А

Абрадавае печыва пяклі да сямейных і каляндарных свят і абрадаў — ім сустракалі і частавалі гасцей, яго неслі ў поле, ідучы першы раз сеяць, пакідалі ў полі на дажынках, давалі свойскай жывёле, каб добра вялася, ім клікалі вясной буслоў і г. д.

На радзіны звычайна пяклі жытнія пірагі (дарылі бабкам-павітухам), якія з жартамі ламалі, каштавалі на смак, елі з баршчом за святочным сталом. Жанчын, што ішлі ў адведкі, частавалі пірагамі (на Брэстчыне захавалася старажытная назва такога пірага — скрушок).

На вяселле акрамя каравая пяклі святочныя пшанічныя пірагі маладым — месяц, падручнік, крыж (булка з крыжам). Падручнік і крыж пяклі для маладой, з імі яна ехала да маладога і клала на века дзежкі свекрыві.

Памінальнае печыва заўсёды было прэсным (мёртвы хлеб) — корж, гарачыкі, галушкі. Корж і гарачыкі крышылі ў канун, «па крошцы» раздавалі ўсім прысутным за жалобным сталом. На каляды пяклі жытнія пірагі-каляднікі, якімі звычайна абдорвалі каляднікаў. На саракі выпякалі 40 піражкоў (галушак, варэнікаў) з макам або з фасоляй (на Палессі іх называлі саракі, бапкі). Сярод вялікага посту пяклі храсцы-крыжыкі, саху, барану (булку, абкладзеную шышкамі), якія бралі ў поле, ідучы сеяць. На благавешчанне пяклі пампушкі, галёпы, якімі сустракалі буслоў, на вялікдзень — здобныя пірагі (паскі, калачы). На Юр'я пяклі расянік і хадзілі з ім вакол жыта, а яшчэ гатавалі піражок-юрок, ішлі з ім на поле і клалі ў жыта: калі жыта яго не пакрывала, то гэта прадказвала дрэнны ўраджай. У некаторых мясцовасцях на Юр'я ішлі ў поле з хлебам і інш. частаваннем. На святы пяклі таксама варэнікі з хлебнага цеста з макам або канапляным семем (на Варвару, Міколу), каржы з мёдам (напярэдадні купалля).

Абрадавыя  Стравы — гатавалі да пэўных сямейных або каляндарных свят і абрадаў. Старажытныя традыцыйныя абрадавыя стравы — каша, бліны, аладкі, хлеб і іншыя — выконвалі знакавую функцыю і звычайна суправаджалі магічныя абрадавыя дзеянні.

       Каша з цэлага зерня (ячменнага, прасянога і інш.) — неад'емная частка радзіннага, вясельнага, памінальнага, каляднага, жніўнага абрадаў. Цэнтральнае месца ў святкаванні радзін адводзілася бабінай кашы. На другі дзень вяселля кашу падносілі маладой (глядзіце Салодкая каша). На памінкі варылі салодкую ячную кашу, якую павінен быў пакаштаваць кожны, а таксама рытуальную памінальную страву — канун.

       Галоўнай абрадавай стравай каляднага святкавання была куцця (каша з цэлага абтоўчанага ячменю). Куццю абносілі вакол хаты, ставілі на покуць, каб паспрыяць будучаму ўраджаю, верх з яе аддавалі курам, каб добра несліся. Гаспадар або старэйшая жанчына клікалі на посную куццю мароз, загаворваючы, каб ён не марозіў «ні кійкоў, ні гуркоў, ні аратараў старых, ні пагонічаў маладых». Куцця, як і бліны, была атрыбутам каляднай варажбы. На Палессі (Лельчыцкі раён) жытнюю кашу бралі з сабой, як ішлі першы раз жаць, — нажаўшы на першы сноп, тры разы бралі ў рот гэтай кашы, астатнюю выкладвалі ў сноп і завязвалі яго.

       З рытуальнай сімволікай ураджаю звязаны і велікодныя стравы: рэшткі асвячоных у царкве яек, пірагоў, кумпяка (косці) закопвалі на сялянскіх загонах. Адно велікоднае яйка захоўвалі да пачатку сяўбы (яго бралі з сабой, ідучы першы раз сеяць). Асаблівая магічная сіла надавалася блінам і аладкам, якія сімвалізавалі сонца і яго гадавы круг (бліны былі абавязковай стравай на масленіцу і каляды).

       Да абрадавай стравы адносяцца таксама звычайныя паўсядзённыя стравы, якія традыцыйна гатуюць у пэўныя святочныя або памінальныя дні. На посную куццю (акрамя куцці) варылі посны бурачны боршч (квас), падкалочаны мукой або рошчынай, з грыбамі ці алеем, крупнік, аўсяны кісель, узвар з сушаных яблыкаў, груш, сліў, пяклі бліны ці аладкі, ламанцы з цёртым макам; на багатую куццю — бліны з салам і каўбасой, боршч з мясам, крупнік, куццю з салам (спявалі: «Прынясла каляда рашато бліноў да начоўкі сачнёў»). На масленіцу, акрамя бліноў, абавязковымі былі сыр і масла, на вялікдзень — яйкі, сыр, масла, сала, па магчымасці — кумпяк, парася, на купалле варылі кулагу. На памінальным стале (на дзяды, радаўніцу) абавязкова былі боршч з мясам, сытая каша, каўбаса, бліны.

Асаблівае месца ў беларускай нацыянальнай кухні займаюць абрадавыя стравы. Яны рыхтаваліся да сямейных свят або свят народнага календара.

На  Каляды,  якія  яшчэ  да  прыняцця  хрысціянства  былі прымеркаваны да свята зімовага сонцавароту, было прынята ў перыяд з 24 снежня да 6 студзеня адзначаць тры куцці.

Вечарам 24 снежня, напярэдадні Каляд, была ялікая, або посная, куцця. Адвячоркам 31 снежня, напярэдадні Новага года, спраўлялася шчодрая, альбо багатая, куцця, а вечарам 6 студзеня, перад Вадохрышчам — галодная, ці вадзяная, куцця (праваслаўныя гэтыя даты адзначалі па старому стылю). На ўсіх ix абавязковаю страваю была сама куцця — каша з ячных круп. Стол для вячэры абавязкова ставіўся ў куце хаты. На яго спачатку клалі сена і засцілалі белым абрусам. Было прынята ставіць на стол 6,12 ці 18 страў. На вялікую куццю (перад якой быў месячны пост) звычайнымі пачастункамі былі рыба альбо селядзец, аладкі на алеі, якія елі з макам, суп з крупамі, посная верашчака, суп з сушаных грыбоў (або тушаныя грыбы), аўсяны кісель, вараны гарох, і нарэшце на завяршэнне куцця, у якую маглі дадаваць мядовую сыту. У некаторых мясцінах куццю прыпраўлялі канапляным алеем. У час вячэры есці першым пачынаў гаспадар, які сядзеў на покуці, a ўслед за ім — астатнія з сям'і па старшынстве. Перш чым пачаць есці куццю, гаспадар казаў, звяртаючыся да акна ці стукаючы ў сцяну: "Мароз, мароз, хадзі куццю есці!" Было прынята варажыць па даўжыні выцягнутых сцяблінак сена, ці добры летам вырасце лён. Назаўтра сена, што ляжала пад абрусам, аддавалі свойскай жывёле. На шчодры вечар куцця прыпраўлялася маслам альбо салам. Увесь астатні пачастунак таксама ўжо не быў посны: смажанае сала (звычайна на Каляды калолі парсюка), каўбасы з кашай і рознымі падліўкамі, разнастайныя мясныя стравы, квашаніна (студзень). Па некаторых звестках, быў распаўсюджаны звычай піць на каляды піва. У тых месцах, дзе на багатую куццю існаваў звычай шчадраваць (хадзіць па хатах з віншаваннямі), калядоўшчыкам клалі ў торбы сала, сырыя каўбасы, блінцы, сыр і г.д. На вадзяную (галодную) куццю стравы ізноў былі посныя, як і на першую, толькі ix было менш.

   Перад вялікім пастом (сем тыдняў да Вялікадня) адзначаліся "запускі" на каўбасу і мяса. Этнографы ўказвалі, што ежа гатавалася звычайная, толькі багата запраўлялася салам і свежанінай. Варыліся капуста і тлусты квас. У верашчаку клалі скваркі, каўбасы. Каша і крупяны суп павінны былі "плаваць у тлустасці". Абавязковай стравай лічылася квашаніна, якая гатавалася са свіных ног, вушэй і галавы.

   На Масленіцу  першыя два-тры дні трэба было пячы аржаныя, аўсяныя і ячныя бліны, а трохі пазней — бліны з грэцкай мукі. Бліны елі з летнім, або пятроўскім (ад Пятроўскага посту), тварагом. Такі тварог пераціраўся з соллю, заліваўся ў якой-небудзь пасудзіне гарачым маслам і мог захоўвацца аж да Масленіцы. Бяднейшыя мусілі задавальняцца канапляным алеем. Масленіца закончвалася "запускамі" на малако, якія наладжваліся ў нядзелю. У гэты дзень вячэра складалася з адных малочных страў: сыру, масла, тварагу з малаком.

    У вялікі пост было забаронена ужываць скаромныя стравы (мяса, сала, масла, яйкі і інш.), піць гарэлку. Па апісаннях XIX стагоддзя, у пост на снеданне елі вараную (часцей у мундзірах) бульбу, саладуху з хлебам ці бульбаю, на абед — вараную капусту ці квас, крупеню, аржаную кашу, гарохавы суп. На вячэру ізноў варылі бульбу ці якую- небудзь кашу. У святочныя і нядзельныя дні пяклі бліны, рабілі верашчаку з грыбамі, селядцовым расолам і "малаком" з канаплянага семя.

       Акрамя  агульнахрысціянскіх,  шырока  вядомых  свят,  амаль паўсюдна на Беларусі святкаваліся лакальныя, вядомыя ў межах адной мясціны святы. Яны захаваліся з дахрысціянскага часу і таксама мелі свае рытуальныя стравы.

 Дзень рытуальнай сустрэчы буслоў адзначаўся на Звеставанне (25 сакавіка). На гэты дзень выпякалі галёпы з пшанічнай мукі, якія мелі форму бусла, альбо яго выяву адціскалі на печыве зверху. Былі галёпы таксама ў выглядзе буславай лапы.  Печыва таксама магло мець форму сахі альбо сярпа.

На Хрэстцы (серада на палове посту) пяклі пірагі ў выглядзе крыжа.

   Напярэдадні Вялікадня рыхтавалі разнастайныя стравы, каб не варыць у святочныя дні, ставілі квас.

   У Вялікую суботу (за дзень да свята) чыста прыбіралі ў хаце, вымывалі падлогу, лавы, сталы. Яшчэ ў пятніцу ці суботу пяклі як мага больш пірагоў. Таксама загадзя трэба было пафарбаваць яйкі. Каб надаць чырвоны колер, яйкі варылі ў адвары з шалупіння цыбулі, а сушанае бярозавае лісце давала зялёны колер. На ўсяночную напярэдадні свята бралі з сабой у царкву для асвячэння хлеб, яйкі, сыр, мяса, соль. У католікаў гэтае асвячэнне адбывалася ў нядзелю раніцай. Лічылася, калі хто паспее раней за ўсіх дахаты з гэтага набажэнства, той увесь год будзе паспяваць хутка ўсё рабіць і будзе мець добры ўраджай. Быў звычай таксама раніцай мыць твар "праз яечка" (гэта значыць, халоднай вадой, якая лілася на пафарбаванае яйка) або гладзіць твар яйкам, каб быць ружовашчокім і прыгожым, як яно. Дома ўся сям'я разгаўлялася свянцонымі альбо проста фарбаванымі яйкамі, але са свянцонай соллю, разнастайнымі мяснымі стравамі, пірагамі. Звычайна якраз да свята падсушвалі, a потым вэндзілі сала, паляндвіцы, каўбасы. У якасці прыправы да мяса падавалі цёрты хрэн, трохі запраўлены смятанай і пафарбаваны буракамі. На гэтае снеданне дазвалялася ўсім выпіць трохі гарэлкі альбо віна. Косці ад свянцонага мяснога закопвалі на ніве, бо, паводле павер'яў, гэта садзейнічала добраму

ўраджаю. Вечарам па вёсцы хадзілі валачобнікі. Каля кожнай хаты яны спявалі валачобныя песні з пажаданнямі здароўя і плёну гаспадару,  гаспадыні,  іхнім  дзецям.  Валачобнікаў  адорвалі чырвонымі яйкамі, а часцей клікалі ў хату на пачастунак. Дзеці, асабліва ў католікаў, днём хадзілі ў "жакі": у кожнай хаце прамаўлялі велікодныя віншаванні і вершы, за што атрымлівалі ў кошычак яйкі і розныя ласункі.

  У ноч перад Юр'ем (23 красавіка), калі коней першы раз выганялі на начлег у поле, пастуху гаспадар даваў пару каўбас, кварту пшанічнай мукі, кавалак сала, з дзесятак яек і трохі грошай. Начлежнікі збіраліся разам і наладжвалі пачастунак. На Юр'я, паводле старадаўняга звычаю, сяляне варылі аўсяны кісель, паколькі святы Юрый засцерагаў коней і лічыўся апекуном аўса. Напярэдадні свята ў некаторых месцах пяклі каравай хлеба, і гаспадар, паклаўшы яго ў кошык з бяросты, абыходзіў сваё поле або раненька да снедання ўся сям'я ішла ў абход сваіх палёў, узяўшы з сабой гарэлку, каўбасы, яйкі, косці ад велікоднага пачастунку. У полі прынесенымі касцямі абтыкалі мяжу ці попелам ад ix абсыпалі месцы, дзе расце пустазелле. Пасля выканання ўсіх абрадавых дзеянняў пачыналася баляванне.

На Сёмуху (Тройцу) існаваў звычай ісці ў лес, узяўшы з сабой каўбасы і яйкі, і смажыць там пад бярозамі яечню.

   На Купалле пачастунак складаўся з сыру, тварагу, прэсных перапечак — бабак з тоўчаным канапляным семем, цыбуляй, часнаком, вострымі зялёнымі прыправамі, халоднага квасу, яечні, верашчакі, з сала і мяса.

   Дагэтуль захавалася прымаўка "Чакай Пятра— сыр з'ясі" як згадка пра звычай на Пятра (29 чэрвеня) абавязкова рабіць хатні клінковы сыр.

Абрадавыя стравы было прынята гатаваць і на Дзяды, калі ўшаноўвалася памяць продкаў.

       Вось як апісвалася ў сярэдзіне XIX стагоддзя вячэра на Дзяды , пасля наведання могілак. Стол засцілалі белым абрусам, ставілі на яго свечку. Потым неслі на стол боб ці гарох з мядовай сытай, поліўкі з рыбы і мяса — кіслыя і прэсныя, смажаную саланіну, аладкі, яечню з каўбасой, кашу прасяную ці грэцкую, малако макавае і малако кіслае. Пасярод гэтых страў клалі бохан хлеба і накроеным хлебам ці малымі боханамі абкладвалі вакол стол так, каб булачкі былі ў рад адна каля другой на пачэсным месцы стала. Пасля малітвы і адведзенага часу, за які, паводле ўяўленняў, павінны былі пачаставацца запрошаныя дзяды — духі-продкі, пачыналася вячэра. Гаспадар, a ўслед за ім і гаспадыня першыя лыжкі ад сыты з бобам і гарохам адлівалі ў асобную пасудзіну для памерлых. Toe ж рабілі і з іншымі стравамі. Трохі кашы клалі яшчэ і за акно, з боку двара. Па апісанні святкавання Дзядоў у канцы XIX стагоддзя, на вячэру гатавалі "юшнік" са свіной крыві, а калі не калолі падсвінка, то клёцкі з "душамі" (загорнутымі ў цеста скваркамі), аладкі з верашчакай або замест ix каўбасы з сырой капустай. На заканчэнне падавалі "саламатку" (сушаныя яблыкі, грушы, ягады, вараныя на мёдзе) або аўсяны кісель з мядовай сытай. Рашчынялі "дзядоўскі" хлеб і пяклі столькі боханаў, колькі налічылі "дзядоў". Рытуальнымі стравамі на восеньскія Дзяды былі канон, ці канун, поліўка, малако, яечня, каша,мяса (патрэбна была няцотная колькасць страў). Замест хлеба былі бліны.  На  Змітроўскія  Дзяды  (канец  кастрычніка)   абавязковай памінальнай стравай з'яўлялася вараная галава: свіная, барановая ці хоць бы курыная. Вячэра пачыналася з пачастунку ўсіх прысутных канунам. Для яго прыгатавання ў мядовую сыту крышылі рытуальны прэсны корж, абаранкі. У некаторых месцах дадавалі цёрты  мак.  Першую  лыжку  кануна  рытуальна  адлівалі  для нябожчыкаў.

  З абрадавых страў можна назваць яшчэ "бабіну кашу", якую гатавалі на хрэсьбіны. Варыла яе з ячных, грэцкіх ці прасяных круп жанчына, якая прымала дзіця. У доме парадзіхі на хрэсьбінах гэту кашу "выкуплялі" і з'ядалі ў канцы гасцявання. На хрэсьбіны  пяклі аладкі, a ў іншых месцах яечню.

Яечняй жа на заручынах частавалі маладога.

 На вяселлі бацькоў і сваякоў маладой за цнатлівасць апошняй частавалі салодкай кашай.

  На адведкі нованароджанага прыносілі пшанічныя пірагі.

   Вялікім было рытуальнае значэнне бліноў, якія пяклі на большасць святаў, а таксама на хаўтуры. Адной з памінальных страў былі гарачыкі — тры галушкі, печаныя з прэснага цеста. Кожны прысутны адломваў ад ix па кавалачку. На свята Сарокі, або Сорак пакутнікаў, у час вялікага посту пяклі так  звання  "жаўранкі".  Гэты  звычай  паходзіць  яшчэ  ад дахрысціянскіх земляробскіх святаў.

  Часта сапраўдным творам мастацтва быў вясельны каравай, які пяклі з самай лепшай мукі і ўпрыгожвалі выпечанымі з цеста фігуркамі, а таксама стужкамі і кветкамі.

  Мядовую сыту, якой прыпраўлялі кашу на куццю і Дзяды, рабілі з мёду, які варылі разам з сотамі дзве гадзіны. Акрамя піліпаўскага (перадкаляднага) і вялікага посту на Беларусі яшчэ пасцілі пэўны час перад Пятром і перад Спасам (у жніўні). Поснымі днямі на тыдні былі ў першую чаргу серада і пятніца.

  Акрамя чыста рэлігійных меркаванняў, звычай не ўжываць нейкі час тлустых і мясных страў, відавочна, практыкаваўся нашымі продкамі зыходзячы таксама з меркаванняў аптымізацыі харчавання, бо, як

вядома, спажыванне доўгі час адных і тых жа прадуктаў прытупляе ix  смак.  (Неабходна  заўважыць,  што  канфесіі  каталіцкай  і праваслаўнай царквы неаднолькава падыходзілі да абмежаванняў у час посту. Каталіцкая царква была ў гэтым сэнсе больш лагоднай.

   Такім чынам, калі не ўлічваць славутай беларускай бульбы, вырашальнымі ў фарміраванні беларускай кухні былі, бадай, перыяды Вялікага княства Літоўскага, а потым Рэчы Паспалітай. У рамках гэтых дзяржаў адбываўся плённы працэс узаемаўзбагачэння традыцый насяляўшых ix народаў: беларусаў, літоўцаў, украінцаў, палякаў, яўрэяў і інш. Пэўныя ўплывы праніклі і з заходнееўрапейскіх дзяржаў.

На свята, калі збіраліся госці, мама засцілала стол абрусам. І адразу свтялела  ў хаце і на душы. Сярод розных прысмакаў сонцам ззяў на белам палатне залацісты бохан хлеба. А каляровы ўзоры па краях абруса і ў марозны дзень, здавалася, пахлі летам – як жывыя кветкі, галінкі, лісцікі.

Абрус – тканіна, якой засцілаюць стол. Кладуць на стол, таму абрус яўчэ называюць настольнікам. Звычайна ён складаецца з дзвюх полак – кавалачкаў ільнянога палатна,злучаных пасярэдзіне прошваю – скразным ажурным швом. Краі полак часам упрыгожваліся махрамі – распушанымі ніткамі або шнуркамі. Дзяўчаткі, забаўляючыся, і сёння любяць заплятаць махры ў тугуя коскі.

Якраз дарэчы загадка. Прапісаўшыся ў хаце, яна дасціпна, як пад адкрытым небам, заблытвае шлях да адгадкі: “Стаіць сасна, на сасне лён, на льне жыта”.

Абрусы ткалі на кроснах, плялі і вязалі. Белае поле аздаблялі раслінным арнаментам, вытканым і набіўным, крыжыкамі, клетачкамі, палоскамі, шырокімі або вузкімі. Цешылі вока з густам падабраныя колеры – блакітны, зялёны, чырвоны, жоўты, фіялетавы… Пчолка, заляцеўшы ў расчыненае акно, кружылася над абрусам, як над мдяовым кветнікам.

Пасажаны скарб нявесты лічыўся няпоўным, калі ў куфары не было абруса. Не забывала пра яго, сустракаючы зяця і цешча. Па нашай вёсцы хадзіла прымаўка: “Для зяця – лепшы абрус у хаце”.

У мастацкіх творах слова абрус” ужываецца ў перенасным значэнні – як паэтычны вобраз: абрус спелага жыта, абрус мурожныга лугу, абрус блакітнага лёну… Спяшаецца з поля ў хату, на святочны стол, яшчэ адна загадка: “Білі мяне, білі, калацілі, на кавалкі рвалі, па полі цягалі, на ключ замыкалі і на стол пасцілалі”.

Сучасныя абрусы вырабляюцца з ільняных, баваўняных і шаўковых нітак. Заходзь у карму, выбірай любы, які душа пажадае, і засцілай ім стол.

А напрыканцы патлумачце, чаму так гавораць: “Са сваім абрусам у госці прыйшла”, “Маеш абрус, май і хлеба кус”, “У мамы стол любоўю і ласкаю засланы”.

Аглядзіны — адзін са звычаяў да вясельнага абраду — сватання. Лакальныя назвы агледзіны, разглядзіны, умовіны, дамовіны. Пасля першых (малых) запоін, або малой гарэлкі, бацькі нявесты са сваякамі ездзілі да жаніха, каб агледзець яго гаспадарку і пазнаёміцца з умовамі, у якіх будзе жыць іх дачка. Для таго, каб у сватоў склалася добрае ўражанне пра жаніха, яго бацькі часам ішлі на падман: пазычалі ў суседзяў скаціну, пераварочвалі ўверх дном кадзі (кадушкі) і засыпалі дно жытам, каб зрабіць уражанне, што кадушкі поўныя. Пасля азнаямлення бацькі нявесты вырашалі, ці працягваць «перагаворы» пра шлюб. Калі рашэнне было станоўчым, яны прымалі пачастунак. У час застолля дамаўляліся пра пасаг, заручыны і інш. У выпадку адмовы бацькоў выдаць дачку яны вярталі жаніху выдаткі за запоіны. Часам у агледзіны ездзілі бацькі жаніха са сваякамі, каб пазнаёміцца з нявестай (станам яе здароўя, здатнасцю да работы), даведацца пра заможнасць яе бацькоў. У некаторых выпадках за агледзіны нявесты бацькі жаніха або ён сам плацілі ёй грошы («агляднае»).

У першабытныя часы, запаліўшы палку ад выпадковага ляснога пажару, людзі неслі агонь у пячору. Так рабіўся агмень – ачаг, вогнішчы ў якім падртрымлівалася бесперапынна. Агонь і агмень лічыліся святымі, былі найвялікшай каштоўнасцю. Калі раптам агмень згасаў. Даходзіла нават да боек паміж плямёнамі: усім хацелася валодаць агнём.

З цягам часу навучыліся запальваць агонь, тручы дрэва аб дрэва, ударам крэменю па камені, крэсівам – па крэмені. Неабходнасць пастаянна падтрымліваць агмень адпала. Людзі задумаліся, як лепей захаваць цяпло, як зручней гатаваць ежу, як зрабіць, каб не згарэла хата. Так з’явііся першыя печы.

Самыя простыя печы рабілі з гліны і каменя. Стаяла печ на невялічкім апечку ці проста на зямлі. Зверху мела адтуліну для выхаду дыму. Сам жа дым выходзіў з хаты праз дзірку ў страсе. Да печы звычайна прыбудоўваўся драўляны ляжак, а ўнізе рабілася ніша для посуду.

Пазней у замках і палацах пачалі рабіць кафельныя печы. Каляровыя кафлі, якія па форме нагадвалі сабою звычайныя гаршкі, умуроўваліся ў печ. Агонь награваў кафлю,і яна аддавала цяпло ў пакоі. Прыйшла да нас кафля з Германіі. Паступова печы пачалі набываць складаную канструкцыю з некалькімі хадамі дл ядыму,дадатковымі “каленамі” і высокімі, вынесенымі над дахамі комінамі. Майстры-кафляры былі сапраўднымі мастакамі, бо па заказу рабілі на кафлі гербы гарадоў, выявы вазонаў з кветкамі, розныя арнаменты.

На Беларусі і далёка за яе межамі высока цанілася майстэрства печнікаў і кафляроў з Полацка, Віцебска, Мсціслава, Магіл ёва. Іх рукамі былі складзены печы ў Маскве, рызе, Львове, Варшаве і іншых гарадах Еўропы.

На змену печам прыйшло газавае і вадзяное ацяпленне. Аднак у вёсках людзі па-ранейшаму ставяць печы. Бо печ,хай і не так прыгожа аздобленая, як у сярэднявеччы, дзе дае дому жывое цяпло ад жывога агню. 

Андарак, мясцовыя назвы даматкан, сукня, саян — беларускае жаночае паясное адзенне — доўгая шырокая спадніца з ваўнянай або паўваўнянай саматканкі ў рознакаляровую клетку або падоўжныя ці папярочныя палосы.

Шылі з 3-5 полак, вытканых у 2-3 ніты. Малюнак утвараўся на вохрыста-ружовым, вішнёвым, сінім, зялёным, серабрыста-белым, чорным фоне тканіны. Часта дадатковымі элементамі дэкору служылі запрасаваныя складкі, вышыўка, нашыўкі карункавых тасёмак, стужак.

У канцы XIX — пачатку XX ст. найбольш распаўсюджанымі былі клятчастыя андаракі (чырвона-чорныя клеткі размяшчаліся па ўсім полі — ваўкавыска-камянецкі строй). Паступова да чорнага і чырвонага колераў пачалі дабаўляць зялёны, ружовы, жоўты і інш. У паўднёва-заходніх і цэнтральных раёнах Беларусі пераважалі андаракі ў папярочныя палосы (ляхавіцкі строй, пухавіцкі строй), ва ўсходніх — у падоўжныя (шырокія чырвоныя перамяжаліся з больш вузкімі белымі паскамі).

З пачатку XX ст. былі пашыраны аднатонныя чырвоныя, сінія і іншыя андаракі. Святочныя андаракі абавязкова гафрыравалі (складзены ў складкі андарак клалі на ўслон, накрывалі чыстым ручніком і прыкладвалі гарачым хлебам). Вядомы на ўсёй Беларусі, за выключэннем паўночна-заходніх раёнаў; ва ўсходніх і паўднёва-ўсходніх раёнах андаракі былі з прышыўным ліфам. Выйшаў з ужытку ў 1920-я г., у Заходнім Палессі — у 1930-я г.

Андарак у фальклоры

Андарак успамінаецца ў беларускіх прыказках. Напрыклад, на Лагойшчыне гаварылі: «Надзеў бабскі андарак» (пайшоў у прымы), «Нашу дачку пазнаюць і ў андарачку» (добра чалавека заўважаць і ў простым уборы).

Спіс страў, якія мы знаходзім на традыцыйным стале беларускага селяніна, быў багатым і разнастайным. Вядомы этнограф М.Я.Нікіфароўскі ў канцы ХІХ стагоддзя апісаў больш за 150 страў і гатункаў народнай кухні, што шырока бытавалі на тэрыторыі Віцебскай вобласці. Беларускія гаспадыні валодалі высокім кулінарным майстэрствам, мастацтвам ператвараць простыя прадукты харчавання ў далікатэсныя стравы і печывы з цудоўнымі смакавымі і харчовымі якасцямі. Заможныя людзі і шляхта складалі сабе харчовы рацыён, спіс страў на цэлы год наперад, распісваючы яго па святах і буднях, па перыядах мясаедаў і пастоў, з улікам сваіх гурманскіх схільнасцей, асабістых густаў і запатрабаванняў. Сістэма пастоў, выпрацаваная на працягу многіх стагоддзяў і апрабаваная практыкай, давала магчымасць наладзіць здаровы лад жыцця; яна мела істотнае значэнне для гігіены харчавання і прафілактыкі захворванняў.

       Па сваіх характарыстыках ежу можна падзяліць на раслінную, посную і скаромную. Да поснай адносіліся ўсе стравы расліннага паходжання, а таксама рыба і рыбныя прадукты. Асноўную ролю ў харчаванні беларусаў адыгрывалі раслінныя прадукты. Аднак іх суадносіны з нерасліннай ежай не паддаюцца дакладнаму вызначэнню, бо большасць вядомых беларусам страў уключала кампаненты як расліннага, так і жывёльнага паходжання. Зыходзячы з гэтых акалічнасцей, усю ежу мэтазгодна падзяліць на паўсядзённую, святочную і абрадавую. Да апошняй адносяцца стравы і кулінарныя вырабы, якія суправаджалі тыя ці іншыя абрадавыя святы і ў адпаведнасці абрадавых дзействаў: хлеб, бліны, яйкі, яечня, мяса,мёд, віно.

       У посныя дні з рацыёнаў харчавання выключаліся тлустыя і мясныя прадукты, смятана, малако. Нягледзячы на працяглыя перыяды пастоў, апошнія тым не менш вытрымліваліся веруючымі людзьмі і мелі пэўнае выхаваўчае значэнне. Народная прымаўка сцвярджала: “З посту ніхто не паміраў, а вось з пераядання – дохлі”. Калі не звяртаць увагу на грубую катэгарычнасць, уласцівую народнаму гумару, так званае рацыянальнае зерне ў гэтай прымаўцы ўсё ж ёсць.

       У праваслаўным календары вылучаліся як асобныя посныя дні, так і цэлыя перыяды пастоў у некалькі тыдняў. Найбольш працяглыя з іх былі:

вялікі пост (7 тыдняў);

пятроўскі пост (ад 2 да 5 тыдняў);

спасаўскі (2 тыдні);

піліпаўскі, перадкалядны (4–6 тыдняў).

Пасты заканчваліся святочнымі днямі, якім спадарожнічалі абрадавыя дзействы, тэатралізаваныя прадстаўленні, гульні і шчодры святочны стол. Найбольш багатым быў стол на Вялікдзень, Радаўніцу, Сёмуху, Спас, Дзяды. Прычым кожнаму святу адпавядала пэўная ежа, цэлы набор страў.

       Асабліва шчодрым быў стол на сямейныя святы і з нагоды прыёму шаноўных гасцей. Беларуская гасціннасць заўсёды была чыстасардэчнай, бескарыслівай і шчырай. Скупасць, прыжымістасць, хцівасць лічыліся горшымі якасцямі, што прыніжалі ўласную годнасць, кампраментавалі чалавека ў вясковай грамадзе. Гасціннасцю славілася і беларуская шляхта. Шляхецкія сядзібы і засценкі былі раскіданы на вялікіх прасторах беларускага краю. Выпадковае наведванне суседа ці родзіча, знаёмага было заўсёды святам. Шляхціч любіў шчодры стол, быў чалавекам кампанейскім, шчырым і адкрытым, хаця і ганарыстым.У посныя дні на шляхецкі стол падавалі рыбу, гародніну, хлебныя вырабы з мёдам, рулет з макам, рознае пітво.

       Такім чынам, асартымент традыцыйных страў на стале беларусаў быў даволі шырокім і разнастайным і прыкметна вар’іраваў у залежнасці ад прыродных умоў, гаспадарчай спецыялізацыі, эканамічнага стану сям’і, народнага календара і пары года.