Gelderse huizen van aankomst.

‘Indo betekent In Nederland Door Omstandigheden.’      14 april 2021 - door Laura de Jong.

Inhoud:

Evacués uit Indië in Gelderland

Stichting Pelita - een hulporganisatie

Postkoloniale migranten in Gelderland

De piek van 1958

De contractpensions

Schamele voorzieningen

Assimilatie en onbegrip - conclusie

Meer dan driehonderdduizend Indische Nederlanders vertrokken tussen 1945 en 1965 naar Nederland. Dit waren zowel personen van Nederlandse afkomst als van gemengde Aziatisch-Europese afkomst (‘Indo’s’). Met name Indo’s waren in Nederland aangewezen op overheidssteun. Zij hadden geen netwerk van bedrijf of familie om op terug te vallen. Velen waren zelfs nog nooit in Nederland geweest. Voor de Nederlandse overheid vormde de huisvesting van de Indische Nederlanders een moeilijk vraagstuk. Voor de eerste generatie Indische Nederlanders zal de herinnering aan hun ontvangst in Nederland altijd verbonden zijn aan hun huizen van aankomst: de contractpensions en hun vriendelijke, onverschillige of opportunistische eigenaren, opvangkampen die herinnerden aan Japanse kampen, landhuizen, sanatoria en kastelen.

Evacués uit Indië in Gelderland

Na de Tweede Wereldoorlog moest een groot aantal slachtoffers van de Japanse bezetting en de Bersiap uit Indië worden geëvacueerd. De evacuatie-operatie kwam zeer traag op gang, mede door de revolutionaire omwentelingen en de voortdurende onderschatting van de situatie door het Nederlandse bestuur. De koloniale verhoudingen waren bovendien hevig verstoord en er kwamen veel meer Indo’s naar Nederland dan verwacht. Uiteindelijk arriveerden tussen 1945 en 1949 honderdduizend Indische Nederlanders in Nederland. Veel van hen verwachtten te zullen terugkeren na een periode van recuperatie, maar dit uitzicht bleek voor de meesten een illusie.

Eenmaal in Nederland werden de Indische evacués relatief goed behandeld. Ze kregen dubbele rantsoenen, een hogere uitkering dan andere categorieën oorlogsslachtoffers en extra hulp bij huisvesting, als dat nodig was. Het etiket ‘oorlogsslachtoffer’ ging voor hen min of meer fungeren als een gelijkmaker, verschil op basis van afkomst werd niet gemaakt in het beleid. De evacués werden echter nog steeds gezien als Indisch staatsburger en er werd op gerekend dat hun verblijf in Nederland slechts tijdelijk was. Daarnaast nam de Nederlandse regering geen verantwoordelijkheid voor de materiële oorlogsschade die men had geleden in Nederlands-Indië. Dit werd beschouwd als een taak van de Indische regering.

Slechts een vijfde van de honderdduizend Indische Nederlanders was volledig aangewezen op overheidssteun. Het deel dat niet zelfstandig een onderkomen kon regelen viel onder de verantwoordelijkheid van het Centraal Bureau Verzorging Oorlogsslachtoffers. De woningnood was zo hoog dat het bureau naar woonruimte moest zoeken in leegstaande hotels, pensions, landhuizen en vakantieparken. Op laste van koningin Wilhelmina werd zelfs een vleugel van Paleis het Loo ingericht voor de opvang van nabestaanden van omgekomen verzetsstrijders en officieren uit Nederlands-Indië. Andere landhuizen en hotels in Gelderland werden door het bureau afgehuurd en ingericht als noodverzorgingstehuizen, de zogenaamde Inrichtingen voor Gerepatrieerden uit Indië (IGI’s). In Gelderland waren dit onder meer Huize Rhienderstein in Brummen, Huize Mariënwaerd in Beesd en Logement Roskam in Barneveld. De administratie van de Gelderse inrichtingen werd gedaan in Huize Schaffelaer in Barneveld, dat in de eerste naoorlogse jaren als een noodziekenhuis diende. Het oorspronkelijke idee was dat de evacués maximaal zes maanden in deze inrichtingen verbleven, waarna zij door moesten naar zelfstandige woonruimtes. Dit bleek al snel een te optimistische inschatting te zijn. De stroom evacués bleef groeien en de woningnood werd niet minder.  

Het bureau nam daarom ook rijksevacuatiekampen en voormalige kampen van de Dienst Uitvoering Werken (DUW) in gebruik als woonoord voor Indische repatrianten. Kamp De Biezen in Barneveld, De Snodenhoek in Elst en Overbroek in Ochten huisden KNIL-gezinnen. In de DUW-kampen in Arnhem-zuid, Nijmegen en Randwijk werden repatriërende marinemensen en hun gezinnen ondergebracht. De kampen bestonden uit simpele nissenhutten met aluminium daken en gedeelde voorzieningen. Omdat de basis van de marine zich vaak in het westen van het land bevond, konden de mannen enkel hun weekenden met hun gezin doorbrengen. ‘Het was een saaie en eenzame tijd,’ herinnert een echtgenote van een marineman zich van haar verblijf in het kamp in Nijmegen. Die ervaring wordt gedeeld door een bewoonster van het kamp in Arnhem-zuid: ‘Ik voelde me erg eenzaam en wandelde veel met mijn zoontje in de kinderwagen.’ Binnen de kampen kon het gedeelde lot leiden tot hechte vriendschappen, maar veel contact met de buitenwereld was er niet. Om de kost en het onderkomen te bekostigen stonden de gezinshoofden zestig procent van hun salaris af.

Ook voor de Indische repatrianten die zich wel zelfstandig konden vestigen, in pensions of zelfstandige woonruimtes, was het vinden van huisvesting niet makkelijk. De overheid reageerde op hun nood met een dwingend beleid. Zo werd er in de Woonruimtewet van 1947 een beschikking opgenomen die de overheid in staat stelde woningen te vorderen tegen een financiële tegemoetkoming. Mensen die hun woning opsplitsten zodat er meerdere gezinnen konden wonen, kregen een rijkspremie. Hiernaast werden er opvangcontracten afgesloten met pensionhouders en ontstonden zodoende de eerste contractpensions. Het beleid leidde in de praktijk tot hevige onderhandelingen tussen de betrokken departementen, de regering, de gemeentes en provincies en de belangenorganisaties. De belangenorganisatie Nederlands-Indische Bond van Ex-krijgsgevangenen en Geïnterneerden (NIBEG) kwam al sinds september 1945 op voor de belangen van de Indische Nederlanders.

Stichting Pelita - een hulporganisatie

In 1947 werd Stichting Pelita opgericht met als oorspronkelijk doel hulpverlening voor slachtoffers van de Japanse bezetting en de Bersiapperiode. In 1948 kreeg Stichting Pelita een bouwfonds en de eerste Pelita-woningen in Ede werden in hetzelfde jaar betrokken door Indische repatrianten. De eerste bewoonster was Lies Kruijsdijk-Boon, de zus van Jan Boon, alias Tjalie Robinson. Gelderland in woord en beeld schrijft na de inwijding op 4 september 1948: ‘Zij is een jong, tenger Indisch vrouwtje en haar verhaal is even triest als dat van vele harer lotgenoten.’ In Gelderland werden er tussen 1948 en 1952 ook in Nijmegen, Apeldoorn en Ede Pelita-woningen gebouwd. De huizen werden gekenmerkt met een gevelsteen dat het olielampje van Pelita vertoonde. De gevelstenen zijn in veel gevallen weggehaald toen de huizen werden verkocht in de jaren zestig, maar in Apeldoorn versieren ze nog steeds de gevels van de voormalige Pelita-woningen in de Asselsestraat. De toewijzing van de Pelita-woningen ging aan de hand van rang en stand. Pelita hanteerde een bepaald bedrag als ‘Pelita-basis’ en het streven was dat de bewoners tenminste anderhalf maal deze basis verdienden. Daarnaast verdeelde Pelita tot ver in de jaren zestig de steunaanvragers onder in vier welstandsklassen. Deze waren gebaseerd op het sociale milieu waartoe de aanvragers hadden behoord voor de Tweede Wereldoorlog, op hun inkomen en op de vooropleiding van het gezinshoofd.

De eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog ging de Nederlandse regering er nog vanuit dat de Indische evacués spoedig terug zouden keren naar Indië, maar slechts twintig procent keerde tussen 1946 en 1949 terug. In 1949, aan de vooravond van de soevereiniteitsoverdracht en de tweede repatriëringsgolf, laaide de discussie rond de woningnood opnieuw op in de nationale en regionale politiek. Het woningtekort in Nederland betrof 300.000 woningen op dit punt. De verwachting was dat na de wisseling van politieke macht binnen een korte periode grote aantallen repatrianten zouden arriveren. Bovenal, Nederland kon niet langer kon rekenen op de Indische begroting.

Postkoloniale migranten in Gelderland

De tweede stroom repatrianten kwam op gang als een direct gevolg van de soevereiniteitsoverdracht in 1950. In dat jaar alleen vertrokken 50.000 van de 240.000 nog in Indonesië woonachtige Nederlanders naar Nederland. Het ging om bestuursambtenaren, het politieapparaat, de rechterlijke macht en ex-KNIL-militairen. Het aandeel van nieuwkomers, mensen die nog nooit in Nederland waren geweest, was groter in deze groep dan in de eerste repatriëringsgolf. Daarnaast was vanaf begin af aan duidelijk dat het niet ging om tijdelijke opvang in Nederland, maar om een definitief vertrek uit Indonesië. Het waren migranten en geen evacués. Dit was een cruciaal verschil omdat het betekende dat zij niet onder de criteria van de evacuatieregeling vielen. Alle kosten, van de overtocht tot kledingvoorschotten en huisvesting, moesten worden terugbetaald.

Als onderdeel van de soevereiniteitsoverdracht kregen Indische Nederlanders een optietermijn van twee jaar waarin zij konden besluiten voor welke nationaliteit zij kozen. Nederland ging ervanuit dat de meeste ‘In Indië Gewortelden’ wel voor het Indonesische staatsburgerschap zouden kiezen. De verwachting was driekwart. Over het jaar 1950 koos echter minder dan achttien procent van deze groep voor Indonesië. In reactie hierop begon de Nederlandse regering een actief ontmoedigingsbeleid te voeren in Indonesië. Nederland werd in voorlichtingsmateriaal neergezet als een kil en koud land, waar zelfs de eigen bevolking niet in wilde wonen. Het beleid was formeel gericht op potentiële migranten die niet in hun eigen onderhoud zouden kunnen voorzien of die ‘niet op Nederland georiënteerd’ waren. In de praktijk betekende dit met name In Indië Gewortelden (IIG). Tienduizenden van hen kozen, beïnvloed door de campagne, alsnog voor de Indonesische nationaliteit. Desondanks was het aantal dat voor Nederland koos onverwacht groot. Bovendien zou een flink deel van de achterblijvers door de jaren heen alsnog als spijtoptant naar Nederland vertrekken.

Ten aanzien van de huisvesting van de rest van de Indische Nederlanders heeft de Nederlandse regering van 1950 tot 1963 een dwingend beleid gevoerd bij de gemeentes. In 1950 werd in opdracht van minister Lieftinck in alle landelijke dagbladen een oproep geplaatst aan hotel- en pensioneigenaren om een contract aan te gaan met de overheid. Voor het bieden van kost en inwoning aan Indische gezinnen kregen zij een dagvergoeding van vier gulden per inwoner, drie gulden voor baby’s en jonge kinderen. De winstmarge per bewoner per dag was 0,49 gulden. Het Indische gezinshoofd moest een verplichte bijdrage leveren van 75% van het netto maandinkomen. In 1951 werd dit verlaagd tot 60%. Sommige gezinnen woonden jarenlang in contractpensions. Dit heeft ertoe geleid dat de eerste generatie Indische repatrianten soms tot hun dood nog schulden moesten afbetalen.

De piek van 1958

Het ontmoedigingsbeleid van de Nederlandse regering in Indonesië duurde tot 1955. Hierna verslechterde de verhouding tussen Indonesië en Nederland zodanig dat het steeds gevaarlijker werd voor de Nederlanders die nog verbleven in Indonesië. Na de groeiende anti-Nederlandse agitatie verklaarde de Indonesische regering op 5 december 1957 (Zwarte Sinterklaas) alle Nederlanders in Indonesië tot ongewenste vreemdeling. Zo’n 40.000 personen werden uitgewezen en moest overhaast vertrekken.

De plotselinge piek in de repatriëring uit Indonesië maakte huisvesting weer tot een dringende nood. Bij een noodoverleg op 6 januari 1958 in Arnhem merkte de commissaris van de Koningin op: ‘Echter moet men daarbij wel bedenken dat sommige provincies aanmerkelijk minder mogelijkheden hebben op dit gebied dan Gelderland, met zijn groot aantal pensions, hotels en andere opvangmogelijkheden.’ Gelderland zou inderdaad een aanzienlijk deel van de repatrianten opvangen in contractpensions, kleinere beroepspensions en bij particulieren. Het lukte echter niet om het benodigde aantal contractpensions te regelen voordat de nieuwe stroom repatrianten in Nederland arriveerde. Verschillende legerkampen moesten worden ingericht om als noodopvang te dienen, waaronder kamp Budel in Noord-Brabant en kamp Holterhoek in Eibergen.

De contractpensions

In de officiële verslaggeving werd de opvang in Gelderland in het jaar 1958 rooskleurig beschreven. ‘Mij zijn vele gevallen bekend van particulieren en pensionhouders die dag en nacht in touw waren om voorzieningen te treffen voor de ontvangst van gerepatrieerden. Kamers werden met bloemen versierd – ’s avonds laat stond men nog gereed met warme maaltijden – prettige begroetingen werden gearrangeerd enz.’ Problemen en klachten waren volgens dit schrijven niet structureel. ‘Natuurlijk is het wel eens mis gegaan, ontstonden moeilijkheden tussen kwartiergever en gerepatrieerden, vaak ook omdat men te spontaan gehandeld had en niet stil gestaan had bij de aan kwartierverlening verbonden consequenties. Gelukkig bleven deze gevallen slechts tot enkele beperkt.’

Uit verschillende vastgelegde getuigenverhalen blijkt inderdaad dat contractpensions vriendschappelijk contact tussen Indische en Nederlandse families konden faciliteren. ‘De zorg in Velp was ronduit fantastisch,’ herinnert een inwoonster van contractpension Over-Akker in Velp zich. ‘We aten in ons eigen kamer en werden er als mens behandeld. Er was een klein fonteintje bij de kamer maar als we wilden douchen, namen we de trolleybus naar het badhuis in Arnhem. De meeste huizen in Nederland beschikten immers niet over een badkamer.’ Een inwoner van contractpension Jansen in Doetinchem zegt over de uitbaters: ‘De eigenaren waren hartelijke, betrokken mensen, die ervoor zorgden dat het ons aan niets ontbrak.’

Negatieve ervaringen komen echter vaker voor in de tot nog toe verzamelde getuigenverhalen. Verschillende verwachtingspatronen over de opvang spelen hierbij een rol, net als de koude winters, de overbevolking in de pensions, de saaie Nederlandse kost en het verlies van autonomie over de eigen huishouding. Het systeem van contractpensions betekende echter ook dat de Indische gezinnen afhankelijk waren van de gastvrijheid van uitbaters voor wie zij een bron van inkomsten vormden. Deze situatie zette de deur open voor verwaarlozing van plichten en ander machtsmisbruik. Het is op basis van getuigenverhalen niet altijd met zekerheid te zeggen of er sprake was van intentionele verwaarlozing. Een inwoner van contractpension Beatrix in Berg en Dal laat dit zelf ook in het midden: ‘We hadden het zo koud dat ik tegen mezelf zei dat ik beslist niet in Nederland zou blijven. Het eten was erbarmelijk: we kregen met water aangelengde soep, waarschijnlijk omdat de keukenstaf niet genoeg had bereid of omdat ze probeerden geld te besparen.’ Dat zij slechte herinneringen heeft overgehouden aan haar verblijf staat in elk geval vast. ‘Alle gezinnen hebben daar hongergeleden, vandaar dat ze stiekem op petroleumstelletjes op hun kamers gingen koken, wat natuurlijk brandgevaarlijk was.’

Andere getuigenissen laten minder ruimte voor twijfel als het gaat om machtsmisbruik en slechte verzorging. In het buitenhuis De Oldhorst in Oldebroek zou bijvoorbeeld door de timmerman een gat zijn geboord in het plafond van de badkamers, waardoor de dochters van een Indisch KNIL-gezin konden worden bespied bij het douchen. Het contractpension De Zonnebloem in Bennekom bestond uit bungalows op het terrein van een villa, die door een schoolvriendje van een inwonend kind werden beschreven als volgt: ‘Zijn moeder verontschuldigde zich dat het zomerhuisje zo stonk naar kippenstront. Het is met geen pen te beschrijven hoe smerig het daar was met vale gescheurde lappen als gordijnen voor de ramen en stinkende petroleumkachels zonder afvoer als verwarming in de huisjes. In de vunzige centrale doucheruimte in de villa mochten de mensen eens per week tegen betaling van een gulden tien minuten douchen onder toezicht van de Hollandse uitbaatster.’ De contractpensions waren de verantwoordelijkheid van de Dienst Maatschappelijke Zorg. Hiernaast waren ook allerlei particulieren en kerkelijke instanties betrokken bij de zorg voor de inwonende Indische repatrianten. Er was dus wel sprake van toezicht, maar de getuigenissen van de repatrianten, de pensionhouders en de contactambtenaren vertellen zeer verschillende verhalen als het aankomt op de kwaliteit van de pensions.

In de contractpensions worden de Indische repatrianten bezocht door maatschappelijk werksters, die hun integratieproces goed in de gaten houden. Door middel van cursussen en controles dienen de Indische vrouwen de Nederlandse gewoontes aan te leren en de Indische gewoontes af te leren. Het doel is volledige aanpassing: een aardappel moet geschild worden op de Nederlandse wijze, naar je toe, en niet op de Indische wijze, van je af.

Salaris afstaan

De meeste Indische Nederlanders komen terecht in contractpensions. De eigenaren van deze pensions en hotels bieden Indische gezinnen kost en inwoning, en ontvangen in ruil hiervoor een financiële compensatie van de overheid. De Indische gezinshoofden moeten op hun beurt het merendeel van hun salaris afstaan. Nederland kent in de naoorlogse jaren een grote woningnood en sommige gezinnen wonen jarenlang in contractpensions. Daardoor komen zij vaak in de schulden terecht, die zij soms tot hun dood nog moeten afbetalen. De laatste contractpensions worden in 1969 gesloten.

Schamele voorzieningen

Het leven in contractpensions is niet gemakkelijk. Soms ontstaat er vriendelijk en leerzaam contact tussen de Indische gezinnen en de pensioneigenaars, maar vaak zijn de voorzieningen schamel en wonen er te veel gezinnen bij elkaar, in kleine kamertjes of op onverwarmde zolders. Daarbij komt dat veel Nederlanders weinig begrijpen van de Indische cultuur en het Indische oorlogsverleden. "Mensen in mijn omgeving vragen wel eens ‘hoe komt het dat je zo goed Nederlands spreekt?’. Dan denk ik, jullie weten er ook helemaal niets van…", getuigde mevrouw Mulder.

Assimilatie en onbegrip - conclusie

De misconcepties over de Indische Nederlanders en het land dat zij achter zich lieten, waren wijdverspreid onder de Nederlanders. De Indische repatrianten waren sterk gevarieerd in economische, culturele en sociale achtergrond. Onder hen bevonden zich gezinnen die in Indonesië een welvarend bestaan hadden geleid in grote huizen en soms met bedienden. Eenmaal in Nederland en berooid van dat leven, ontmoetten zij de aanname dat iedereen in Indonesië in kampongs woonde, zoals getoond werd op het polygoonjournaal. ‘Je zult wel dankbaar zijn dat je nu in een stenen huis woont’, kregen zij bijvoorbeeld te horen. Een tegengestelde, maar even onjuiste aanname was dat de Indische Nederlanders verwend waren en ‘een hele stoet bedienden’ achter zich aan hadden lopen in Indië. Ook de vragen hoe het kon dat men zo goed Nederlands sprak, en of men wist wat Sinterklaas was, leggen het onbegrip van de Nederlanders bloot. Achter de onwetendheid gingen bovendien koloniale overtuigingen schuil over ras en status, wat leidde tot discriminatie in de kerk, op het werk en op straat. Mensen van gemengde afkomst werden in Indonesië als Nederlander beschouwd, maar in Nederland waren zij Indo.

In de behandeling van de repatrianten verschoof het beleid van verzorging van oorlogsslachtoffers naar het succesvol integreren (assimileren) van migranten in de Nederlandse samenleving. De repatrianten in contractpensions en elders werden onderworpen aan een intensief inburgeringsbeleid waarin geen plaats bestond voor identiteitsproblemen of voor hun specifieke oorlogservaring. Maatschappelijke werksters hielden het assimilatieproces van de inwoners in de gaten. Succesvolle assimilatie vormde de sleutel naar een zelfstandige woonruimte; at men nog te veel rijst of waren de kasten niet netjes, dan kon men worden afgekeurd voor die verhuizing. Daarnaast werden de vrouwen aangemoedigd cursussen te volgen over de huishouding en werd een voorlichtingsboekje over de Nederlandse normen en gewoontes uitgedeeld, genaamd ‘Djangan loepah!’ (‘niet vergeten!’). Dit voorlichtingsboekje ging uit van een volledig gebrek aan kennis van de Nederlandse cultuur en gewoontes.

Deze bemoeienis van de overheid was niet volledig vreemd. Eenzelfde soort selectieproces vond plaats bij de kolonisatie van de Noordoostpolder in de jaren vijftig. Bij de huisvesting van Indische Nederlanders speelde echter ook een koloniaal paternalisme een rol. De Nederlandse cultuur en gewoontes werden als vanzelfsprekend superieur beschouwd aan de Indische. Het ging niet alleen om noodzakelijke aanpassing, zoals het dragen van winterkleren, maar men moest ook binnenshuis ‘Nederlander worden’. Een aardappel moest bijvoorbeeld niet langer op de Indische wijze worden geschild, van je af, maar op de Nederlandse wijze, naar je toe. Dit alles leidde er op lange termijn toe dat de integratie van de Indische Nederlanders als succesvol wordt beschouwd, maar ook dat de Indische historie en culturele identiteit werd verdrukt en door de tweede en derde generaties moest worden herontdekt, een proces dat nog altijd gaande is.

de-indische-verhalentafel.online/home-1/repatriering-en-emigratie/in-nederland/de-geschiedenis-vande-indos-in-nederland 

www.indischhistorisch.nl/tweede/repatriering/repatriering-spijtoptanten-herinnerd/