Ffactorau sy'n effeithio ar dwf, datblygiad a lles

Ffactorau Corfforol

Anableddau synhwyraidd

Anableddau corfforol

Anableddau dysgu

Deiet a Maeth

Hydradiad

Mae'r corff yn defnyddio dŵr yn ei holl gelloedd, organau a meinweoedd. Caiff dŵr ei golli drwy anadlu, chwysu a threulio.

Mae ailhydradu yn cymryd lle'r dŵr a gollir ac mae ganddo'r buddiannau pwysig canlynol:

helpu i atal y geg rhag mynd yn sych a all achosi anadl drwg

hybu iechyd cardiofasgwlaidd da

helpu i reoli tymheredd y corff

iro'r cyhyrau a helpu'r cyhyrau i weithio'n fwy effeithlon

helpu'r arennau i glirio gwastraff o'r gwaed.

Bwydo ar y fron

Mae astudiaethau wedi dangos mai bwydo ar y fron am y chwe mis cyntaf mewn bywyd sy'n rhoi'r dechrau gorau mewn bywyd i'r baban.

Ymhlith y buddiannau iechyd a datblygiadol i fabanod mae:

• llai o risg o haint am fod y llaeth yn cynnwys gwrthgyrff

• llai o risg o ddolur rhydd a chwydu

• mae'r baban yn llai tebygol o fod wedi rhwymo

• mae'r baban yn llai tebygol o ddatblygu brech glytiau neu ecsema

• llai o risg o SIDS (syndrom marwolaeth sydyn babanod)

• llai o risg o lewcemia plentyndod

• llai o risg o ordewdra

• llai o risg o glefyd cardiofasgwlaidd fel oedolyn.

Mae i fwydo ar y fron nifer o fuddiannau i'r fam hefyd:

• llai o risg o ganser y fron

• llai o risg o ganser yr ofari

• llai o risg o osteoporosis (esgyrn gwan)

• llai o risg o glefyd cardiofasgwlaidd

• llai o risg o ordewdra

• helpu'r wterws i leihau nôl i'w faint yn gyflymach

• helpu i feithrin y bond rhwng mam a'i baban.

Argymhellir y dylai babanod sydd ond yn cael llaeth o'r fron yn ystod eu chwe mis cyntaf hefyd gael atchwanegiad fitamin D bob dydd.

Bwydo potel

Gall babanod gael eu bwydo â photel sy'n cynnwys llaeth o'r fron wedi'i odro neu fformiwla babanod.

Mae llaeth fformiwla, neu fformiwla babanod, fel arfer wedi'i wneud o laeth buwch, sydd wedi’i drin i'w wneud yn fwy addas i fabanod.

Mae ystod eang o wahanol frandiau a mathau o fformiwla ar gael yn y siopau. Dylid edrych ar labeli'n ofalus er mwyn sicrhau bod llaeth addas yn cael ei brynu i'r baban.

Mae dau wahanol fath o fformiwla: powdr sych all gael ei baratoi gyda dŵr a fformiwla hylif parod i fwydo. Er bod fformiwla hylif parod i fwydo yn gallu bod yn gyfleus, mae'n dueddol o fod yn ddrutach ac, unwaith mae wedi'i agor, mae angen ei ddefnyddio'n gyflymach.

Mae llaeth fformiwla yn darparu'r maetholion sydd eu hangen ar fabanod i dyfu a datblygu. Fodd bynnag, nid oes ganddo'r un buddiannau iechyd â llaeth o'r fron i'r fam na'r baban, er enghraifft ni all ddiogelu'r baban rhag heintiau.

Diddyfnu

Yn ystod chwe mis cyntaf bywyd, dim ond llaeth o'r fron neu fformiwla y bydd ei angen ar fabanod. Ar ôl hyn, dylai bwydydd gael eu cyflwyno'n raddol er mwyn atal y risg o alergeddau.

Ymhlith y bwydydd y mae angen eu cyflwyno un ar y tro mae:

• llaeth buwch

• wyau

• bwydydd sy'n cynnwys glwten fel gwenith, haidd, rhyg

• bwydydd sy'n cynnwys cnau a hadau

• pysgod a physgod cregyn.

Gweithgareddau Corfforol 

Plant 0-5 oed

Dylai babanod, plant bach a phlant oedran meithrin gael eu hannog i symud cymaint â phosibl drwy chwarae gweithredol. Caiff hyn yr effeithiau cadarnhaol canlynol:

• datblygu symud a chyd-symud

• cefnogi dysgu a sgiliau cymdeithasol

• cyfrannu at bwysau iach

• gwella datblygiad yr esgyrn a'r cyhyrau

• cefnogi meithrin sgiliau cymdeithasol

• gwella iechyd cardiofasgwlaidd.

Plant 5 – 18 oed

Er mwyn i blant aros yn iach mae angen iddynt sicrhau eu bod yn gwneud tri math o weithgaredd bob wythnos:

• ymarfer corff erobig fel chwarae siasio neu nofio

• ymarfer corff sy'n cryfhau'r esgyrn fel reidio beic neu ddawnsio

• ymarfer corff sy'n cryfhau'r cyhyrau fel dringo coeden a gymnasteg.

Bydd ymarfer corff yr oedran hwn yn sicrhau'r buddiannau cadarnhaol canlynol:

• gwella iechyd cardiofasgwlaidd

• cynnal pwysau iach

• gwella iechyd yr esgyrn

• gwella hunanhyder

• meithrin sgiliau cymdeithasol newydd.

Oedolion

Er mwyn aros yn iach, dylai oedolion wneud gweithgareddau aerobig a chryfhau bob wythnos.

Gallai hyn gynnwys chwarae pêl-droed neu fynd i ddosbarthiadau dawns er mwyn cynyddu gallu aerobig a garddio, codi pwysau neu ioga er mwyn cryfhau'r cyhyrau.

Bydd gan ymarfer corff y buddiannau canlynol:

• lleihau'r risg o amrywiaeth o glefydau, e.e. clefyd coronaidd y galon, strôc, diabetes math 2

• helpu i gynnal pwysau iach

• helpu i barhau i gyflawni tasgau bob dydd yn rhwydd

• gwella hunanhyder

• lleihau symptomau iselder a gorbryder.

Oedolion hŷn

Er mwyn sicrhau y gall tasgau bob dydd gael eu cyflawni o hyd ac er mwyn sicrhau iechyd a lles cyffredinol, dylai oedolion hŷn anelu at wneud ymarfer corff aerobig a chryfhau.

Ar y cam hwn mewn bywyd gall ymarfer corff gael y buddiannau canlynol:

• helpu i gynnal swyddogaeth wybyddol

• lleihau risg gardiofasgwlaidd

• helpu i barhau i gyflawni tasgau bob dydd

• gwella hwyliau a hunanhyder o bosibl

• lleihau'r risg o gwympo.

Pam mae eistedd yn wael i'ch iechyd?

Mae llawer o oedolion yn gweithio mewn swyddi sy'n cynnwys eistedd am hyd at saith awr y dydd, maent yn gyrru i'r gwaith ac oddi yno ac yna'n treulio eu hamser hamdden yn gwylio'r teledu neu'n defnyddio technoleg.

Mae hyn yn niweidiol i'w hiechyd. Gall eistedd am gyfnodau hir arafu metabolaeth a all arwain at fethiant y corff i:

• reoleiddio siwgr yn y gwaed, gan arwain at ddiabetes Math-2,

• rheoleiddio pwysedd gwaed, gan arwain at glefyd cardiofasgwlaidd

• torri braster y corff i lawr, gan arwain at ordewdra.

Cyfle i chwarae

Chwarae yn yr awyr agored

Bydd y rhan fwyaf o blant yn gallu rhedeg a cherdded ond bydd angen iddynt gael y cyfle i ymarfer sgiliau eraill fel hopian, neidio, taflu a dal. Mae chwarae yn yr awyr agored yn eu galluogi i wneud hyn. Bydd gan y mathau hyn o weithgareddau fuddiannau corfforol gan gynnwys:

• gwella iechyd cardiofasgwlaidd

• cynnal pwysau iach

• meithrin sgiliau echddygol bras

• gwella hunanhyder

• datblygu cyd-symud.

Chwarae dan do

Gall hyn gynnwys chwarae mwy creadigol a dychmygol fel peintio, chwarae gyda jig-sos, a chwarae rôl. Gall fod gan y math hwn o chwarae fuddiannau datblygiadol gan gynnwys:

• gwella sgiliau gwybyddol

• gwella sgiliau echddygol manwl

• hybu iechyd meddwl

• meithrin gwydnwch.

Profiad o salwch ac afiechyd

Ffactorau cymdeithasol ac emosiynol

Rhywedd

Mathau o deuluoedd

Teuluoedd un rhiant – Gall hyn gael effaith gadarnhaol a negyddol ar y rhiant a'r plant. Gall rhieni deimlo tristwch ac ynyswch pan fo eu plant yn genfigennus o'u ffrindiau sydd â dau riant. Gall achosi straen a phryder oherwydd problemau ariannol. Fodd bynnag, gall arwain at fond hynod gryf rhwng y rhiant a'r plant a gall y rhiant ddangos esiampl wych i'r plant.

Teuluoedd o'r un rhyw – Prin yw'r gwahaniaethau rhwng teuluoedd o'r un rhyw a theuluoedd niwclear (mam a dad a phlant). Cyn belled ag y bo'r berthynas rhwng y ddau riant yn iach a'u bod yn caru ac yn cefnogi eu plant, yna bydd y plant yn tyfu i fyny gan deimlo’n ddiogel, a bydd ganddynt ymdeimlad da o hunan-werth.

Teuluoedd niwclear - Cyn belled ag y bo'r berthynas rhwng y ddau riant yn iach a'u bod yn caru ac yn cefnogi eu plant, yna bydd y plant yn tyfu i fyny gan deimlo’n ddiogel, a bydd ganddynt ymdeimlad da o hunan-werth.

Teuluoedd maeth – Mae plant mewn gofal maeth yn aml wedi cael eu cam-drin neu eu hesgeuluso cyn cyrraedd eu rhieni maeth. O'r herwydd, gall eu sgiliau cymdeithasol ddatblygu'n arafach. Gallant wynebu problemau emosiynol, a chydag ymddiriedaeth, a'i chael hi'n anodd meithrin cydberthnasau agos.

Llys-deuluoedd – Mae'r math hwn o deulu yn dod yn fwyfwy cyffredin. Gall gael effaith gadarnhaol a negyddol. Gall plant fwynhau bod yn rhan o deulu mwy o faint, cael mwy o blant i chwarae gyda nhw a gweld eu rhiant yn hapus. Fodd bynnag, gall fod ganddynt broblemau sydd heb eu datrys, ac efallai y bydd yn gas ganddynt eu teulu newydd, gan arwain at gamymddwyn. Gall rhieni deimlo rhyddhad bod ganddynt rywun i rannu'r cyfrifoldebau beunyddiol â nhw. Fodd bynnag, gallant fod dan bwysau a theimlo'n bryderus wrth geisio rhiant plant nad ydynt yn fiolegol.

Teuluoedd heb blant – gall hyn fod yn ddewis o ran ffordd o fyw a gall sicrhau llawer o les, wrth i'r oedolion ddewis treulio eu hamser a gwario eu harian yn canolbwyntio ar eu perthynas, yn hytrach na'u plant. Fodd bynnag, os na all y cwpwl gael plant, gall roi llawer o bwysau ar yr unigolion a'r berthynas.

Y teulu estynedig yw’r grŵp teulu ehangach, ar wahân i’r prif ofalwyr a’u plant. Gall gynnwys modryb, ewythr, cefndryd, taid a nain/tad-cu a mam-gu, brodyr a chwiorydd. Gall teulu estynedig cefnogol a gofalgar gael effaith gadarnhaol ar ddatblygiad plentyn, oherwydd bydd sawl person yn rhannu’r rôl gofalu, a bydd amrywiaeth o fodelau rôl i’r plentyn eu hedmygu. Fodd bynnag, gall teulu estynedig gael effaith negyddol ar blentyn hefyd os oes tensiynau neu broblemau rhwng aelodau’r teulu.

Dulliau rhianta

Rhiant maldodus – Mae'r math hwn o rianta yn gariadus iawn ond prin yw'r ddisgyblaeth na'r strwythur ym mywyd y plentyn. Gallai plant a gaiff eu magu fel hyn, er eu bod yn teimlo'n ddiogel iawn ac â lefel uchel o hunan-barch, fod yn dueddol o deimlo bod ganddynt hawl i gael rhywbeth a gwneud penderfyniadau gwael am nad oes ganddynt sgiliau datrys problemau na gwneud penderfyniadau.

Rhiant esgeulus – Nodweddir hyn gan ddiffyg sylw i anghenion plentyn. Mae'r math yma o riant yn absennol yn emosiynol ac yn hapus i'r teledu neu dechnoleg warchod eu plant. Mae plant a gaiff eu magu fel hyn yn ei chael hi'n anodd ffurfio cydberthnasau llwyddiannus. Gallant ddioddef o orbryder ac iselder oherwydd diffyg cefnogaeth gan y teulu ac maent yn wynebu mwy o risg o ddatblygu problemau o ran eu hymddygiad fel oedolyn.

Rhiant awdurdodol – Mae'r math hwn o rianta yn gosod disgwyliadau uchel i'r plant ond mewn amgylchedd cariadus a chefnogol. Caiff plant lefel o annibyniaeth o fewn ffiniau sydd wedi'u diffinio'n glir. Mae plant a gaiff eu magu fel hyn yn hunanhyderus ac yn annibynnol. Gallant ffurfio cydberthnasau cryf ac iach ac maent yn llai tebygol o fod yn agored i bwysau gan gymheiriaid.

Rhiant awdurdodus – Mae'r math hwn o rianta hefyd yn gosod disgwyliadau uchel i'r plant ond nid mewn amgylchedd cariadus a chefnogol. Ni chaiff y plant fawr ddim dewis, os o gwbl, o ran penderfyniadau ac mae eu camgymeriadau yn dueddol o gael eu cosbi'n llym. Gall plant a gaiff eu magu fel hyn dyfu i fyny yn cysylltu ufudd-dod a llwyddiant â chariad, gallent fod yn ymosodol, meddu ar hunan-barch isel a bod yn swil ac yn nerfus o amgylch eraill.

Cydberthnasau

Rhiant a phlentyn – Mae angen i'r berthynas rhwng rhiant a phlentyn fod yn gyson ac yn sensitif er mwyn osgoi unrhyw effaith emosiynol negyddol. Os bydd plant yn teimlo y gallant ddibynnu ar riant am gysur pan fyddant mewn trallod byddant yn tyfu i fyny yn teimlo eu bod yn haeddu cariad a gofal. Mae plant sydd â bond emosiynol cryf â'u rhieni yn llai tebygol o fod yn agored i bwysau gan gymheiriaid yn eu harddegau.

Brodyr a chwiorydd – Pan fydd brodyr a chwiorydd yn ifanc, bydd eu math o berthynas yn amrywio yn dibynnu ar oedran a rhywedd. Pan yn ifanc byddant yn dueddol o ymladd mewn ffyrdd corfforol ond wrth iddynt dyfu i fyny bydd hyn yn datblygu i fod yn gweryla ar lafar. Mae brodyr a chwiorydd sy'n oedolion yn dueddol o gael cydberthnasau sy'n perthyn i un o'r pum categori canlynol:

• hynod ffyddlon, gan osod y berthynas rhwng brodyr a chwiorydd uwchlaw pob un arall

• ffrindiau agos a gofalgar, ond rhoddir mwy o werth ar briodas a'r berthynas rhwng y rhiant a'r plentyn

• teyrngarwch yn seiliedig ar hanes cyffredin y teulu, cadw mewn cysylltiad rheolaidd, mynychu digwyddiadau'r teulu ac yno mewn argyfwng

• ddim yn teimlo wedi cysylltu a braidd dim cyswllt, os o gwbl

• gelyniaeth yn seiliedig ar ddrwgdeimlad a dicter.

Cyfeillgarwch – mae hyn yn bwysig am sawl rheswm a gall hybu iechyd a llesiant drwy gefnogaeth, hybu hunan-barch, cadw unigolion yn weithgar a helpu i weithredu mewn ffordd gadarnhaol. Fodd bynnag, mae cyfeillgarwch camweithredol yn cael effaith negyddol ar iechyd a lles. Gall ffrindiau roi pwysau ar unigolion i wneud pethau sy'n wael iddynt, a gallant niweidio eu hunan-barch drwy feirniadaeth gyson.

Cydberthnasau agos a rhywiol – Gall y math hwn o berthynas gael effaith gadarnhaol neu negyddol ar iechyd a lles. Gall unigolion fagu pwysau a chymryd llai o ofal o'u hymddangosiad pan fyddant mewn perthynas agos gyfforddus. Fodd bynnag, gall y gwrthwyneb ddigwydd, gyda chyplau yn cymell ei gilydd i gadw'n heini a bwyta'n iach. Gall cydberthnasau rhywiol iach ostwng lefelau straen, ond os bydd un partner yn cael ei roi dan bwysau i gael perthynas rywiol gall hyn achosi straen a gorbryder.

Cydberthnasau gwaith – Gwelir effaith gadarnhaol ar iechyd a llesiant os bydd unigolyn yn teimlo'n rhan o gymuned a'i fod yn cael ei gefnogi gan ei gydweithwyr. Mae hyn yn meithrin ymdeimlad o berthyn a diben unigolyn ac yn ei helpu i deimlo bod ganddo fwy o reolaeth o benderfyniadau sy'n effeithio arno.

Profiadau Niweidiol yn ystod Plentyndod

Camdriniaeth

Mae sawl math gwahanol o gamdriniaeth ac mae pob un yn arwain at ymddwyn mewn ffyrdd sy'n niweidio unigolyn arall yn fwriadol neu'n anfwriadol. Mae'n torri hawliau dynol a sifil unigolyn ac, yn yr achosion gwaethaf, gall achosi marwolaeth.

Gall unigolion gael eu cam-drin drwy gydol eu bywyd.

• Camdriniaeth emosiynol neu seicolegol – gall hyn gynnwys amlygu unigolyn i drais, modelu ymddygiad gwael neu galw enwau, gweiddi ar rywun neu ei sarhau; ymddwyn mewn ffordd fygythiol neu fygwth cymryd rhywbeth sy'n bwysig; eu gwatwar; rhegi arnynt; anwybyddu neu ynysu unigolyn; eu cau allan o ddigwyddiad neu weithgaredd ystyrlon a methu â diwallu anghenion emosiynol plentyn. Gall hyn arwain at ddatblygu problemau iechyd meddwl, anhwylderau bwyta a hunan-niwed yn achos plentyn.

• Camdriniaeth rywiol – ystyrir bod unrhyw weithgaredd rhywiol y caiff plentyn ei ddarbwyllo i gymryd rhan ynddo yn gamdriniaeth rywiol. Nid oes rhaid i hyn gynnwys cyswllt corfforol ac efallai na fydd plentyn yn sylweddoli bod rhywbeth o'i le. Gall hyn arwain at broblemau iechyd meddwl difrifol a'r risg o hunan-niwed.

• Camdriniaeth gorfforol – Mae hyn yn cynnwys unrhyw beth a fyddai'n niweidio diogelwch corfforol unigolyn yn uniongyrchol. Efallai na fydd plant a gaiff eu cam-drin yn gorfforol yn gwneud yn dda yn yr ysgol, gallant ddechrau troseddu neu gael problemau cyffuriau ac alcohol. Gallant hefyd wynebu problemau iechyd meddwl. Gall ysgwyd baban arwain at anafiadau difrifol, gan gynnwys niwed i'r ymennydd, nam ar y clyw a'r golwg, problemau dysgu a phroblemau ymddygiadol.

• Camdriniaeth ddomestig – Mae hwn yn batrwm rheolaidd o gam-drin ac ymddygiad cymhellol sy'n rheoli, sy'n cynnwys camdriniaeth gorfforol, rywiol, emosiynol ac ariannol. Mae plant sy'n profi camdriniaeth ddomestig yn fwy tebygol o fod mewn perthynas gamdriniol fel oedolyn.

• Esgeulustod – Methiant parhaus i ddiwallu anghenion sylfaenol unigolyn a all gynnwys anwybyddu anghenion meddygol, emosiynol neu gorfforol; methiant i sicrhau mynediad i iechyd, gofal a chymorth priodol neu wasanaethau addysgol, gwrthod hanfodion bywyd, fel meddyginiaeth, maeth digonol a gwres. Mae plant sy'n profi esgeulustod yn fwy tebygol o droseddu, cael problemau cyffuriau neu alcohol a bod yn rhan o gydberthnasau peryglus. Gall unigolion hŷn neu unigolion sy'n agored i niwed sy'n profi esgeulustod brofi problemau iechyd difrifol neu fod mewn perygl.

Profiadau addysgol

Cyflogaeth

Mae bod mewn swydd yn dda i iechyd a lles. Mae'n galluogi unigolion i:

• ddatblygu eu hunain

• teimlo balchder a chyflawniad personol

• cymdeithasu, a chael cefnogaeth

• cael strwythur a diben i'w diwrnod

• bod yn weithgar yn gorfforol ac yn feddyliol

• cael arian i gefnogi eu hunain a'u teulu a mwynhau diddordebau.

Diweithdra

Mae unigolion di-waith yn fwy tebygol o:

• brofi iechyd corfforol a meddyliol gwaeth yn gyffredinol

• gweld eu meddyg teulu yn amlach

• cael eu derbyn i'r ysbyty

• marw

Straen sy'n gysylltiedig â gwaith

Os bydd gofynion swydd yn drech na gallu cyflogai i ymdopi, gall hyn arwain at straen sy'n gysylltiedig â gwaith. Gall arwain at orbryder ac iselder.

Diwylliant

Mae a wnelo diwylliant â set o syniadau, arferion a ffyrdd o ymddwyn a rennir gan grŵp o unigolion neu gymdeithas benodol.

Gall effeithio ar y ffordd mae grŵp o unigolion yn meddwl am iechyd, salwch a marwolaeth, achosion clefyd, ble i gael help a'r mathau o driniaeth maent am ei chael. Gall yr holl bethau hyn ddylanwadu ar iechyd a lles.

Gall unigolion ifanc o wahanol gefndiroedd diwylliannol deimlo eu bod wedi'u dal rhwng dwy set o safonau a gwerthoedd diwylliannol, oherwydd safbwyntiau diwylliannol yn ymwneud â rhywioldeb, cydberthnasau, rolau o ran rhywedd, addysg a chyflogaeth. Gallant deimlo'n rhwystredig o ran eu dewis o ffrindiau, a gall detio achosi gwrthdaro o fewn y teulu.

Amrywiaeth hiliol

Mae hil yn cyfeirio at hil, lliw, cenedligrwydd a tharddiad ethnig neu genedlaethol unigolyn.

Mae ambell hil yn wynebu risg uwch o gael rhai clefydau, er enghraifft mae anemia y crymangelloedd yn fwy cyffredin ymhlith unigolion Affricanaidd, Asiaid, unigolion o'r Dwyrain Canol ac unigolion o Ddwyrain Ewrop.

Gall problemau iechyd meddwl ddeillio o hiliaeth, a all ostwng lefel hunan-barch a hyder unigolyn, a all arwain at unigolion yn osgoi cael cyswllt ag eraill, neu fod ofn mynd i'r ysgol neu'r gwaith. Bydd hyn yn cynyddu'r risg o broblemau fel iselder, gorbryder a defnyddio sylweddau.

Ffactorau economaidd

Gall nifer o ffactorau economaidd effeithio ar iechyd a lles unigolyn, yn ogystal â'r ffordd mae'n datblygu. Mae'r rhain yn bethau sy'n ymwneud ag arian ac yn cynnwys:

• Incwm

• Cynilion

• Biliau

• Dyled

• Eiddo materol.

Mae ffactorau economaidd yn effeithio ar y ffordd mae anghenion corfforol unigolion yn cael eu diwallu a gallant hefyd effeithio ar eu hanghenion deallusol, emosiynol a chymdeithasol hefyd.

Cyflog

Dyma'r arian sy'n cael ei ennill drwy waith.

Mae cysylltiad uniongyrchol rhwng faint o arian mae rhieni yn ei ennill a pha mor dda mae eu plant yn ei wneud yn yr ysgol o oedran cynnar. Honnir nad yw plant o deuluoedd incwm isel yn gwneud cystal yn yr ysgol a bod eu hiechyd yn waeth na phlant o deuluoedd mwy cyfoethog. Gall hyn yn ei dro arwain at lai o gyfleoedd gwaith a llai o incwm pan fydd y plant hyn yn oedolion.

Gall hyn fod oherwydd ffactorau fel deiet gwael, diffyg mynediad i nwyddau a gwasanaethau sy'n helpu plant i ddatblygu a llai o fynediad i ardaloedd chwarae da.

I oedolion, gall ymdopi ar incwm isel beri straen a gall teimlo fel eich bod ar waelod yr ysgol gymdeithasol gael effaith negyddol ar hunan-barch. Mae pobl ar incwm is yn fwy tebygol o fabwysiadu ffyrdd o fyw afiach, fel ysmygu ac yfed, tra bod pobl ar incwm uchel yn gallu fforddio byw bywydau iachach. Mae hyn yn cynyddu'r risg o glefyd y galon, strôc, canser a diabetes.

Gall plant sydd â rhieni di-waith, sy'n dibynnu'n gyfan gwbl ar fudd-daliadau, deimlo mai prin yw eu cyfleoedd mewn bywyd. Nid ydynt yn dueddol o wneud cystal yn yr ysgol a gallant ddioddef problemau gyda hunan-barch a straen.

Budd-daliadau

Cymorth gan y llywodraeth yw hyn ar gyfer unigolion ag incwm o unrhyw lefel, ond y prif nod yw sicrhau bod pobl ar incwm isel yn gallu diwallu eu hanghenion dynol sylfaenol fel bwyd a llety. Mae budd-daliadau lles yn ceisio sicrhau bod gan yr unigolion tlotaf lefel sylfaenol o lesiant, a all fod yn fudd-daliadau (e.e. budd-dal plant, budd-dal tai, cymhorthdal incwm) neu gyflenwad am ddim neu â chymhorthdal o rai nwyddau (e.e. llaeth baban).

Cynilion – pan fydd gan unigolion arian dros ben ar ôl talu am bopeth gallant gynilo mwy. Mae cynilo yn darparu sicrwydd seicolegol ac yn cynnig lefel o ddiogelwch mewn amgylchiadau annisgwyl. Gall leihau straen os bydd argyfwng oherwydd bydd gan unigolion yr arian os bydd ei angen.

Biliau – gall hyn fod yn daliadau hanfodol ar gyfer rhent, trethi cyngor, tanwydd, bwyd, costau trafnidiaeth.

Dyledion – mae'r rhain o ganlyniad i fenthyca arian i brynu tŷ (morgais) neu gyfarpar drud, neu o filiau heb eu talu.

Mae pobl yn y grwpiau incwm isaf yn fwy tebygol o fod heb unrhyw gynilion o gwbl, bod ar ei hôl hi wrth dalu biliau a bod mewn mwy o ddyled.

Gall y lefelau uchel hynny o ddyled gael effaith negyddol ar iechyd a lles oherwydd:

gall pobl orfod ad-dalu llawer mwy na'r swm a fenthyciwyd a gall eu had-daliadau olygu nad oes ganddynt ddigon o incwm i ofalu amdanynt eu hunain na'u teulu'n iawn

gall fod gan unigolion lai o fynediad i wasanaethau ariannol fel cyfrif banc, neu mae'n rhaid iddynt dalu mwy i ddefnyddio'r gwasanaethau hyn

gall teuluoedd chwalu dan bwysau dyled

gall y ffaith bod llai o fynediad i fwyd iach a chyfleoedd i ymarfer corff effeithio ar iechyd, a gall straen arwain at salwch

gall problemau iechyd meddwl fel iselder a gorbryder ddigwydd os bydd unigolyn yn poeni am ddyled.

Yn gyffredinol mae tlodi'n golygu bod gan unigolyn incwm isel iawn ac na all fforddio talu am hanfodion bywyd.

Yn ôl y Sefydliad Tlodi ac Allgáu Cymdeithasol mae'r grwpiau canlynol yn agored i dlodi:

• rhieni sengl ar fudd-daliadau

• pobl ifanc ddi-waith

• gweithwyr ar gyflogau isel sy'n cefnogi teulu

• oedolion anabl

• pensiynwyr sengl.

Gall tlodi gael effaith negyddol ar iechyd a lles, a datblygiad, yn y ffyrdd canlynol:

Tlodi mewn plentyndod

• mae babanod a enir i famau mewn tlodi yn dueddol o bwyso llai na phlant a enir i famau ag arian

• mae plant yn fwy tebygol o ddioddef salwch cronig fel asthma

• mae plant yn fwy tebygol o wynebu problemau sy'n gysylltiedig â deiet fel diffyg maeth, gordewdra a phydredd dannedd

• mae plant tlawd deirgwaith yn fwy tebygol o ddatblygu problemau iechyd meddwl o gymharu â phlant mwy cefnog

• gall atal rhieni rhag darparu amgylchedd cefnogol i'w plant dyfu i fyny ynddo

• mae plant sy'n cael eu geni mewn tlodi yn wynebu mwy o risg o ddatblygu salwch hirdymor sy'n cyfyngu ar fywyd wrth iddynt heneiddio.

Tlodi fel oedolyn

• mae clefyd cardiofasgwlaidd, diabetes ac arthritis yn fwy cyffredin ymhlith oedolion sy'n byw mewn tlodi

• mae problemau iechyd meddwl fel iselder, gorbryder a sgitsoffrenia yn fwy cyffredin.

Tlodi yn ddiweddarach mewn bywyd

• gall pobl dlawd ddatblygu salwch sy'n cyfyngu ar fywyd yn gynharach mewn bywyd nag unigolion ag arian

• mae pensiynwyr sy'n byw mewn tlodi yn fwy tebygol o brofi ynyswch cymdeithasol a phroblemau iechyd meddwl fel iselder.

Ffactorau Amgylchydol 

Cyflwr tai

Mae tai yn elfen bwysig o safonau byw unigolion. Bydd tai sych a chynnes sy'n cynnig diogelwch, preifatrwydd a gofod personol i'r sawl sy'n byw yno yn cael effaith gadarnhaol ar eu hiechyd a'u lles.

Gall tai o ansawdd gwael arwain at iechyd meddwl gwael a thrais domestig. Gall plant deimlo'n orbryderus a gall hefyd arwain at ynysu cymdeithasol gan nad yw unigolion yn teimlo y gallant wahodd eraill i'w cartref.

Gall cyflwr tai gwael olygu bod plant yn cael llai o gyfleoedd mewn bywyd am fod diffyg cyfleusterau yn yr ardal fel ysgolion da, ardaloedd cymdeithasol a mynediad i ofal iechyd da.

Mae unigolion ddigartref a'r rheini sy'n ofni eu cymunedau yn aml yn teimlo'n ynysig. Mae llawer o rieni yn byw mewn gofid oherwydd digartrefedd. Nid yw'r plant byth yn gwybod i ble y cânt eu symud nesaf, sy'n achosi gorbryder, iselder a chamymddwyn. Gallant hefyd brofi gorfywiogrwydd, natur ymosodol, gwlychu'r gwely a baeddu.

Mae'r canlynol yn effeithio ar blant sy'n byw mewn llety dros dro cyfyng:

• problemau cysgu

• deiet gwael

• damweiniau

• clefydau heintus.

Gall eu haddysg ddioddef am nad oes ganddynt y lle na'r preifatrwydd i wneud gwaith cartref a chwarae.

Bydd plant sy'n profi digartrefedd neu dai gwael yn ystod eu blynyddoedd ffurfiannol yn aml yn treulio gweddill eu bywydau yn ceisio dal i fyny. Dengys ymchwil fod y rheini sy'n dioddef tai gwael yn wynebu mwy o risg o fod yn ddigartref fel oedolyn.

Argaeledd gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, a gwasanaethau plant

Mae unigolion yn defnyddio gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol drwy gydol eu hoes. Mae anghenion unigolyn yn amrywio yn dibynnu ar ei gyfnod mewn bywyd a'r math o gyflyrau a all fod ganddo. Bydd angen i hyd yn oed unigolyn iach ddefnyddio'r gwasanaethau at ddibenion imiwneiddio ac addysg.

Mae gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn cefnogi unigolion o'u geni i ddiwedd eu bywydau. Bydd gan fam iach blentyn iach; bydd plentyn iach yn dod yn oedolyn iach. Os yw unigolion yn iach, yna gellir defnyddio adnoddau ar gyfer y rheini sy'n mynd yn sâl, ac sydd angen gofal, yn y byrdymor neu'r hirdymor.

Mae gwasanaethau iechyd yn helpu unigolion i fod yn rhydd rhag salwch, anaf a phoen, fel eu bod yn gallu parhau i fyw bywyd normal. Mae hefyd yn bwysig i wasanaethau iechyd atal problemau iechyd ac annog ffyrdd o fyw iach.

Nod gwasanaethau gofal cymdeithasol yw gwella ansawdd bywyd unigolyn a'i helpu i gyrraedd ei botensial. Maent yn gwneud hyn drwy helpu gyda byw beunyddiol, gwrando, annog rhyngweithio cymdeithasol a darparu gweithgareddau ysgogol.

Gall iechyd a gofal cymdeithasol effeithiol wella iechyd a lles drwy:

• hybu byw'n iach drwy gyngor ar ddeiet ac ymarfer corff a mynediad i wasanaethau cwnsela

• amddiffyn y rheini sy'n wynebu risg fel rhaglenni brechu plant a brechiad ffliw i'r henoed

• nodi a thrin unigolion heb unrhyw symptomau cyn i salwch clinigol ddatblygu drwy raglenni sgrinio

• nodi'r rheini sydd mewn perygl o niwed a gweithio gyda theuluoedd er mwyn mynd i'r afael â materion

• darparu cymorth effeithiol i unigolion oedrannus agored i niwed gan sicrhau eu bod yn cael y cymorth meddygol a chymdeithasol sydd ei angen arnynt

• rhoi cymorth effeithiol i unigolion ag anableddau corfforol, meddyliol a dysgu

• nodi a chynorthwyo unigolion â phroblemau iechyd meddwl, alcohol neu gyffuriau

• darparu cyfleoedd i ddysgu drwy chwarae i blant bach.

Rhwystrau i gael gafael ar wasanaethau

Gall unigolion wynebu mwy nag un rhwystr i gael gafael ar wasanaethau.

Rhwystrau corfforol

Gwrthrychau yw'r rhain sy'n atal unigolyn rhag mynd o un lle i'r llall e.e. ni all defnyddiwr cadair olwyn fynd i mewn i adeilad am fod y drws yn rhy gul neu mae grisiau felly ni allant gyrraedd y fynedfa.

Rhwystrau seicolegol

Mae'r rhwystr hwn yn effeithio ar y ffordd mae unigolyn yn meddwl am wasanaeth, er enghraifft efallai y bydd yn ofni'r deintydd. Os bydd unigolyn yn teimlo'n sâl ond ei fod yn ofni clywed beth sydd o'i le, efallai na aiff i weld ei feddyg teulu.

Rhwystrau ariannol

Os bydd y gwasanaeth iechyd, gofal cymdeithasol neu ofal plant mae'r unigolyn yn ceisio cael gafael arno gryn bellter i ffwrdd efallai na fydd yn gallu fforddio'r costau teithio i gyrraedd yno.

Rhwystrau daearyddol

Mae rhai unigolion yn byw ger gwasanaethau iechyd, gofal cymdeithasol a gofal plant, a gall eraill fyw gryn bellter i ffwrdd. Yn achos unigolion nad ydynt yn byw ger y gwasanaethau efallai na fydd y bysiau yn yr ardal ar gael ar adeg gyfleus i gyrraedd apwyntiad.Efallai y bydd angen i glaf gael triniaeth arbenigol sydd sawl milltir i ffwrdd a'i bod hi'n anodd cyrraedd yno. Gall fod gan rai unigolion broblem symudedd sy'n golygu na allant gerdded pellter byr i'r gwasanaethau iechyd, gofal cymdeithasol a gofal plant.

Rhwystrau diwylliannol ac iaith

Os yw'r wybodaeth (arwyddion, taflenni, posteri) am wasanaethau iechyd, gofal cymdeithasol a gofal plant yn Gymraeg neu Saesneg yn unig yna ni fydd modd i'r rheini ag iaith gyntaf wahanol ddysgu am y gwasanaeth. Os yw'r wybodaeth yn cynnwys iaith arbenigol efallai na fydd yr unigolyn yn ei deall.Gall fynd yn orbryderus neu boeni am y gwasanaeth.

Rhwystrau o ran adnoddau

Weithiau efallai na fydd y gwasanaethau iechyd, gofal cymdeithasol a gofal plant sydd eu hangen ar unigolyn ar gael oherwydd prinder staff neu arian. Os oes galw mawr am wasanaeth efallai y bydd angen i unigolion aros nes bod digon o arian ar gael i dalu am bawb sydd angen y gwasanaeth.

Llygredd aer

Mae llygredd aer yn cael effaith sylweddol ar fywydau unigolion. Mae unigolion sy'n byw mewn amgylchedd di-lygredd yn mwynhau gwell ansawdd bywyd.

Mae llygredd aer yn achosi tua saith miliwn o farwolaethau bob blwyddyn ledled y byd. Mae twf y boblogaeth mewn dinasoedd, a'r cynnydd yn y defnydd o geir, yn creu'r allyriadau sy'n niweidiol i'n hiechyd.

Mae'r math o lygredd aer y down i gysylltiad ag ef yn cael effaith wahanol ar ein hiechyd a'n lles.

Gall llygredd aer achosi:

• clefydau anadlol

• clefyd cardiofasgwlar

• blinder, cur pen a gorbryder

• cosi o ran y llygaid, trwyn a gwddf

• niwed i'r organau atgenhedlu

• niwed i'r afu, dueg a gwaed

• niwed i'r system nerfol.

Mae unigolion sy'n byw mewn trefi a dinasoedd yn fwy tebygol o ddioddef effeithiau llygredd aer.

Mae unigolion sydd eisoes yn sâl yn hynod agored i niwed, fel mae plant a'r henoed.