"Ехала каляда ў чырвоным вазочку"
Едуць, едуць Калядкі
Вязуць бліны і аладкі.
А Калядкі блізка,
А каўбаскі нізка.
З народных песень
Пачатак новага года, як і нараджэнне дзіцяці, заўседы агорнута таямнічасцю.
Новы цыкл беларускіх народных свят і абрадаў распачынаюць Каляды. Па старому стылю іх святкаванне пачыналася 25 снежня і цягнулася да 6 студзеня, пры гэтым ахоплівала “Святое Васілле” – Новы год, з якім звязана шмат традыцыйных рытуалаў, песень і гаданняў. Цяпер калядаванне доўжыцца з 6 да 19 студзеня.
Да свята рыхтавалася ўся сям’я. Старанна прыбіралі ў хаце, мыліся ў лазні, апраналіся ў святочнае адзенне. Гатавалі вячэру, якая ў залежнасці ад заможнасці сям’і магла быць з некалькіх страў (трох, пяці, а то і болей). Ставілі на стол селядзец ці іншую рыбу з алеем, квас з грыбамі, бліны, аўсяны кісель і абавязкова куццю – кашу з абдзертага ячменю. Прыгатаваную куццю ставілі да заходу сонца на покуце, пад гаршок клалі сена, а зверху накрывалі хлебам. Каштаваць яе ў час падрыхтоўкі і пасля прыгатавання нельга было.
6 студзеня вячэра пачыналася са змярканнем і з’яўленнем на небе першай зоркі. Апошняя астранамічная дэталь-прывязка, зразумела, прыйшла да нас разам з хрысціянствам. Біблейскі сюжэт сведчыць аб тым, што гэта зорка з’явілася на вячэрнім небе пад час нараджэння Сына Божага Ісуса Хрыста і ўказвала на месца яго знаходжання.
Святочны стол усцілауся спачатку сенам, потым накрываўся спецыяльным абрусам (прычым сена ў хату звычайна прыносіў гаспадар ці яго сын – гэта павінна было засцерагчы кароў ад ваўкоў, спрыяла іх вяртанню дадому і на доўгі час рабіла скаціну малочнай). Гаспадар запальваў свечку, ставіў яе пад абразамі, садзіўся за стол на покуце. Побач з ім садзіліся па старшынству сыны. Па другі бок стала ўсаджвалася гаспадыня з дочкамі.
Як усе рассядуцца, гаспадар зачэрпваў першую лыжку куцці, стукаў ею ў сцяну ці вакно і запрашаў мароз:
– Мароз, мароз, хадзі куццю есці! Каб ты не марозіў ячменю, пшаніцы, гароху, чачавіцы, проса, грэчкі і ўсяго, што мне Бог судзіць пасеяць.
Гаспадыня таксама запрашала ў госці мароз і прасіла, каб ен не марозі расаду, моркву, агуркі, гарбузы, буракі.
Гэты рытуальны дыялог быў не адзіны на вячэры. Ен выконваў ахоўную ролю і быў скіраваны на тое, каб задобрыць прыродныя сілы, разлічваць на іх дапамогу і спчуванне.
Можна смела сказаць, што Каляды – гэта свята моладзі, якая спрабуе вызначыць свій лес, гэта свята, якое перапоўнена шматлікімі гульнямі, звычаямі, варажбой, прыкметамі.
На другі дзень Каляд, 7 студзеня, пад вечар па сялу пачыналі хадзіць калядоўшчыкі – невялікія групкі моладзі, перпранутай у казу, жорава, кабылу і цыганоў. Найбольшае пашырэнне сярод беларусаў атрымаў абрад “ваджэння казы”.
Добра падрыхтаваўшыся, уся гэта пачэсная кампанія кацілася ад хаты да хаты, вітала гаспадароў добрым словам, віншавала са святам, жадала шчасця ў новым годзе. Усе разам захдзілі ў двор, а аднаго бойкага хлопца пасылалі ў хату прасіць дазволу калядаваць.
Добры вечар таму, хто ў гэтым даму,
Святы вечар, хто ў гэтым даму.
Ці спіш, ці ляжыш, Гасподзь з табою,
Гасподзь з табою, гавары са мною.
Затым па чарзе ў хату ўваходзілі “каза” з павадыром, “цыган” з “маладзіцай”, астатнія заставаліся на парозе. Пасля прывітання “каза” пачынала свой рытуальны танец: свавольнічала, біла капытамі, спабавала калоцца рагамі. У гэты час госці спявалі пра яе песню:
– О – го – го, каза, каза шэрая!
Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць,
Дзе каза не ўхаджае, там жыта не ўраджае,
Дзе каза хвастом, там жыта кустом,
Дзе каза рогам, там жыта стогам,
Дзе каза нагою, там жыта капою…
“Каза” валіцца на падлогу і прыкідваецца мертвай. Калядоўшчыкі спрабуюць рознымі магічнымі дзеяннямі і замовамі яе ажывіць. Нішто не дапамагае. Тады хлопцы гуртам заспяваюць:
–Устань, козанька, расхадзіся,
Нашаму пану нізка пакланіся.
Ой, пан ідзе, каляду нясе,
Тры кускі сала, штоб каза ўстала.
І толькі пасля таго, як яна пачуе, што гаспадар хоча адарыць госцю, яна “ажывае”, пачынае скакаць, кланяцца і дзякаваць яму.
Чаму менавіта каза становіцца галоўным персанажам калядных гульняу? Справа ў тым, што з даўніх часоў гэта жывеліна лічылася сімвалам пладавітасці. Багаты прыплод забяспечваў больш-менш надзейнае існаванне сям’і.
Калядавнне заканчвалася святочнай песняй у гонар гаспадароў і іх дзяцей:
–Гаспадарскі двор
На сямі вярстах,
На васьмі стаўбах,
Стаўбы тачоныя,
Пазалачоныя.
А на самам двары
Стаяць тры церамы:
Як у першым цераму –
Цепла сонейка,
У другім цераму – свецел месяц,
А ў трыцім цераму –
Часты звездачкі.
Цепла сонейка –
Гаспадынюшка ў доме,
Свецел месяц –
То гаспадар сам,
Часты звездушкі –
Малы дзетушкі.
Гаспадар дзякаваў калядоўшчыкаў салам, кашбасой, пірагом або грашыма, пасля чаго яны развітваліся і ішлі да наступнай хаты. Паводзіны калядоўшчыкаў у суседнім двары былі практычна аднолькавымі. Зноўку яны зычылі шчасця сялянскай сям’і, зноўку прасілі аддзячыць.
Пасля абыходу вескі моладзь збіралася ў карчме ці той хаце, у якой звычайна заўседы ладзілі вячоркі, вадзілі карагоды, распачыналі розныя гульні. Разам з імі на вячоркі прыходзілі і старыя і малыя.
Увечары перад старым Новым годам спраўлялі другую куццю. Цяпер ужо дазвалялася есці скаромнае, таму куццю празвалі “тоўстай”, “мясной”, “багатай” або “шчодрай”. Жанчынам рупіла зрабіць як мага болей страў, бо ім верылася, што тады ўся сям’я на працягу года будзе жыць шчодра. Паэтычная панарама “багатухі” дэталева падаецца ў адной з шчадровак:
ПАЙШЛА КАЛЯДА КАЛЯДУЮЧЫ
Пайшла каляда калядуючы.
Эй, каляда!
А за ею дзеўкі шчадруючы.
Пайшла каляда ў адну хату,
А ў гэтай хаце куццю таўкуць.
Пайшла каляда ў другую хату,
А ў гэтай хаце серабро звініць.
Пайшла каляда ў трэцюю хату,
А ў трэцяй хаце сала шыпіць.
Пайшла каляда ў чацвертую хату,
І ў гэтай хаце сала шыпіць.
Пайшла каляда пятую хату,
А ў пятай хаце золата блішчыць.
Пайшла каляда ў шостую хату,
А ў шостай хаце каўбасу пякуць.
Каўбасу пякуць да і нам дадуць
Хоць па маленечкаму кусочку,
Каб любілі хлопцы вашу дочку.
Навагодняя ноч! У гэтую ноч веска быццам ператвараецца ў вялікую сцэну тэатра варажбы, магіі і цудадзейства. Адбываецца незвычайны спектакль, рэжысерам якога абраны лес, галоўнымі дзеючымі асобамі становіцца непаседлівая моладзь, а рухомай сілай народнага святочнага дзейства з’яўляецца незгасная вера.
Заканчваліся Каляды трэцяй куццей. Як і першая яна была “скупой”, “вадзяной” або “поснай”. Усе тры куцці варыліся ў адным гаршку. Перад апошняй святочнай вячэрай гаспадар браў кашу, крыж, хлеб, рабіў крапіла з жытніх каласоў і асвячаў ваду, якою потым акрапляў усе гаспадарчыя забудовы. На варотах, дзвярах, сценах і вокнах крэйдай маляваліся крыжы. Яны павінны былі абараніць сям’ю ад вядзьмацкіх чараў, адагнаць ад скаціны нячыстую сілу.
Каляды – свята даўняе, бярэ яно свой пачатак у глыбіні сівых стагоддзяў і прысвечана Сонцу – сіле, даючай жыцце прыродзе і людзям.