Klasyfikacja systemów stenograficznych

Na początek należy zwrócić uwagę, że niżej wymienione metody nie stanowią samodzielnych narzędzi budowania systemów stenograficznych. Każda z nich została przez autorów szczegółowo rozważona i użyta w takim stopniu, w jakim uznał on za konieczne. Generalnie twórcy stenografii koncentrowali się na uproszczeniu pisma (budowa znaków - liter) oraz ustaleniu pewnych prostych reguł pisania, które pozwolą adeptom zwiększać prędkość zapisu (ortografia systemu). W trzecim etapie tworzyli skróty dla najczęściej występujących słów, a nawet zdań (frazeogramy). W poniższym zestawieniu koncentrujemy się przede wszystkim na pierwszych dwóch aspektach.

Budowa znaków

Geometryczne

Znaki stenografii geometrycznej bazują na kółkach, łukach i prostych, położonych poziomo, pionowo lub ukośnie. Jest to domyślna metoda poszukiwania najprostszych znaków, bo rzeczywiście odcinki są najprostszymi dostępnymi figurami.

Geometryczna metoda tworzenia alfabetów stenograficznych pochodzi z Anglii i tam doczekała się największej liczby realizacji. Typowymi jej przykładami są system Taylora oraz Pitmana. Znanym, oryginalnym systemem był również francuski Duploye, na bazie którego opracowano pismo dla Indian Kri oraz Inuitów. Polskim przykładem systemu geometrycznego jest system Feliksa Saxe.

Graficzne (skryptowe)

Systemy graficzne oparte są o uproszczenia znaków alfabetycznych zgodnie z zasadą, że poszukiwać należy najłatwiejszych ruchów dla ręki, przy zachowaniu czytelności pisma. Pierwszym takim systemem były starożytne Notae Tironianae (noty tyrońskie). W czasach nowożytnych pierwszeństwo należy się Szymonowi Bordley'owi, który w roku 1787 opublikował książkę pt. Cadmus Britanicus, w której przedstawił projekt systemu graficznego. Jednak pierszym praktycznie używanym systemem graficznym była stenografia Franciszka Gabelsbergera z roku 1834, która zawojowała całą Europę na wschód od Renu.

Półkursywne (semigeometryczne)

Kategoria ta powstała pod koniec XIX wieku, kiedy zaczęły się pojawiać systemy oparte o elipsy i krzywe Beziera. W założeniu mają być kompromisem pomiędzy geometryczną prostotą i graficzną wygodą pisania. Zatem znaki poddają się geometrycznemu opisowi, ale kładzione na papier są metodą graficzną, czyli bez wymogu ścisłej, geometrycznej precyzji. Przykładowe systemy to prekursorski Grzegorza Karola Maeresa z roku 1885, Tomasza Malone'a, czy trzy lata młodszy system Gregga, wreszcie międzywojenny Thomas Natural Shorthand. Przykładem polskiego systemu półkursywnego może być Stenografija Narodowa Arkadiusza Bielskiego.

Alfabetyczne

Niektóre systemy stenograficzne zostały oparte ściśle o łaciński alfabet. Ich autorzy starali się uniknąć zmuszania adeptów do opanowania nowego, często trudnego, zestawu znaków i całą stenografię przenieść do reguł gramatyczno-ortograficznych. Zasadniczo sprowadza się to do budowy skomplikowanych słowników skrótów i metod skrótowania. Stare systemy alfabetyczne to np. system Forknera, komponowany ponad 10 lat, Speedwriting, czy Personal Shorthand. Współcześnie najbardziej znany jest Easyscript, daleko za nim w tyle podąża Keyscript. Nic mi nie wiadomo, aby w Polsce istniała podobna metoda skrótowego zapisu. Ale może kiedyś powstanie.

W podziale wedle zasad fonetyki i ortografii możemy wyróżnić rodzaje systemów:

Ortografia i fonetyka

Literalne (ortograficzne)

Istotą podejścia literalnego jest stworzenie nowego alfabetu znaków dla ustalonych znaków alfabetu danego języka. Zatem, na przykładzie polskiego, dla "sz" mielibyśmy ustalony dwuznak złożony z "s" oraz "z". Przykładem takiego systemu może być Najłatwiejsza Stenografija Polska Feliksa Saxe. Zastosowanie tej metody jest bardzo rzadkie, gdyż w większości języków odejście od tradycyjnej ortografii przynosi korzyść w postaci skrócenia czasu pisania. W przypadku np. języka angielskiego jest to nawet 40%. Metoda ta jednak, w całości lub częściowo, znajdowała zastosowanie we wczesnych systemach nowożytnych, w XVII wieku. Częściowo została przywrócona w najnowszym systemie angielskim, Teeline. Stało się to możliwe dzięki zastosowaniu pewnych tricków.

Fonetyczne

Najpopularniejsze podejście do stenografii polegające na arbitralnym rozbiorze języka na jednolite "cegiełki", tak zwane fonemy, czyli głoski. W przeciwieństwie do tradycyjnego językoznawstwa, w stenografii zawsze najistotniejszy jest cel, czyli szybkość. Z tego wynika, że metoda ta niekoniecznie musi odzwierciedlać rzeczywistą, czy też ustaloną naukowo fonetykę danego języka, a może stanowić jej uproszczenie, lub wręcz może prezentować odmienne zupełnie podejście. Przykładem rozbieżności może być angielski system Pitmana lub turecki system Ihsana Yenera. W podejściu fonetycznym chodzi nie tylko o skrócenie ortografii pisma do najniezbędniejszej formy, ale także o zniwelowanie problemów z błędami ortograficznymi. Koronną zasadą systemów fonetycznych jest "pisz, jak słyszysz".

Sylabiczne

Metoda sylabiczna jest rozwinięciem stenografii fonetycznej opartej na spostrzeżeniu, że w każdym języku istnieje ograniczona liczba sylab, którymi się posługuje. Stworzenie alfabetu sylabicznego, tzw. sylabariusza, oczywiście w większości wypadków mija się z celem, czyli szybkim pisaniem, jako że mowa o tysiącach możliwych znaków. Zatem w systemach sylabicznych istotne jest, że budując słowa z fonemów, można łatwo zapisywać je sylaba po sylabie. W niektórych systemach dopuszczalne jest dzielenie tekstu na sylaby, zamiast na słowa. Systemy te mają zastosowanie głównie w tzw. językach sylabicznych, jak japoński, chiński, czy tybetański. Przykładem systemu sylabicznego może być japoński system Waseda. Metodę sylabiczną stosują także częściowo systemy graficzne poprzez tzw. wokalizację, czyli ustalenie prostych znaków dla zgłosek czyli sylab. Niektórzy zaliczają także system Pitmana do grupy sylabicznych.

Funkcjonalne

Metoda funkcjonalna nigdy nie występuje jako jedyna w systemach stenograficznych, lecz jest interesującym trickiem skracającym zapis. Za jej prekursora uważa się Timothy Brighta z XVI wieku. Podejście funkcjonalne do zapisu polega na rezygnacji z odtwarzania dźwięków mowy, a koncentrację na jej warstwie gramatycznej oraz treściowej. W przypadku języka, w którym nie ma wielu wyjątków, a odpowiednie afiksy zmieniają znaczenie wyrazu, może to być znakomity pomysł pozwalający uprościć zapis. Można to zilustrować na przykładach:

Funkcjonalne podejście do treści (np. w systemie Brighta)

Matka = kobieta + dziecko

Syn = dziecko + mężczyzna

Córka = dziecko + kobieta

Funkcjonalne podejście do gramatyki

Zdanie "I wielka ryba połknęła Jonasza" - zostanie zapisane jako:

[partykuła] wielk+[rodzaj żeński] ryba połknąć+[czas przeszły]+[rodzaj żeński] Jonasz+[Dopełniacz]

W polskiej stenografii mamy przykład systemu funkcjonalnego: Stenografja Narodowa Arkadiusza Bielskiego.