulamaları şeklinde gerçekleştirilir. Çok az sayıda öğrencinin katılımcı olabilmesi tekniğin sınıfta kullanılması açısından karşılaşılan en büyük problemdir. Fakat yine de sınıfta kullanılması mümkündür. Örneğin çevre temizliğine karşı çok duyarlı olan 5 öğrencinin sınıfı daha temiz tutmak için aralarında tartışmaları, bir çözüm önerisi oluşturmalarını ve çözüm önerisini sınıfta uygulamaları gibi bir uygulama düzenlenebilir.
5. GÖSTERİP-YAPTIRMA YÖNTEMİ
Öğrencilere özellikle psikomotor becerileri kazandırmak için kullanılan yöntemdir. Bu yöntemde gösteri bölümünde öğretmen, yapma bölümünde ise öğrenci aktiftir. Örneğin sosyal bilgiler dersinde öğrencilere “Doğu Anadolu bölgesinin haritasını aslına uygun olarak ezbere çizebilme.” hedefini kazandırmak isteniyorsa yapılacak iş ya da kazanılacak davranışın aşamaları öğrencilere açık olarak verilmeli her bir aşama öğretmen tarafından gösterilmeli ve öğrencilerinde her bir basamakta yapılması gereken davranışı eksiksiz olarak yapmaları sağlanmalıdır. Eğer 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı kutlamaları için hazırlanan bir programda yörenin halk oyunları bir öğrenci gurubu tarafından oynanacaksa, böyle bir davranışı öğrencilerde oluşturmak için de gösterip-yaptırma yöntemi kullanılabilir. Bu yöntemde öğretmenin gösteri için önceden hazırlık yapması gösteri sırasında kullanılacak materyalleri sağlaması oldukça önemlidir. Çok büyük gruplarda bu yöntemin kullanılması zordur. Çünkü öğretmenin her bir psikomotor becerinin kusursuz yapılıp yapılmadığını belirlemesi ve öğrencileri değerlendirmesi oldukça zaman alır. Eğer öğrencilere kazandırılmak istenen davranış çok karmaşıksa davranış parçalara / bölümlere ayrılmalı, öğrencilerin her bir bölümü kusursuz olarak yapmaları sağlanarak davranış oluşturmaya çalışılmalıdır. Öğrencilere kazandırılmak istenen davranışı açıkça gösterebilmek için gerekirse modelden yararlanılmalı, video ve slâyt gibi materyaller kullanılmalıdır. Gösteri sırasında her öğrencinin net olarak görmesini sağlayacak bir düzen oluşturmak önemlidir.
Etkinliklerin, bireyin kendi kendisine öğrenmesini sağlayacak şekilde oluşturulduğu, bireyin öğrenme ortamına aktif olarak katılması gereken, en az uygulama düzeyindeki kazanımlara ulaşmak için kullanılan bir yaklaşımdır. Bu yöntemde modüller oluşturulur. Her bir modül kendi içerisinde bir düzene sahiptir. Oluşturulan modüller diğer modüllerle bağlantılı ya da bağlantısız olabilir. Genellikle mesleki ve teknik eğitim ile hizmet içi eğitimde kullanılır. Modüler öğretimde;
- Öğretim ortamı esnek olmalıdır,
- Öğretim ortamı bireysel olmalıdır,
- Öğretim ortamı bireyin / grubun gereksinimlerine göre düzenlenmelidir,
- Yaparak yaşayarak öğrenmeye ağırlık verilmelidir.