พระบฏ จิตรกรรมบนผืนผ้า

          หลายคนคงเคยเห็นภาพเขียน หรือภาพวาดบนผืนผ้า ที่ปรากฎตามวัดหรือพิพิธภัณฑ์ต่างๆ ที่เรียกว่า  พระบฏ ซึ่งพระบฏ คือ ผืนผ้าที่มีรูปพระพุทธเจ้า และแขวนไว้เพื่อบูชา คำว่า บฏ มาจากคำในภาษาบาลีว่า ปฏ (อ่านว่า ปะ-ตะ) แปลว่า ผ้าทอ หรือ ผืนผ้า ส่วนมากเป็นผ้าแถบยาว มีวาดภาพพระพุทธเจ้า นิยมแขวนไว้ในสถานที่จัดพิธีกรรมในพุทธศาสนา ใช้แทนที่พระพุทธรูป เพื่อเป็นที่เคารพบูชา ในล้านนาเรียกกันว่า  “ตุงค่าว” หรือ ตุงค่าวธรรม ในประกอบพิธีกรรมทางศาสนา เช่น เทศน์มหาชาติ เเละตั้งธรรมหลวง เป็นต้น 

             พระบฏมีพัฒนาการด้านทัศนศิลป์มาตลอดระยะเวลาหลายร้อยปี ซึ่งสังเกตได้จากรูปแบบของลวดลายบนพระบฏ กล่าวคือ ลวดลายยุคก่อนมักเน้นที่การเขียนรูปพระพุทธเจ้าประทับยืนตรงกลางเพียงองค์เดียว จากนั้นก็พัฒนาเพิ่มรายละเอียดต่าง ๆ มากขึ้น สามารถจำแนกพระบฏเป็น 5 แบบ ดังนี้ 

• แบบที่ 1– เขียนภาพเต็มพระบฏ เป็นภาพพระพุทธเจ้าประทับยืน หรือประทับยืนในซุ้ม พร้อมด้วยพระอัครสาวกซ้าย–ขวา

• แบบที่ 2 – แบ่งพระบฏเป็นสองส่วน ส่วนแรกจะเป็นภาพพระพุทธเจ้าประทับยืน หรือประทับยืนในซุ้ม พร้อมด้วยพระอัครสาวกซ้าย–ขวา ส่วนที่สองจะเป็นภาพเล่าเรื่องพุทธประวัติ พระมาลัย หรือทศชาติ

• แบบที่ 3 – แบ่งพระบฏเป็นสามส่วน ส่วนตรงกลางจะเป็นภาพพระพุทธเจ้าประทับยืน หรือประทับยืนในซุ้ม พร้อมด้วยพระอัครสาวกซ้าย–ขวา ส่วนด้านบนและด้านล่างจะเป็นภาพเล่าเรื่องพุทธประวัติ พระมาลัย หรือทศชาติ

• แบบที่ 4 – เขียนภาพเต็มพระบฏ เป็นภาพเล่าเรื่องพุทธประวัติ พระมาลัย ทศชาติ รอยพระพุทธบาท ฯลฯ

• แบบที่ 5 – ทั้งสี่แบบก่อนหน้านี้จะเป็นผ้าผืนยาว แต่แบบที่ห้านี้มีสัดส่วนเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัสหรือเกือบจะเป็นเหลี่ยมจัตุรัส เป็นภาพเล่าเรื่องพุทธประวัติ ชาดก และที่นิยมกันมากคือเวสสันดรชาดก

          นอกจากรูปแบบของพระบฏแล้ว วัสดุในการวาดเขียนพระบฏก็มีพัฒนาการมาโดยตลอดเช่นกัน นั้นคือ “สี” ในยุคแรก ๆ จะใช้ “สีฝุ่น” ที่มาจากแร่ หิน โลหะ มาใช้ในการเขียนลวดลาย ซึ่งมีเพียงไม่กี่สีเท่านั้น คือ สีดำจากเขม่า สีขาวจากฝุ่นขาว สีแดงจากดินแดง สีเหลืองจากดินเหลือง  เมื่อวิทยาการของมนุษย์เจริญการหน้ามากขึ้นก็ได้มีการพัฒนาสีอื่น ๆ ขึ้นมาใช้อีก เช่น สีรงค์จากยางไม้รงค์ สีเหลืองหรดาลได้จากแร่หรดาล สีเหลืองจากตะกั่ว สีแดงชาด สีแดงลิ้นจี่ สีขาวจากออกไซด์ของตะกั่ว เป็นต้น

          ในสมัยรัชกาลที่ 5 สีฝุ่นเริ่มหายากช่างจิตรกรจึงนิยมหันไปใช้สีผสมจากต่างประเทศมากขึ้น มีสีสำเร็จรูปส่งมาจากต่างประเทศ เช่น สีเขียวตั้งแชจากเมืองจีน สีเขียวชินศรีจากตะวันตก และสีเขียวจากหินขี้นกการะเวก

ข้อมูลเนื้อหา :    ฐาปนีย์ เครือระยา.(2563).  ผ้าพระบฏ. ค้นจาก https://art-culture.cmu.ac.th/Lanna/articleDetail/1273

                            ทีมงานคนล้านนา.(2566). มหาเวสสันดรชาดก “ภาพพระบฏวัดพระยืน”.   

                                        ค้นจาก    https://konlanna.com/contents/read/1945.                                                                                

                            หอภาพถ่ายล้านนา.(2562). ภาพเขียนจิตรกรรมบนผืนผ้า (พระบฏ) วัดพระยืน.

                           ค้นจาก https://cmhop.org/product-category/lamphun/phra-yuen-temple/lamphun-phra-yuen-temple-phrabot/

รวบรวม/เรียบเรียง : นางสาวสุภาณี รอดเกลี้ยง บรรณารักษ์อัตราจ้าง

ภาพถ่าย : นางสาวสุภาณี รอดเกลี้ยง บรรณารักษ์อัตราจ้าง

                    หอภาพถ่ายล้านนา.(2562). ภาพเขียนจิตรกรรมบนผืนผ้า (พระบฏ) วัดพระยืน.

                     ค้นจาก https://cmhop.org/product-category/lamphun/phra-yuen-temple/lamphun-phra-yuen-temple-phrabot/