Sekstyna to strofa sześciowersowa rymowana ababcc. Posługiwali się nią między innymi William Shakespeare, Thomas Campion, Jan Kochanowski, Ludovir Stur, Adam Naruszewicz, Franciszek Karpiński, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Adam Asnyk. Największy polski poeta religijny, stojący na pograniczu renesansu i baroku Sebastian Grabowiecki, wykorzystał różnowersową sekstynę w wierszu z Setnika rymów duchownych. Strofa ta została zbudowana z wersów jedenastozgłoskowych i siedmiozgłoskowych, przeplatanych według schematu 11(5+6)/7/7/7/11(5+6)/ 11(5+6).
Jak dobra córa, kiedy w ojcu znaki
Gniewu k sobie najduje,
Prze występek swój jaki
Twarz wstydem zafarbuje;
Pokornym sercem, głosem pełnym trwogi,
O łaskę prosząc, upada pod nogi.
Klasyczna sekstyna składa się z wersów jedenastozgłoskowych. Adam Naruszewicz wykorzystał sekstynę w wierszu Bukiet na imieniny księżniczki Elżbiety Lubomirskiej. Posłużył się nią również w utworze Prognostyk na rok Pański MDCCLXXV.
Nikną królestwa, jak od letniej pary
Znikome zioła, nie mające cieni.
Gniecie śmierć możne książęta i cary,
Traf świata postać bez ustanku mieni.
Słychać coś w księgach, lecz i te mól zjada:
Ozdoba twoja z liści nie opada.
Sekstyna występuje u Naruszewicza również w wierszu Filiżanka. Utwór ten, wyrażający
podziw dla nowego wtedy odkrycia technologii produkcji porcelany miśnieńskiej, składa się z siedmiu strof.
Co niebo jasne przy złotej pogodzie,
Kiedy się zatli błękitnym szafirem;
Co malowany gmin kwiatów w ogrodzie,
Chłodnym w poranku muskany Zefirem;
Toś ty w mych oczach, cudowne naczynie,
W którym dank bierze Sas bogatej Chinie.
Poza tym Naruszewicz wykorzystał sekstynę w dłuższym wierszu Głos umarłych. Utwór ten
liczy dwadzieścia dwie strofy ababcc.
Z kwiecistych posad helikońskiej góry
Między zamierzchłe wtrącony cyprysy,
Gdy mchem porosłe przeglądam marmury,
Nad zatartemi jękając napisy,
Lat waszych niemym świadectwem, królowie!
Taki się z mogił głos do mnie ozowie:
Adam Mickiewicz zastosował sekstynę w wierszu Morlach w Wenecji. Utwór ten, inspirowany
liryką południowosłowiańską, liczy sześć strof. Wszystkie one bezwyjątkowo realizują schemat
rymowy sekstyny.
Gdym ostatniego cekina postradał
I gdy mię chytra zdradziła niewiasta,
Chodziłem smutny, a Włoch mi powiadał:
«Dymitry! pójdźmy do morskiego miasta,
Piękne dziewczęta znajdziem w jego murach
I grosza więcej niż kamieni w górach.
Sekstyna czasem występuje w twórczości Mickiewicza wraz z innymi strofami
sześciowersowymi. W wierszu Rozmowa, składającym się z trzech strof sześciowersowych, dwie
ostatnie zwrotki realizują schemat sekstyny, podczas gdy pierwsza rymuje się według wzoru abbacc.
Kocham, ach! kocham, po sto razy wołam:
A ty się smucisz i zaczynasz gniewać,
Że ja kochania mojego nie zdołam
Dosyć wymówić, wyrazić, wyśpiewać;
I jak w letargu, nie widzę sposobu
Wydać znak życia, bym uniknął grobu.
Jedna sekstyna występuje też w wierszu Nad wodą wielką i czystą z Liryków lozańskich,
pisanym przy użyciu strofy czterowersowej. Utwór ten został napisany ośmiozgłoskowcem o bardzo
silnej tendencji tonicznej, trójakcentowej.
Nad wodą wielką i czystą
Błysnęło wzdłuż i grom ryknął
I woda tonią przejrzystą
Odbiła światło, głos zniknął.
A woda, jak dawniej czysta,
Stoi wielka i przejrzysta.
Schemat sekstyny, obok schematu oktawy i innych strof, występuje w dziele Mickiewicza również w polimetrycznym Konradzie Wallenrodzie, najsłynniejszej powieści poetyckiej w literaturze polskiej.
Krzyż na twych piersiach oczy me weselił,
W nim oglądałam przyszłe szczęścia hasło,
Niestety! z krzyża gdy piorun wystrzelił,
Wszystko dokoła ucichło, zagasło!
Nic nie żałuję, choć gorzkie łzy leję,
Boś wszystko odjął, zostawił nadzieję.
Juliusz Słowacki wykorzystał sekstynę wielokrotnie. Była ona, obok oktawy, jego ulubioną
formą. Sekstyną Słowacki skomponował między innymi jeden ze swoich najważniejszych poematów
dygresyjnych, Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, z którego pochodzi Grób Agamemnona. To
prawdopodobnie najważniejszy utwór w całej literaturze polskiej napisany przy użyciu strofy ababcc.
Oto pierwsza strofa pierwszej pieśni poematu, zatytułowanej Wyjazd z Neapolu.
Muzo — mdlejąca z romantycznych cierpień.
Przybądź i pomóż! Wzywam ciebie krótko;
Sentymentalna, bo kończy się sierpień,
Bo z końcem sierpnia i koniem i łódką
Puszczam się w drogę przez Pulią, Otranto,
Korfu... Gdzie jadę? powie drugie canto.
Sekstyną Słowacki napisał część wstępną powieści poetyckiej Arab, składającą się z trzech
strof. Warto zauważyć, że wszystkie trzy rymy tworzą asonans oparty na samogłosce [o].
Klęka mój wielbłąd jak Iman ubogi,
Co się w modlitwie odwraca do wschodu.
Jukami garby ładuję do drogi,
Kilka daktylów w zapasie od głodu;
U boku szabla dobrze wyostrzona,
W kołczanie śmierci ukryte nasiona.
Sekstyna występuje u Słowackiego również w czterozwrotkowym wierszu Dajcie mi tylko
jedną ziemi milę:
Dajcie mi tylko jedną ziemi milę, —
Może, o bracia, za wiele zachciałem!
Dajcie mi jedną bryłę — na tej bryle
Jednego — duchem wolnego i ciałem,
A ja wnet z siebie sprawię i pokażę,
Że taki posąg — dwie będzie miał twarze.
Również w tym przypadku te strofy to kanoniczne realizacje wzorca sekstyny nie tylko w
zakresie schematu rymowego ale i wykorzystania jedenastozgłoskowca. Sekstynę wykorzystał
Słowacki też w dwuzwrotkowym liryku o incipicie Mój król, mój Pan — to nie mocarz żadny. Sekstyna
występuje też w elegii na cześć kapitana Meyznera. Utwór ten liczy dziewięć strof.
Ale Ty, Boże! który z wysokości
Strzały twe rzucasz na kraju obrońcę,
Błagamy Ciebie przez tę garstkę kości,
Zapal przynajmniej na śmierć naszą — słońce!
Niechaj dzień wyjdzie z jasnej niebios bramy,
Niechaj nas przecie widzą, — gdy konamy!
Po strofę sekstynową Słowacki sięgał bardzo często. Użył jej również w wierszu Do E…,
liczącym trzy strofy.
Więc Nimfo! żadnym niewzruszona echem,
Nawet tym, które śmierć o ludziach gwarzy,
Dziś pozdrowiona bądź bladym uśmiechem,
Uśmiechem nigdy niewidzianej twarzy, —
Weź to za uśmiech spokojny człowieka,
Co w nim jest smutku — nie dojrzysz z daleka.20
Nie zawsze strofy ababcc są pisane w twórczości autora Balladyny jedenastozgłoskowcem. W
wierszu Anioł ognisty — mój anioł lewy Słowacki zastosował do budowy sekstyny symetryczny
dziesięciozgłoskowiec. Tym formatem wiersza posługiwał się, osiągając bardzo dobre efekty
artystyczne, też w poemacie Żmija.
Z grobowca mego rosną lilije,
Grób jako biała czara prześliczna, —
Światło po nocy spod wieka bije
I dzwoni cicha dusza muzyczna.
Ty każesz światłom onym zagasnąć,
Muzykom ustać — duchowi zasnąć.
Sekstyny wiersza Na sprowadzenie prochów Napoleona są ułożone anapestycznym
trójstopowcem. To najbardziej nowatorskie potraktowanie budowy metrycznej strofy ababcc w
całym dziele poety i zarazem jeden z pierwszych przykładów wykorzystania anapestu w literaturze
polskiej. Utwór składa się z ośmiu numerowanych strof.
I wydarto go z ziemi, popiołem;
I wydarto go wierzbie płaczącej,
Gdzie sam leżał, ze sławy Aniołem;
Gdzie sam leżał, nie w purpurze błyszczącej;
Ale płaszczem żołnierskim spowity,
A na mieczu jak na krzyżu rozbity.
Strofa Słowackiego to pod względem rymowania rygorowa sekstyna. Składa się ona z wersów jedenastozgłoskowych i pięciozgłoskowych w porządku 11(5+6)/11(5+6)/11(5+6)/5/11(5+6)/5 i opiera się na schemacie czterowersowej strofy safickiej 11(5+6)/11(5+6)/11(5+6)/5.
Smutno mi Boże! Dla mnie na zachodzie
Rozlałeś tęczę blasków promienistą,
Przede mną gasisz w lazurowej wodzie
Gwiazdę ognistą,
Choć mi tak niebo ty złocisz i morze,
Smutno mi Boże!
Sekstyna była popularna nie tylko w okresie romantyzmu. Sięgali po nią również poeci
pozytywizmu, Adam Asnyk i Maria Konopnicka. W poezji Asnyka sekstyna występuje w bardzo wielu
wierszach, między innymi w utworach Adamowi Pługowi, Apostrofa, Czarodziejka, Do Sokołów,
Egzotyczne kwiaty, Fantazja ludów, Giewont, J. I. Kraszewskiemu, Lilie wodne, Maciejowi Sieczce.
Przewodnikowi w Zakopanem, Podczas burzy, Pod stopy krzyża, Sam na sam, Tantal, Teatr w
Tusculum, Toast w Poznaniu, W 25 rocznicę powstania 1863 roku, Wspomnienie. Nie sposób
przytoczyć fragmentów wszystkich utworów. Dlatego z twórczości Asnyka wypada zacytować typową
sekstynę pisaną jedenastozgłoskowcem i strofy nietypowe pod względem wyboru formatu wiersza.
Wiersz dedykowany Maciejowi Sieczce. Przewodnikowi w Zakopanem został napisany typową
sekstyną ababcc, ułożoną jedenastozgłoskowcem ze średniówką po sylabie piątej.
Mój przewodniku! Tyś mnie wiódł przez góry,
Dając mi poznać ich poezję świeżą, —
Nagą, dziewiczą piękność tej natury,
Niezeszpeconą mdłych legend odzieżą,
Nierozdrobnioną na powszednie rysy,
Zdawkowe słowa, zdawkowe opisy.
Wiersz Asnyka Lilie wodne został napisany sekstyną skomponowaną nie kanonicznym
jedenastozgłoskowcem ze średniówką po sylabie piątej, ale dziesięciozgłoskowcem ze średniówką po
sylabie czwartej. Utwór liczy jedenaście strof.
Taki spokój rozlany w naturze,
Niebo takie czyste i pogodne!
Na jeziora przejrzystym lazurze
Zakwitają blade lilie wodne —
Zakwitają i z schyloną twarzą
Za czymś tęsknią i gonią i marzą.
W ten sam sposób został zbudowany wiersz Giewont. Użycie dziesięciozgłoskowca ze
średniówką po sylabie czwartej, typowego dla poezji południowosłowiańskiej, ale rzadkiego w poezji
polskiej stylu wysokiego, wydaje się czynnikiem stylizacji na poezję ludową.
Stary Giewont na Tatr przedniej straży
Głową trąca o lecące chmury...
Czasem uśmiech przemknie mu po twarzy,
Czasem brwi swe namarszczy ponury,
I jak olbrzym w poszczerbionej zbroi
Nad kołyską ludzkich dzieci stoi.
Wiersz Apostrofa został napisany sekstyną, rymowaną zgodnie z klasycznym wzorem ababcc,
ale nietypową, bo ułożoną na przemian dziesięciozgłoskowcem i jedenastozgłoskowcem, według
wzoru 10(5+5)/11(5+6)/10(5+6)/11(5+6)/10(5+5)/11(5+6).
Niech pokolenie to gruzem legnie
U wielkich natchnień dziejowych ołtarza!
Bo anioł, Polsko, twój — dalej biegnie
I szalę świata ku niebu przeważa,
I depcząc purpur tych krwawe szmaty,
Wolności ludom sypie złote kwiaty!
Sekstyna występuje licznie w twórczości Marii Konopnickiej. Konopnicka wykorzystała do
budowy sekstyn Roty wiersz sylabotoniczny, jambiczny z refrenem w każdej zwrotce.
Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród,
Nie damy pogrześć mowy!
Polski my naród, polski lud,
Królewski szczep piastowy,
Nie damy, by nas zniemczył wróg...
— Tak nam dopomóż Bóg!
Konopnicka posłużyła się też, w wierszu o łacińskim tytule Contra spem spero, strofą
Słowackiego. Utwór ten stanowi polemikę z wierszem wielkiego romantyka.
Przeciw nadziei, co stoi na chmurze
Łez, prędkim wichrom rzuciwszy kotwicę,
I obrócony wzrok trzyma na burze
I nawałnice...
W niezgasłe gwiazdy ufam wśród zawiei
Przeciw nadziei.
Wybitny poeta okresu Młodej Polski Kazimierz Przerwa-Tetmajer wykorzystał klasyczną
sekstynę w wierszu W oliwnym gaju.
W oliwnym gaju, gdzie pachną jaśminy,
Perłowe lilie i szkarłatne róże,
Nad cichem morzem barwy złoto-sinej
Od słońca, co się paliło w lazurze,
Dzieło od bogów natchnionego dłuta,
Afrodis stała z marmuru wykuta.
W twórczości Tetmajera występuje też odwrócona sekstyna aabcbc.
Nie mów, o nie mów o szczęściu minionem!
Ono ci jęknie pogrzebowym dzwonem,
Ono ci duszę zakrwawi — — ah! ono
Głowę ci na pierś tak rozpacznie schyli — —
Po co tę chwilę wspominać minioną?
Jad jest i piołun w śnie o takiej chwili.
W twórczości Jana Kasprowicza sekstyna występuje, co naturalne, w wierszu dedykowanym
Słowackiemu.
Przekleństwem żegnał grób Agamemnona
I, zasłuchany w ostry brzęk łańcuchów,
Szedł w odblask zorzy, co, jak krew, czerwona,
Wciąż się zapala z ogni wielkich duchów,
A gaśnie tylko dla zjadaczy chleba,
Którym promienia bożego nie trzeba.
Kasprowicz wykorzystał też schemat sekstyny do utworzenia strofy siedmiowersowej z
refrenem w wierszu Błogosławieni: ababccR.
Błogosławieni, którzy w czasie gromów
Nie utracili równowagi ducha,
Którym na widok spustoszeń i złomów
Nie płynie z serca pieśń rozpaczy głucha;
Którzy wśród nocy nieprzebytych cieni
Nie tracą wiary w blask rannych promieni:
Błogosławieni!
W poezji współczesnej sekstyna występuje bardzo rzadko, co wynik a z ogólnego odwrotu od
wykorzystywania ustalonych form stroficznych i rezygnacji z użycia rymu, będącego głównym
wyróżnikiem większości strof poezji europejskiej. Stosowanie sekstyny, czyli formy łatwo
rozpoznawalnej i obdarzonej dużym ładunkiem semantycznym, poprzez nawiązanie do bogatej
tradycji stosowania tej strofy, stanowi wyraźny sygnał intertekstualny. Semantyka form
wierszowych, czyli znaczeniowe nacechowanie danego rodzaju wiersza lub strofy, wpływa na ogólne
znaczenie utworów. W przypadku sekstyny walor semantyczny pozostaje bardzo mocny.