Susan Neiman's boek Links ≠ Woke is een aanrader, omdat het in een kort bestek de lijnen uitzet voor discussie over de huidige tijd, die door velen als vol onzekerheid en met vele bedreigingen, waaronder de klimaatcrisis, wordt ervaren.
Susan Neiman kiest nadrukkelijk partij voor Links en wil met dit boek tegelijk helpen links een nieuwe start te geven door links en woke uit elkaar te halen.
Dat uit elkaar halen van Woke en links doet Susan Neiman door beide te verbinden met de begrippen tribalisme en universalisme.
Tribalisme staat in haar boek voor de identificatie met de groep waartoe men behoort, de buurt, het land, de etniciteit, de genderidentiteit en dat in wisselende combinaties.
Woke staat voor tribaal en in extreme gevallen bepaalt de woke identiteit de hele blik op de werkelijkheid.
Woke deelt het tribalisme met rechtse ideologieën die ook meer op het tribale gericht zijn dan op het universele.
Universalisme duidt op het belang dat aan mensenrechten toegekend wordt. De opmerking daarbij is dat mensenrechten niet als bezit gezien moeten worden, maar als aanspraken waarop op ieder moment een beroep gedaan kan worden in kwesties die de sociale en politieke rechtvaardigheid raken.
Het invoeren van algemeen kiesrecht tegenover sensuskiesrecht is te rechtvaardigen door een beroep te doen op het idee van de universaliteit van de mensenrechten, het idee dat er geen grond is het oordeel van de een boven dat van de ander te stellen, als het gaat om de bepaling van politieke doelen. Algemener gesteld, voorwaarde voor democratie is deze universaliteitsgedachte die niet op voorhand sommige (politieke) doelen bevoordeelt tegenover andere. Richard Rorty heeft dit als geen ander onder de aandacht gebracht.
Het boek links ≠ woke is voornamelijk te lezen als een pleidooi om links te bevrijden uit de tribale rechtse frames en links te herdefiniëren als die sociaal politieke beweging die vooruitgang wil gebaseerd op de genoemde universalistische principes.
Rechtse frames werken bijvoorbeeld als volgt: Universalisme en globalisering worden op een lijn gesteld. Globalisering en multiculturalisme worden vervolgens aan elkaar gelijk gesteld. Links streeft naar een multiculturele samenleving, dus links is globalistisch. Globalisme houdt in dat de eigen normen en waarden aan de rest van de wereld opgelegd worden (globalisme heeft een kennelijk een paradoxale tribale trek in zich). Links probeert de eigen normen en waarden aan de rest van de wereld op te dringen. Daar moet tegen gestreden worden.
In het frame zitten allerlei in mijn ogen curieuze verdraaiingen van de geschiedenis. Globalisering is het gevolg geweest van met name het westerse kapitalisme van na de tweede wereldoorlog en het daarop volgende neo liberalisme dat vrije markten propageerde. In die periodes hebben bedrijven als reactie op stijgende lonen door de opkomende welvaart productie naar de zogenaamde lage lonenlanden verplaatst, waaronder China.
Deze globalisering van de productie kon alleen plaatsvinden met medewerking van de landen waar deze productie terechtkwam onder meer door de handel te liberaliseren.
Evenzo is het gegaan met het multiculturele van links. Als eerste reactie op de stijgende lonen in Europa en in ieder geval in Nederland werden 'gastarbeiders' uitgenodigd in Nederland te komen werken, om werk te doen waar Nederlanders geen interesse meer voor hadden. Grondwerkers, havenwerkers, schoonmakers, etc. De belangrijkste reden was de looneisen van de bewuster wordende arbeiders te pareren.
Het idee van 'gastarbeiders' was in die zin misleidend dat er geen plan was hoe met de 'gasten' om te gaan na de periode van het werk waarvoor zij hier aangetrokken werden.
De 'linkse' groepen hebben zich de lotgevallen van de gastarbeiders aangetrokken, anders dan de groepen die de noodzaak van de komst van de gastarbeiders het hardst hadden verdedigd. Daarbij golden de rechtstatelijke beginselen als uitgangspunt voor het aanvaarden van bijvoorbeeld de Griekse, Spaanse, Turkse, Marokkaanse en Surinaamse 'import' als volwaardige burgers van Nederland.
Multiculturalisme is dus geen wens van links, maar een gevolg van politieke keuzes die gemaakt zijn in reactie op de ontwikkeling van arbeidend Nederland in de jaren 60 en 70.
Susan Neiman stelt in links ≠ woke expliciet dat zij het prima vindt links en socialist genoemd te worden. In het gesprek met Bas Heine in Arminius in Rotterdam op 2 mei 2023, voerde zij aan dat dit bewust gedaan is om aan het frame van rechts te ontsnappen.
Dit is in haar ogen belangrijk omdat het boek verder een aanzet is om links neer te zetten als het rationele alternatief voor het populisme en de autocratische regimes die sterk in opkomst zijn. En Susan Neiman wil niet in de ring een gevecht aangaan over wie is het meest woke of het meest anti-woke. Dat zou de focus te veel op het woke zijn leggen en ons te veel in de woorden van Susan Neiman richting tribalisme terwijl we eerder de omgekeerde richting op zouden moeten: het opnieuw waarderen van de vooruitgang die gemaakt is door de Verlichting en dat opnieuw positioneren in onze tijd.
In een interview in Filosofie magazine stelt Susan Neiman dat er drie ideeën fundamenteel zijn voor links:
De eerste is het verkiezen van universele waarden boven tribalisme, dat wil zeggen, boven de belangen van de eigen groep.
Het tweede is het onderscheid tussen macht en recht.
Tenslotte is er het idee dat de mens in staat is tot vooruitgang.
Susan Neiman heeft gelijk in het naar voren brengen van deze uitgangspunten. De punten lenen zich goed voor het voeren van de discussie die links weer op de kaart kan zetten. Want dat is wat nodig is in de strijd tegen de combinatie van neo-liberalisme en wat Susan Neiman tribalisme noemt, de groepsbelangen van kapitalisten en populistische op groepen gerichte politiek.
In haar boek doet Susan Neiman geregeld uitvallen naar Michel Foucault. Haar verwijt luid in het algemeen dat Foucaults werk de linkse beweging meer schade heeft toegebracht dan goed. De vraag is of Foucault met zijn werk intenties had een politieke Bijvoorbeeld in het genoemde interview in Filosofie magazine: 'Foucault wil zelfs van het hele begrip van “de mens” af, dus bij hem is er van universele menselijke waarden helemaal geen sprake.'
De vraag is of Susan Neiman Foucault recht doet in deze kritiek. Ten eerste 'wil' Foucault helemaal niet van het begrip van de mens af, hij laat zien dat het begrip van de mens het resultaat is van de recente ontwikkelingen (in Foucault's tijd) in de menswetenschappen. Wat hij in feite aantoont is dat de methoden van het wetenschappelijk onderzoek in de menswetenschappen het object van onderzoek, de mens, diep beïnvloeden en in feite zelf creëren. De gedachten van Foucault hierover komen neer op het doortrekken van discussies die er over de natuurwetenschappen werden gevoerd door de wetenschapscritici als Thomas Kuhn (The structure of scientific revolutions, 1962) en Paul Feyerabend (Against Method, 1975).
Met andere woorden, het begrip van de mens is niet iets wat van een onderzoeker afhangt, maar van de collective inspanning die we leveren de mens te begrijpen. Dat begrip zelf is historisch bepaald. Foucault gebruikt de term archeologie om het huidige mens-begrip te construeren uit de ontwikkeling van de menswetenschappen tot aan zijn tijd.
De andere kritiek die Susan Neiman aan Foucault richt is dat zijn analyses geen vooruitgang bevorderen. Zijn analyse van macht als een werking die gedistribueerd is in en over het gehele het netwerk van de maatschappij mag correct zijn, in de ogen van Susan Neiman wordt hiermee het individu opgesloten in een door macht bezette werkelijkheid waar hij geen invloed op kan uitoefenen. Daarmee wordt het voeren van actie voor vooruitgang gefrustreerd zo niet onmogelijk gemaakt.
Ook in dit geval geldt dat de analyse van Foucault de machtsconstellatie van zijn tijd wil beschrijven en die vandaag de dag een nieuwe update nodig zou hebben, maar dat hij in geen geval tegelijk met de beschrijving wil aantonen dat die constellatie ook onvermijdelijk is. Alleen de mogelijkheden van verandering zijn niet van Foucault afhankelijk, dat zou weer volgens de oude machtsbegrippen werken (de filosoof-koning), de mogelijkheden voor veranderingen moeten we zelf creëren op basis van de voorgelegde analyse hoe we er gekomen zijn.
In dit verband deed Susan Neiman in de discussie nog een opmerkelijke uitspraak. Zij constateerde dat de intellectuele elite vergeten was een grondige analyse te maken van de neergang van links. Die analyse zou belangrijk zijn in het vooruithelpen van de democratie in haar strijd met het populisme.
In mijn ogen is democratie alsmede algemeen kiesrecht en het opkomen voor werknemersrechten inderdaad een gevolg van de Verlichting en het resultaat van de overtuigingen van Verlichtingsdenkers, die naar voren brachten dat ieder mens in staat is zijn belang naar voren te brengen en het recht heeft dat belang te verdedigen in de politieke arena. Links in de betekenis van socialistisch links is het resultaat van die ontwikkeling, de emancipatie van werknemers die vervolgens zich organiseerden om hun rechten kracht bij te zetten en de realisatie ervan naderbij te brengen, tegen de bestaande (kapitalistische) krachten in. Die ontwikkeling heeft twee en een halve eeuw in beslag heeft genomen.
In het verlengde hiervan is het logischer om een nieuwe emancipatiebeweging te organiseren bij de basis door opnieuw te laten zien dat bestaande verhoudingen geen natuurwetten zijn, maar keuzes die ook anders gemaakt zouden kunnen worden en die nieuwe werkelijkheden kunnen doen ontstaan waarbij er weer nieuwe kansen zijn om inderdaad volgens de richtlijnen die ontleend kunnen worden aan de Verlichting te komen tot vooruitgang, bijvoorbeeld in de vandaag voor de hand liggende problemen als de klimaatcrisis.
Susan Neiman, Links ≠ Woke, Lemniscaat, 2023.