ประเพณีกวนข้าวทิพย์

ประวัติความเป็นมา

ประเพณีกวนข้าวทิพย์ เป็นพิธีกรรมของศาสนาพราหมณ์เข้ามาปะปนในพิธีกรรมทางพุทธศาสนา เพื่อถวายแด่พระภิกษุสงฆ์ บูชาพระรัตนตรัยและอุทิศส่วนกุศล ให้แก่ผู้ตาย ประเพณีกวนข้าวทิพย์เป็นพระราชพิธีที่กระทํากันในเดือน 10 ซึ่งมีมาตั้งแต่สมัยสุโขทัยและกรงุศรีอยุธยาเป็นราชธานี และได้รับการ ฟื้นฟูครั้งใหญ่ ในสมัยรัชกาลที่ 1 และมาละเว้นเลิกรา ไปในสมัยรัชกาลที่ 2 และรัชกาลที่ 3 แล้วมาได้รับ การฟื้นฟู อีกครั้งหนึ่งในสมัยรัชกาลที่ 4 เป็นต้นมา แต่ในปัจจุบันนี้ส่วนใหญ่จะจัดกันในเดือน 12 บางแห่งก็เดือนหนึ่ง ซึ่งคงจะถือเอาระยะที่ข้าวกล้าในท้องนามีรวงขาวเป็นน้ำนม ของแต่ละปี และชาวบ้านก็มีความพร้อมเพรียงกันประเพณีกวนข้าวทิพย์ในเมืองโบราณดงละครนั้นเริ่มทำครั้งแรกในปี 2553 โดยท่านพระครูสันติวัฒนวิมล (จรูญ ธมฺวโร) เจ้าอาวาสวัดสันติวัฒนาราม ตำบลดงละคร และคุณแม่บุนนาค อุตปทุม ได้นำรูปแบบการกวนข้าวทิพย์จากจังหวัดปทุมธานีมาชวนชาวบ้านภายในพื้นที่ร่วมกันประกอบพิธี ณ โบราณสถานเมืองโบราณดงละครในวันมาฆบูชา (ขึ้น 16 ค่ำ เดือน 3) จึงเรียกว่า “มาฆปุณณมี ศรีดงละคร” ประเพณีการกวนข้าวทิพย์ในตำบลดงละครนั้น มีหมู่บ้านที่มาเข้าร่วมการกวนทั้งหมด 13 หมู่บ้าน นอกจากนี้ยังมีตำบลอื่นเข้ามาร่วมพิธีกรรมด้วย ได้แก่ ตำบลท่าทราย ตำบลดอนยอ ในการจัดทำการกวนข้าวทิพย์ เมืองโบราณดงละคร ในปัจจุบันจะมีประชาชนทั่วไปในจังหวัดนครนายกมาร่วมด้วยและถือปฏิบัติเป็นประจำทุกปีพิธีกวนข้าวทิพย์ของตำบลดงละคร จะจัดขึ้นเป็นประจำทุกปีในวันมาฆบูชา (ขึ้น 15 ค่ำ เดือน 3) ณ โบราณสถานเมืองโบราณดงละคร โดยชาวบ้านจะมาร่วมกันจัดเตรียมสถานที่อุปกรณ์และเครื่องปรุงในการกวนข้าวทิพย์ ใครมีเครื่องปรุงอะไรก็นำมารวมกัน ที่ไม่มีก็บริจาคเงินร่วมจัดซื้อ เมื่อถึงวันประกอบพิธีก็มาช่วยกันกวนจนสำเร็จ ซึ่งใช้เวลาไม่ต่ำกว่า 6 ชั่วโมง หลังจากนั้นก็จะนำไปถวายพระสงฆ์แบ่งปันกันไปรับประทานหรือฝฝากบุคคลที่เคารพนับถือ นับเป็นลักษณะเฉพาะถิ่นที่แฝงด้วยจริยธรรมและคติธรรม สะท้อนให้เห็นสภาพชีวิต ความเป็นอยู่ ขนบธรรมเนียมประเพณี ค่านิยมและความเชื่อที่ดีงามของท้องถิ่น เป็นแบบอย่างที่ดีในเรื่องของความสามัคคีพร้อมเพรียงของชาวบ้านเป็นหลัก ซึ่งควรที่จะอนุรักษ์และสืบทอดให้คงอยู่ตลอดไป

ความมุ่งหมาย/ประเพณี

ตามประวัติสมัยพุทธกาล เชื่อว่านางสุชาดา ได้นําข้าวทิพย์ หรือข้าวมธุปายาธ ถวาย พระพุทธเจ้าก่อนที่พระองค์จะได้ตรัสรู้ในวันเพ็ญเดือนสิบสอง ดังนั้นชาวพุทธ จึงถือว่าข้าวทิพย์หรือข้าว มธุปายาธ เป็นอาหารทิพย์ และได้ทําถวายแด่พระสงฆ์ก่อนเดือนสิบสอง

1.เพื่อศึกษาหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา สามารถนําไปใช้ให้เกิดประโยชน์ในชีวิตประจําวันได้

2.เพื่อให้ประชาชนเกิดความรัก และความสามัคคีที่ได้มาทํากิจกรรมร่วมกัน

3.เพื่อให้ประชาชนเห็นคุณค่าและรักษาขนบธรรมเนียมประเพณีอันดีงาม อันถือเป็นมรดกของชนชาติไทย และได้สืบทอดพระพุทธศาสนาต่อไป

พิธีกรรม/ความเชื่อ

ข้าวทิพย์เป็นอาหารที่รวมโอชารสต่าง ๆ ไว้พร้อม บริโภคแล้ว จะได้รับประโยชน์มีคุณค่าทางอาหารครบถ้วนตามหลักโภชนาการสมกับเป็นข้าวทิพย์รวมเอนกรสยากที่จะทําขึ้นบริโภคได้เมื่อผู้ใดได้บริโภคแล้วจะทําให้มีกําลังแข็งแรง มีคุณคาอาหาร คงอยู่ในตัวได้นานพิจารณาแล้วจะเป็นทางสนับสนุนข้าวทิพย์ของนางสุชาดา ที่นําไปถวายพระพุทธเจ้าในวันตรัสรู้ประเพณีกวนข้าวมธุปายาสยาคู เชื่อกันว่าแต่เดิมนั้นกระทําโดยพราหมณ์ตามความเชื่อในศาสนาพราหมณ์ เพราะพุทธศาสนาเกิดขึ้นท่ามกลางอิทธิพลพราหมณ์ ซึ่งเจริญมาก่อนเมื่อมีพราหมณ์เป็นจํานวนมากเปลี่ยนมานับถือพุทธศาสนาก็นําเอาพิธีการต่าง ๆ ที่ตนเคยทํามาปฏิบัติ ต่อไปด้วยความเคยชิน พระพุทธองค์ทรงเห็นว่าพิธีการทางศาสนาพราหมณ์บางพิธีนั้นไม่ทําให้เสียหายแก่ผู้ ปฏิบัติ กลับทาให้เกิดความศรัทธา ในความดีงามและบํารุงกําลังใจ ก็ไม่ทรงห้ามการปฏิบัติกิจเหล่านั้นแต่ ประการใดศาสนพิธี จัดที่บูชา 2 ที่คือ

1. โต๊ะบูชาพระพุทธรูปหันพระพักตร์ไปทางทิศตะวันออก หรือทิศเหนอื ถ้าสถานที่ไม่อํานวย มีไม้ มหาโพธิ์ใส่กระถางตั้งไว้ด้านหลังพระพุทธรูป ส่วนประกอบอื่นเหมือน การจัดตั้งโต๊ะหมู่บูชาทั่วไป

2. โต๊ะบูชาเทวรูป มีพระพรหม พระอิศวร พระนารายณ์เป็นต้น สุดแต่จะหาได้พระฤาษี 5 ตน ถ้าหา ยากก็ต้องให้ได้อย่างน้อย 1 ตน สมมติเป็นฤาษีกไลยโกฏ มีเครื่องบูชาเช่นเดียวกัน จัดตั้งอาสนะสงฆ์ ด้านซ้าย ของโต๊ะหมู่บูชาพระพุทธรูป ให้สูงกว่าพื้นที่สัปบุรุษทายก ทายิกา และผู้เข้าร่วมพิธีนั่ง

คุณค่าของประเพณี

พิธีกวนข้าวทิพย์ ได้ยึดถือปฏิบัติเป็นประเพณีสืบต่อกันมาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบันในหมู่ของชาวพุทธทั่วไป เพื่อระลึกถึงสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าและเหตุการณ์ที่นางสุชาดาได้กวนข้าวทิพย์ในวันขึ้น 14 ค่ำแล้วนําไปถวายพระพุทธเจ้าก่อนที่จะตรัสรู้ 1 วัน

โดยถือว่ามีผลานิสงฆ์มาก ด้วยเหตุนี้ชาวพุทธจึงพร้อมใจกันกวนข้าวทิพย์เพื่อถวายเป็นพุทธบูชาเทิดทูนพระเกียรติคุณด้วยความกตัญญูกตเวทตาธรรมข้าวทิพย์มธุปายาสนี้ เชื่อกันว่า เมื่อทําครบถ้วนตามพิธีแล้ว จะเป็นสิริมงคลแด่ผู้ทําและผู้บริโภค สมควรจะเซ่นสรวงเทพารักษ์ผู้ที่ได้ บริโภคข้าวทิพย์แล้ว        จะประสบโชคลาภต่างๆ นานา ปราศจากโรคาพยาธิภัยพิบัติประสบสิ่งที่เป็นมงคล

การสืบทอดประเพณี

ปัจจุบันมีการให้ความรู้ดังกล่าวกับเยาวชนในตําบลได้รับความรู้ เพื่อช่วยกันสืบทอดประเพณี ดังกล่าว โดยการให้เยาวชนได้เข้ามาส่วนร่วมในการจัดกิจกรรมดังกล่าว

ขั้นตอนการกวนข้าวทิพย์

ช่วงเช้าชาวบ้านมาร่วมทําบุญตักบาตรที่ศาลาวัด หลังจากนั้นจึงมาเริ่มพิธีกวนข้าวทิพย์โดยมีรายละเอียด ขั้นตอนดังนี้

1. นําเครื่องปรุงเตรียมไว้ทุกอย่างเทใส่กระทะใบบัวคนให้เข้ากัน ไม่มีสูตรในการกําหนดอัตราส่วนของเครื่องที่แน่นอน จํานวนข้าวทิพย์จะมากน้อยขึ้นอยู่กับวัตถุดิบที่มี ดังนั้น รสชาติในแต่ละปีจะไม่เหมือนกัน

2. ก่อนเริ่มกวนข้าวทิพย์พระสงฆ์จะประกอบพิธีกรรมทางศาสนาโดยพระสงฆ์จะเป็นผู้ทําพิธีบูชาพระรัตนตรัยจากนั้นสวดเจริญพระพุทธมนต์ธัมมจักรกัปปวัตนสูตร

3. สาวพรหมจรรย์ จํานวน 4-5 คนนุ่งขาวห่มขาว เริ่มกวนข้าวทิพย์ เมื่อพระสงฆ์เจริญ พระพุทธมนตร์จบนักเรียนก็จะเปลี่ยนให้ประชาชนที่มาร่วมกิจกรรมเป็นผู้กวนต่อไปจนกว่าจะเสร็จ ใช้เวลากวน ประมาณ 3 ชั่วโมงเมื่อกวนเสร็จแล้วก็จะแบ่งปันข้าวทิพย์หรือข้าวมธุปายาสไปรับประทาน ถือว่าเป็นของดีก่อให้เกิดความเป็นสิริมงคลแก่ตน และนําไปฝากบุคคลในครอบครัว หรือผู้ที่ตนเคารพนับถือ ก่อนกลับบ้านทุกคนช่วยกันเก็บอุปกรณ์ล้างทำความสะอาด จัดเก็บสถานที่ให้เรียบร้อย สะท้อนให้เห็นถึงความสามัคคีในหมู่คณะชาวบ้านซึ่งน่าจะต้องร่วมกันอนุรักษ์สืบทอดประเพณีอันทรงคุณค่าอยู่คู่กับชาวลานกระบือสืบไป

ข้อมูลออนไลน์

-ประเพณีกวนข้าวทิพย์ดงละคร, [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก : https://shorturl.asia/zWdg6 (วันที่ค้นข้อมูล :

17 มีนาคม 2568)

-นครนายก-งานประเพณีกวนข้าวทิพย์เมืองโบราณดงละคร มาฆปุณณมีศรีดงละคร ครั้งที่ 12 ประจำปี 2568 ,

[ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก : https://shorturl.asia/zWdg6 (วันที่ค้นข้อมูล : 17 มีนาคม 2568)

-องค์ความรู้ด้านประเพณีกวนข้าวทพยิ ์ ตําบลดงละคร อําเภอเมืองนครนายก จังหวัดนครนายก , [ออนไลน์]

เข้าถึงได้จาก : http://164.115.23.146/nakhonnayok/images/data/K7.pdf (วันที่ค้นข้อมูล :

17 มีนาคม 2568)

องค์การบริหารส่วนตำบล ดงละคร

ตำบลดงละคร อำเภอเมือง จังหวัดนครนายก ตำบล ดงละคร อำเภอเมืองนครนายก นครนายก 26000
14.144729328914982, 101.18199133899859