Michon, L. A. Joseph, ed. Documents inédits sur la grande peste de 1348 (Consultation de la Faculte de Paris, consultation d'un praticien de Montpellier, description de Guillaume de Machaut). 1860. https://archive.org/details/b24870195/page/71
CONSULTATION D'UN PRATICIEN DE MONTPELLIER.
INCIPIT QUIDAM TRACTATUS DE EPIDEMIA COMPOSITUS A QUODAM PRACTICO DE MONTEPESSULANO, ANNO 1349.
Cod. manuscriptus v. cl. Renati Morelli, med. Paris.; et ibid. professoris regii ann. 1642, florentissimi et celeberrimi.
Florenti studio medico Parisiensi, ac toti Universitati ejusdem salutem. Cum enim quilibet secundum gratiam a Deo sibi datam ut cognoscat causam istius epidemiæ, debet contemplari diligenter, uti curam christianis fidelibus valeat adhibere, super quod quidam practicus de Montepessulo suam intentionem, brevius quam potuit, declaravit, supplicando humiliter, si quid perniciosum vel male probatum vel scriptum inveniatur, imbecillitati suæ non imputetur; sed qui melius sciverit, melius scire dicat, sic quod posteris in exemplum habeatur. Videndum est primo quid sit epidemia et quare sic dicitur. Epidemia enim dicitur ab επι quod est supra, et δημος quod est continens, vel aer qui corruptus est; dicitur pestis in continente, id est in acre: omnes enim corruptiones aeris reducuntur in causas cœlestes. De qua peste loquitur beatus Gregorius dicens: « Et sanata est plebs romana a peste inhumana, quia tunc temporis hæc ægritudo dominabatur. Est autem epidemia corruptio continentis, id est aeris, necans quasi subito creaturas. Notandum est quod anno Domini MCCCXLV facta fuit conjunctio Saturni et Martis et Jovis, facientes triplicitatem, et existentes in aquario. Cujus conjunctionis Saturnus fuit domus, cujus effectus durabit quandiu Altissimo placuerit. Quantum autem est ad corruptionem reducendum in causam cœlestem. Et est notandum quod Mars est planeta malevolus, generans coleram et guerras; fuit a sexto die Octobris usque ad finem Maii in domo Solis, scilicet in Leone, una cum capite Draconis, et respiciens ibi Jovem natura humana amicabilem, malo aspectu. Et hæc fuit causa quare hyems non fuit frigida: et quia Mars fuit (aliter?) retrogradus, ideo plus abstraxit de vaporibus a terra et aqua aerem corrumpentibus. Cum igitur hæc epidemia secundum aliquos habeat solo aere, solo flatu, sola conversatione contra ægros, plures occidere dicunt, quod aere inspirato infirmis et a sanis circumstantibus aspirato, ipsos lædi et necari maxime illo tunc quando sunt in agone; sed non subito, sed per intervallum, et paulatim illa necatio posset esse: sed major fortitudo hujus epidemiæ, et quasi subito interficiens, est quando spiritus aerius egrediens ab oculis ægroti repercusserit ad oculum sani hominis circumstantis, et ipsum ægrum respicientis, maxime quando sunt in agone: tunc enim illa natura venenosa illius membri transit de una in alia, occidendo alium. Unde quicumque viderit speculativam Euclidis de speculis comburentibus et concavis et reflexis, non mirabitur, sed concedet hanc epidemiam naturaliter et a proprietate, et non miraculose posse evenire, et de ægro ad sanum transire, et ipsum necari; quia miraculosum est quando ratio vel causa naturalis, quare hoc fit, non habetur. Sed natura aerea et subtilis egrediens, et reflexa ex duobus speculis, mediante calore et claritate solis, immediate accenditur, et quasi subito agit, contrahendo aerem diaphanum virtute claritatis simpliciter (gencrati?) ex radiis solaribus et speculis; ex quibus claritatibus ædificia et domus et castra et arbores, juxta illa loca sita, comburuntur et destruuntur; cujus exemplum in libro Euclidis potest haberi. Sic etiam (virtute?) corruptione aeris impressio fit in corporibus humanis et citius in eis quam in aliquo alio alibi prope materiam mollem primam ex qua componuntur; unde igitur nos simus creati in (1 [Toute cette phrase est inintelligible.]) (fine? limositatis? terræ?) a quo veneno præcavendo nostros christianos conversari contra ægros, modum eis amonemus quo corruptio in nostris corporibus primo et principaliter dupliciter accidit: scilicet aut cum humore grosso et crudo, aut etiam ventoso, et sine humore; et ista causa ultima nequior est, et fit quando Mars est retrogradus, quia tunc attrahit ex vaporibus humidis illud quod est plus subtile, et reducit ad naturam ventosam et venenosam et aerem; quia principium hujus vaporis humidi erat jam venenum; cujus humiditatis venenosæ abundantis in vegetantibus et animalibus talis causa habetur quare illa est. Fuit autem conjunctio planetarum prædictorum in aquario; ideo pluviæ abundantes ultra modum adfuerunt a tribus annis citra, ex quibus terra fuit putrefacta, et vegetantia adaquata et animalia, ruminantia intoxicata; unde si fuissent calores in isto climate, sicut in primo climate, tanta copia aliunde venenosorum fuisset, tanta quod vix quis remaneret qui terram coluisset, nunc qui evadere posset, sicut accidit in India Alexandriæ; sed cum Saturnus de natura et proprietate sua minus noceat, cum fuerit orientalis, secundum Ptolemæum in sentilogio suo, multum timere debemus in partibus septentrionalibus, in quibus Saturnus dominatur, quia per frigiditatem suam vegetabilia non fuerunt decocta super terram, sed cruda et viscosa sic eduntur; quibus comestis necesse est infirmari, et mala humiditate, viscosa et ventosa, in stomacho male decoqui, et in epate sanguinem adaquari, et infirmari, et invenenari (et pelagus similitudo?) necesse est. Ex quo generatur communiter aposthema ventosum, et hæc est causa quare plura aposthemata generantur in dextro latere quam in sinistro; et tunc est homo epidimicus.
Quæ humiditas et venenositas aliunde terminatur et ascendit inde, per venam organicam, ad cerebrum, et aliquando vero vadit ad pulmonem, et moratur ibi in canalibus pulmonis; cujus pulmonis motus cessat et non potest ventilare supra cor ad infrigidandum eum (?) et tunc cor calefit, et fit febris pestilens, et ex illa febre moventur humores terminantes per apostemata, aliquando exteriora, aliquando interiora quæ sunt aliquando humorosa, et aliquando ventosa, et tunc cerebrum, compatiens cordi, propter suum motum et spongiositatem suam, attrahit humiditatem suam ventosam et venenosam a pulmone quam cerebrum mittit aliquando per aures; et tunc sentitur strepitus magnus quasi frangetur ostium; et est prima ventositas quæ non potest exire. Tunc autem ægri cito moriuntur post; et aliquando cerebrum expellit hanc ventosam et venenosam materiam, per nervos opticos, concavos ad oculos, et tunc æger est in agone, tenens oculos quasi non possent moveri de loco ad locum, et ibi prima ventositas recipit proprietatem mirabilem, quæ, sic stans et permanens, continuo fit spiritus ille toxicus, et quærit habitaculum in aliqua natura in quam possit intrare, et quiescere. Et quem spiritum visibilem si quis sanus aspexerit, suscipit impressionem morbi pestilentialis, et intoxicatur homo citius quam aere ægroti abstracto (1 [Ms., abstractio.]), quod illud venenum diaphanum citius in profundo quam aer grossus. Exemplum de basilisco, qui quando respexerit fortiter aliquem sanum, ipsum respicientem, statim spiritus visibilis, et aereus, et venenosus, egrediens ab oculis basilisci, transiens in objecto, scilicet in oculo respicientis basiliscum, statim et subito intoxicat prædictum hominem; vel alias mutatum sit, quod ipsum mori oportet, et de proprietate ejus est semper respicere membra clariora, scilicet oculos. Unde capientes basiliscum accendunt lucernam et ponunt supra caput suum, et tenent ante oculos suos aliquam materiam, et tunc basiliscus delectatur respicere lucernam et non oculos capientis, capitur et occiditur. Sic quare mustella se ipsam muniens de foliis rutæ, ut conservet sibi oculos, audacter prædictum serpentem invadit, et occidit. Sic etiam legitur in libro Aristotelis ad Alexandrum de quadam domicella, nutrita ex veneno per quamdam reginam, quam illa regina misit Alexandro, ut occideret Alexandrum solo visu et concubito suo; quam domicellam videns Aristoteles novit per oculos suos ipsam esse venenosam, unde docuit Alexandrum quod custodiret se ab ea, et sic fecit unde fecerunt concumbere advenam cum ea, et protinus mortuus est. Sic enim concludimus quod summe debemus nos præcavere a conspectu ægroti laborantis, et ab anhelitu ejusdem. Hæc autem est causa quare ita cito moriuntur conversantes circa ægros laborantes ex epidemia: ex cujus radice prima fuerunt humiditates viscosæ et putrefactæ, et conversa in aerem putrefactum, cum proprietate corporum cœlestium, scilicet Saturni, Martis, Jovis, existentium in aquario, et imprimentium naturam et proprietatem eorum in elementis, et clementa in elementis, scilicet congelandi humores et humiditates, ratione Saturni qui primo ibi dominatur, sicut dominus, et propterea dissolvendi in viscositatem vel humorem ratione Martis, et postea corrumpendi ratione signi aquarii; ex quibus duo elementa corrupta sunt maxime, scilicet aer et aqua; ex quibus necessario omnia animalia et vegetabilia nutriuntur, per consequens corrumpuntur; nec potest evadere nisi solus ille qui non fuerit plethoricus, nec vacuus, sed mediocris inter illa duo. Sola autem duo genera hominum vocantur ad hæc apta scilicet colericus citrinus, et san- guineus. Non tamen plethorici et forte evadunt, sicut dixit Avicenna, nec isti ita cito inficiuntur ab illa humiditate viscosa, sicut alii propter fortem digestionem quam facit eorum stomachus; qua humi- ditate viscosa abondante in cibis...... (1 [Mot illisible.]) ex quibus nutriuntur, et existente in stomacho debilis caloris, statim a modico calore elevatur, et facit maximas ventositates infrigidantes stomachum: ex qua humiditate et frigiditate constipantur tot homines. Illam igitur ventositatem et aquositatem attrahit hepar ad se et tunc sanguis subniger et fit pelagus (?) et non decoquitur, et currit cum sua eruditate ad pulmonem, vel convertitur ibidem, scilicet juxta hepar in hepate ventoso vel humoroso, vel intus, vel extra, et tunc fit pulsus rarus et debilis, et levis motu, et debiliter percutiens, et non tardus, ut est homo epidemicus; vel si non sit aposthema juxta hepar, currit illa humiditas ventosa ad pulmonem, credens penetrare ad cor, sicut venenum; infrigidat pulmorem: quare cessat motus ejus, ut diximus; et tunc or calefit subito, et ardet, et frigescit extra, et fit febris pestilens; et tunc illa ventosa humiditas rapitur ad cerebrum per motum et spongiositatem cerebri, quam (1 [Ms., qua.]) expellit cerebrum, cum fuerit sic repletum quod possit plus, ad oculos vel ad aures, et citius ad oculos propter naturam diaphancam quam appetit illa ventosa humiditas, scilicet ut fiat aer diaphanus: quam tunc si quis sanus aspexerit, statim læditur et quasi subito necatur: exemplum etiam de oculo valde læso et infirmo, quod si sanus oculus aspexerit, statim lacrymatur, et est a contraria proprietate illud, et quanto plus conjunctio fuerit nobilior, tanto plus venenum sibi nocet: sed verum est quod corpora læsa a peste, quanto plus appropinquat conjunctioni inficientis, scilicet aeris circumstantis, vel ægri infecti, et continentis aeris extranei, tanto citius provenit, et quanto plus recedunt longe a similitudine, tanto plus secura sunt, et adhuc forte evadunt, sicut dixit Avicenna.
Præservatio ab epidemia.
Cum igitur medicus, vel sacerdos, vel amicus aliquem infirmum visitare voluerit, moneat et introducat ægrum suos oculos claudere, et linteamine operire, et tunc tractet, audiat, et palpet audacter necessaria, sic agendo: tenendo spongiam aceto infusam juxta nasum, si calor fuerit; si autem frigus adsit, rutam vel cuminum in manum teneat, et juxta nasum continue applicare jubemus, et caveat ab infirmi anhelitu. Sed ad illius humidi, et venenosi, et putrefacti, et frigidissimi, et ventosi destructionem adaquantis et subingerentis nostrum sanguinem, et stomacum infrigidantis, ponemus duas species nobi- liores, ad hoc quod in natura possent reperiri, licet vulgus eas repulit, cum tamen sit possibile secun- dum naturam præservare a prædicto nocumento, priusquam in actu epidemicus fiat homo; quia nihil creavit Deus carens regimine et ingenio (1 [Ms., ingenii.]) ac ratione, quibus medetur creatura. Ipsa enim est veritas omnis quærentis sapientiam. Primo igitur necessarium est conservare et sanare stomacum ab illo crudo et vitioso humore per medicinam in eo gradu sibi contrariam, sicut piper nigrum, quod ad hoc proprium, est, et, contra ventositatem ab illo humore generatam, per medicinam et in eo de gradu sibi contrariam sicut est cuminum. Ex quibus duabus speciebus quæ ad hoc quod diximus fortius operatur, solum compositum elicimus; ex quibus fit pulvis quo uti jubemus in omnibus cibariis et condimentis et salsis, via medicinæ et non cibi, quia ali- ter ultra modum calefaceret, et fieri posset febris. Cavendum est autem valde ne initio temporis febris generetur ex quacumque causa. Pulvis nam dictus a proprietate stomacum mirabiliter confortat, et orificium nervosum ejusdem, quod miro modo in isto casu necessarium est, et canales pulmonis aperit et contenta in eodem pulmone consumit, et grossas ventositates attenuat ratione cumini, quod fortius operatur adhuc quam medicamenta, excepta ruta. Sed ruta habet plurima vitia, cur ea non utamur. In casu illo item etiam de electuario quod dicitur diatritum pipereum; ad modum castaneæ mane uti jubemus tempore hyemis et veris. Pulvis prædictus sie fit: piper nig., cumin. elect. ana ʒ j, de quo utatur sanus vel lapsus, et pinguis et plethoricus. Sed macilenti (1 [Ms., macilentes.]) et colerici non repleti utantur prædicto pulvere, ponendo de pipere minus per medicinam, et duplex pondus de cumino. Item ante nasum teneatur semper aliquid vel chyrotheca, vel manus, vel aliud, scilicet cuminum, ne aer subintret pulmonem subito. Item pejor est repletio potus quam cibi, item nocet mutatio loci et aeris et motus corporis violentus, et comestio omnis joustæ (?) et herbarum, quia generat carnes panchimeres et frigidas. Item nocet omne quod corpus nimis infrigidat, sicut nimius coitus, et ira, et tristitia, etc. Juvat etiam semel in hebdomada septem vel novem pilulas de aloe sumere secundunı consilium periti medici. Notandum quod aer non inficit nisi corpora malis humoribus repleta, et corpora rara et debilia, quæ duo aer corruptus statim subintrat et corripit. Ideo docet Avicena, primo canone, tract tertii, cap. quarto, de Præservatione a pestilentia, corpora repleta purgare cum pilulis de aloe, etc. Item post aliqua existimamus (appositum procurare generationem pediculorum ?) esset valde utile pro certo (2 [Phrase tout à fait inintelligible.]). Item vitare pisces bonum est, et omnes fructus, nisi sumantur via medicinæ. Item caveat visitator ab odore et fætore axillarum ægroti, dum expandit brachia sua foras, quia illud est venenum toxicum. Item quia epidemia abundat in duabus villis distantibus a longe, et in locis mediis harum non abundat, ratio est propter aspectus et radios planetarum, qui percutiunt illa loca, ex radiis et aspectibus, sicut intuitus oculorum in objecto, sicut quando Saturnus aspicit Martem malo aspectu, et Mars Jovem naturæ humanæ amicabilem malo aspectu, tunc radius eorum, ubi percusserit, occidit, et per consequens omnes villæ et civitates necessario sed nostram habebunt epidemiam propter motum planetarum prædictorum continuum, nisi Altissimus noluerit, donec cursus zodiaci planetarum dictorum completus fuerit ab oriente, ubi inceperunt agere, ad meridiem et a meridic usque ad occidentem, et ab occidente videlicet ad septentrionem, et a septentrione usque ad orientem. Item in primo gradu Arietis, dum sol fuerit ascendens, in mense Martii futuri et conjunctio Saturni et Martis et Solis, et sol est domus, quare dicunt astrologi quod tantus calor erit quod non potest dici, et tot guerræ ratione Martis, quod terribile crit, et mortalitas maxima aliunde ruminantium, maxime arietum et ovium, nisi Deus noluerit et C. (1 [Christus.]).
EXPLICIT TRACTATUS DE EPIDEMIA EDITUS ANNO DOMINI 1349°, DIE SANCTI YVONIS.