Orgelbrandt

Hasło encyklopedyczne "stenografia" z Encyklopedyi Powszechnej Samuela Orgelbrandta z roku 1869:

Stenografija, (z greckiego: stenos ściśle i grafein pisać), jestto sztuka pisania, za pomocą której słowa mówiącego lub własne myśli w najkrótszym czasie i z oszczędnością miejsca w ten sposób skreślić można, iż otrzymane ztąd pismo, do którego jak najprostszych używa się znaków, z łatwością przez obeznanego z tą sztuką odczytanem być może. Aby z tych pojedynczych lub wzajem powiązanych znaków, pismo, nietylko wiernie, ale zarazem czytelnie oddawało szybko nieraz rzucane myśli, potrzeba, aby piszący, obok biegłości w pisaniu, posiadał pewne naukowe wykształcenie, bystrą uwagę i dokładną znajomość języka. Przymioty te w mniejszym stopniu wymagane są wtenczas, gdy stenografija posługiwać ma tylko do odtworzenia zwolna wygłaszanych mów, listów i t. p. i wtedy zyskana oszczędność stanowi piątą część czasu na zwykłe pismo potrzebnego. Pismo stenograficzne w wspomnionych warunkach, wymaga właściwego alfabetu czyli znaków na oddanie dźwięków mowy. Usunięto więc z niego litery większe czyli początkowe, cały zaś tok pisma składa się z kresek poziomych, ukośnych i z wiązań, w których unika się wszelkiej kątowatości głosek. Sygle czyli skrócenia służą tu częstokroć do oddania zgłosek lub wyrazów. Czas i praca na wyuczenie krótkopisma łożone, wynagradza korzystne tegoż w wielu razach zastosowanie. Pismo to dla ludzi potrzebujących szybko myśli swoje utrwalić, dla mówców, nauczycieli, podróżników notujących swoje spostrzeżenia, dla kopistów, ważne oddaje posługi. Ślady jego znajdujemy już u Greków i Rzymian. Tak zwane Notae Tironianae (ob. Abbrewijacyje) i owe tachygraficzne charaktery, których znajomość już w Wiekach Średnich cale prawie zaginęła, zachował nam w ułamkach Kopp. w swojej Paleographia Critica. Zaprowadzenie w niektórych krajach systemu reprezentacyjnego, posiedzeń parlamentarnych i jawnych sądowych rozpraw dało potrzebę wznowienia szybkopisma. Pierwsze w tej mierze usiłowania i prace około jego ulepszenia poczynił angielski stenograf Mavor. Professor Taylor w Oxfordzie w r. 1789 ułożył alfabet w postaci geometrycznych figur; rzucone zaś przez niego zasady rozwinął Harding w dziele Uniwersal stenography. Na tem opierając się Bertin w r. 1792 zastosował do języka francuzkiego pismo stenograficzne. W Niemczech Mosengeil, idąc śladem swoich poprzedników, pierwszy stosowne na tej drodze czynił próby. Po nim w r. 1796 Horstig niektóre wprowadził ulepszenia. W ślad za tymi poszli: Leichtlen w Freiburgu r. 1819, Nowak w Wiedniu r. 1830 i professor Dorpacki Erdmann. Rzeczywistym zaś twórcą niemieckiej stenografii jest Gabelsberger (ob.). Jego System der Redezeichenkunst osnuty na filozoficznej znajomości języka, na filologii i prawach logiki, pierwszorzędne w tej nauce zająwszy miejsce, praktycznością swoją powszechne znalazł zastosowanie. Gabelsberger dla oznaczenia pojedynczych dźwięków mowy użył jak najmniejszej liczby kresek, łatwo z innemi znakami wiązać się dających. Wymyślone przez niego głoski mają postać potoczystą i zaokrągloną: twarde zaś przedstawiają się w wybitnych, nieco chropawych kształtach. Litery blisko-brzmienne mają zbliżone do siebie znaki. Oprócz uproszczenia czyli skrócenia pisma, Gabelsberger wprowadził także skrócenia całych zgłosek i wyrazów, a wyrzuciwszy prawie wszędzie samogłoski, nadał i spółgłoskom znacznie uproszczone znaki, bardzo znane zaś, często używane wyrazy, zastąpił syglami. Po Gabelsbergerze, dopiero w r. 1841 wystąpił Stolze z Berlina z nowym systematem stenografii, który swoją wyższością nad poprzednim, wiela znalazł zwolenników. Wprawdzie pojawiali się na tem polu i inni pracownicy, jak Winter w Stuttgarcie i Rahm w Szwajcaryi; lecz jedna tylko metoda Stolze'go okazała się godną spółzawodniczką systemu Gabelsbergera. Nie zaprzeczając w tej mierze jego zasług przyznać je atoli wypada głównie, Becker'owi (ob.), który je oparł na badaniach mowy niemieckiej i rozwinął w swoim: Organismus der Sprache. Każdy wyraz znajduje tu łatwe rozczłonkowanie na samogłoski, spółgłoski, pierwiastki, zakończenia i pochodzenia. Stenograficzne pismo Stolzego, znajduje łatwe zastosowanie w korrespondencyjach i usuwa trudności metody Gabelsbergen, która w pismo wprowadza kombinacyje. Z tegoto powodu, systemat Stolze'go zyskał pierwszeństwo w szkołach niemieckich, lubo zwolennicy Gabelbergera zarzucają pismu Stolze'go, że używa potrójnej wielkości znaków, że nie jest dość ścisłe, że ucieka się do syglów, mianowicie w wyrazach cudzoziemskich, że zatem w uchwyceniu ustnych rozpraw nie jest dogodnem. Co do piękności stenograficznego pisma, celuje pod tym względem wydana przez Ratsch'a w Dreźnie Stenografisches Lesebuch. Dla rozpowszechnienia lego rodzaju pisma potworzyły się stenograficzne stowarzyszenia w Wrocławia, Dreźnie, Monachium, Wiedniu, Berlinie i t. d. Systematu Gabelsbergera trzymają się uniwersytety w Wiedniu, Monachium, Lipsku i inne; Stolze'go zaś szkoły pruskie. Organem pierwszego są Stenographische Blaetter, drugiego zaś, Archiv fuer Stenographie. Oprócz wyżej wspomnianych wynalazców i pism, zasługują jeszcze na wspomnienie prace professora Wigard'a i stenograficznego instytu w Dreźnie, jako też, Lamle'go: Anleitung zur Stenographie, nebst lexicographischen Tabellen, i Martini'ego rozprawa w Lowe'go Pedagogische Monatsschrift (r. 1858, zesz. 5 i 7). Z dzieł o Stenografii podług metody Gabelsbergera traktujących, wy mienimy: Kurzgefasstes Lehrbuch (Monachium, r. 184.1) i Fischer'a Journal fuer Stenographie (Gera, r. 1854). Wspomnimy jeszcze pokrótce o zastosowania stenografii do pisma polskiego. Jan Nepomucen Krupski w wydanem pośmiertnie dziele: Stenografija polska (Warszawa; r. 1858) pierwszy usiłował stworzyć system tego pisma, który wszakże w praktyce nie znalazł uznania; dopiero powszechne zajęcie się metodą Gabelsbergera spowodowało dwa przekłady jego zasad na język polski. Pierwszy wykonał J. Polinski we Lwowie i wydał tamże w r. 1851 p. t.; Stenografija polska w 4 zeszytach; drugie tłumaczenie tej metody ogłosił Olewiński w książce p. t.: Nowa Stenografija Polska (Wiedeń, r. 1864). Obadwa zjednali sobie pewną liczbę zwolenników i pod swoim kierunkiem założyli dwa towarzystwa we Lwowie, mające na celu upowszechnienie stenografii polskiej, rusińskiej i niemieckiej. Jedno pod przewodnictwem Polińskiego nosi nazwę: Pierwszego galicyjskiego towarzystwa stenografów i ma za organ Biblijotekę stenograficzną, wychodzącą w litografowanych arkuszach raz na miesiąc; drugie, "Towarzystwo stenografów polskich i ruskich" wydaje Czytankę. Oprócz dzieł powyższych w języku naszym mamy jeszcze: Krótki rys stenografii, polskiej podług przekładu J.Polińskiego przez H.Mendocha (Lwów, r.-1865. autografija) i Felixa Saxa: Najłatwiejsza stenografija polska. W artykułach ulotnych w Tygodniku Ilustrowanym, Dzienniku Warszawskim i Gazecie Polskiej zamieszczanych, pisali o Stenografii: Władysław Sabowski i Leopold Mikulski.