ΣΧΟΛΙΑ-ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ

-Όχι, εδώ δεν μπορούν να υπάρξουν «μα» και «ξεμά», τον διέκοψε επιτακτικά κι απότομα ο Βερχοβένσκη. Κύριοι, σας δηλώνω πως μου χρειάζεται μια απάντηση χωρίς περιστροφές. Καταλαβαίνω πολύ καλά πως, μια και σας μάζεψα εδώ κι ήρθα ο ίδιος στη συνεδρίαση, σας χρωστώ ορισμένες εξηγήσεις (πάλι μια αναπάντεχη αποκάλυψη), δεν μπορώ όμως να δώσω καμιά εξήγηση προτού μάθω τι ακριβώς σκέφτεστε. Αφήνοντας κατά μέρος τα πολλά λόγια –γιατί βέβαια δεν πρόκειται να χάσουμε τον καιρό μας σε βυζαντινισμούς, όπως έγινε τα τελευταία τριάντα χρόνια σας ρωτώ τι σας αρέσει περισσότερο: η αργή πορεία που συνίσταται στη συγγραφή μυθιστορημάτων με κοινωνικό περιεχόμενο και σε προβλέψεις του γραφείου για τις τύχες της ανθρωπότητας ύστερ' από χίλια χρόνια -όλα αυτά στο χαρτί-, ενώ σε τούτο το μεταξύ ο δεσποτισμός θα κατατρώει τις ψημένες μπριζόλες που έρχονται που έρχονται από μόνες τους στα πιάτα σας και που εσείς τις αφήνετε και περνάνε μπρος απ' το στόμα σας και δε τις αρπάζετε, ή μήπως σας αρέσει η γρήγορη λύση -οποιαδήποτε μορφή κι αν πάρει αυτή η λύση- μα που στο κάτω κάτω θα σπάσει τα δεσμά και θα δώσει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να φτιάξουν την κοινωνία τους, στη πράξη πια και όχι στο χαρτί; Άκουσα να φωνάζετε για ένα εκατομμυρίο κεφάλια. Αυτό μπορεί να λέγεται μεταφορικά, όμως, γιατί να το φοβόμαστε, αφού με τα χάρτινα ονειροπολήματα μας ο δεσποτισμός, σε καμιά εκατοστή χρόνια, θα 'χει φάει όχι εκατό, μα πεντακόσια εκατομμύρια; 

 Σημειώστε επίσης πως οτιδήποτε κάνεις σ’ έναν ανίατα άρρωστο, δε θα τον γιατρέψεις ποτέ, ό,τι φάρμακα κι αν του γράψεις στο χαρτί απεναντίας, μάλιστα, αν καθυστερήσουμε, θα σαπίσει και θα μας κολλήσει την αρρώστια του, θα χαλάσει όλες τις φρέσκες δυνάμεις που σ' αυτές μπορούμε ακόμα να ελπίζουμε, με αποτέλεσμα να πάμε όλοι μας στο φούντο. Συμφωνώ απολύτως πως η λιμπεραλιστική και ρητορική φλυαρία είναι πολύ πιο ευχάριστη απ' τη δράση – που, εδώ που τα λέμε, δαγκώνει... Αρκετά όμως, εγώ δεν είμαι ρήτορας ήρθα εδώ για να κάνω ορισμένες ανακοινώσεις, και γι' αυτό παρακαλώ την έντιμη ομήγυρη όχι να ψηφίσει, μα να δηλώσει απλά και ντόμπρα τι σας κάνει περισσότερο κέφι: η πορεία της χελώνας μες στο βούρκο ή μ' όλο τον ατμό στις μηχανές, πάνω απ' το βούρκο;  

Οι δαιμονισμένοι του Ντοστογιέφσκι αποτελούν ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πρόκειται στην ουσία για ένα εκτενές και βαθιά ποιητικό ψυχογράφημα της τότε ρωσικής κοινωνίας στα πλαίσια της οποίας ο μεγάλος Ρώσος λογοτέχνης καταθέτει τις απόψεις του για την επανάσταση, την οργανωμένη θρησκεία και την ανθρώπινη ψυχολογία. Αρκετοί μελετητές του έργου αναφέρουν πως ένας από τους κύριους χαρακτήρες ο Βερχοβένσκη έχει εμπνευστεί από τον Ρώσο επαναστάτη Νετσάγιεφ. Κάτι τέτοιο είναι αρκετά πιθανό καθώς ο ίδιος ο συγγραφέας είχε έρθει σε επαφή με ουτοπικούς σοσιαλιστικούς κύκλους σχετικούς με τις ιδέες του. Άλλοι πάλι βρίσκουν στο πρόσωπο του Κυρίλοβ ενός άλλου ήρωα του μυθιστορήματος, τον Μπακούνιν, κάτι που το εξετάζουμε με επιφύλαξη αλλά θα το σχολιάσουμε και στη συνέχεια.

  Όσων αφορά το συγκεκριμένο απόσπασμα το οποίο παραθέσαμε πρόκειται για μια «συνέλευση» του πυρήνα της οργάνωσης στην οποία ανήκει ο Βερχοβένσκη και άλλοι ήρωες του μυθιστορήματος στη συγκεκριμένη φανταστική πολιτεία που πραγματεύεται. Ο πρώτος παίρνει το λόγο ύστερα από διάφορες φλυαρίες, διαφωνίες και άσκοπες συζητήσεις που έχουν ακουστεί για να καταστήσει σαφές τους σκοπούς της οργάνωσης και της επαναστατικής της δράσης.

 Θα ήταν ανόητο να ισχυριστούμε ότι ο Ντοστογιέφσκι σκιαγραφεί στο πρόσωπο του Βερχοβένσκη τον ιδανικό επαναστάτη καθώς είναι ένα πρόσωπο που διαρκώς γελοιοποιείται με τις ίδιες του τις ποταπές ενέργειες, τις προδοσίες και την ανόητη ιδεαλιστική του ψύχωση στο πρόσωπο του Σταυρόγκιν. Μάλιστα όταν ο τελευταίος του θέτει εν τέλει το ερώτημα αν είναι σοσιαλιστής εκείνος φλυαρεί ασύστολα και εκτίθεται. Για αυτό το λόγο που αναλύσαμε είναι και αναξιόπιστη οποιαδήποτε υπερβολικά συντηρητική προσέγγιση στο έργο του συγγραφέα, δηλαδή ότι κατακρίνει, ειρωνεύεται και απορρίπτει όλους τους σοσιαλιστές. 

 Όμως καλώς ή κακώς για να φτάσουμε και στην ουσία του αποσπάσματος στο δικό του στόμα βάζει αυτόν τον λόγο ο Ντοστογιέφσκι. Αποτελούν αυτά τα λόγια η γραμμή από τα κεντρικά -που αναφέρονται συχνά στο μυθιστόρημα- ή αποτελούν τις απόψεις του ίδιου του Βερχοβένσκη; Αυτό αν και ενδιαφέρον ερώτημα δεν είναι το σημείο στο οποίο πρέπει να εστιάσει η προσέγγιση μας. 

 Στο λόγο αυτό θέτει ένα διαχρονικό πρόβλημα των προοδευτικών φιλολογικών και λογοτεχνικών κύκλων ακόμα και όταν αυτοί έχουν επαναστατικά στοιχεία, δυνατότητες και προοπτικές. Σπαταλούνται ώρες και χαρτί σε ουσιαστικά περιττές αναλύσεις χωρίς επαναστατικές προϋποθέσεις χωρίς ξεκάθαρη οργανωμένη προσέγγιση. Εδώ είναι που προσθέτει κάτι πολύ ουσιώδες και επίκαιρο «η αργή πορεία που συνίσταται στη συγγραφή μυθιστορημάτων με κοινωνικό περιεχόμενο και σε προβλέψεις του γραφείου για τις τύχες της ανθρωπότητας». Ποιες είναι οι προβλέψεις του γραφείου; Ο σχεδόν δεσποτικός, ασφυκτικός έλεγχος της γραφειοκρατίας στην επαναστατική ιδέα και πράξη. Μια γραφειοκρατία που αρέσκεται, βολεύεται στις ατέλειωτες φιλολογικές, ιδεαλιστικές ασυναρτησίες παραγκωνίζοντας ό,τι δεν τη συμφέρει, ό,τι παρεκκλίνει από τη στενή και ταυτόχρονα καινή ιδεολογικά γραμμή της. Ο Ντοστογιέφσκι τα γράφει αυτά πενήντα περίπου χρόνια πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση και βλέπουμε ότι μέχρι και σήμερα οι προβλέψεις του γραφείου κυριαρχούν.  

 Από την άλλη αντιπαραθέτει την άμεση επαναστατική δράση, η οποία θα δώσει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να οργανώσουν τη δική τους κοινωνία να σπάσουν τα δεσμά που τους καταπιέζουν. Αναφέρεται και στη χρήση της βίας σην επαναστατική δράση κάτι που είχε αντιμετωπιστεί από τους παρευρισκόμενους με αρκετή επιφύλαξη. Τελειώνει λέγοντας πως η περαιτέρω καθυστέρηση μόνο σε αδιέξοδο και απογοήτευση μπορεί να οδηγήσει. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «η λιμπεραλιστική και ρητορική φλυαρία είναι πολύ ευκολότερη και απλούστερη από την επανάσταση».

 Επομένως πως ο Βερχοβένσκη ο οποίος εκτίθεται πολλές φορές μέσα στο μυθιστόρημα ειδικά για πράξεις που χαρακτηρίζουν αντεπαναστατική δράση βγάζει ένα καθαρά επαναστατικό λόγο; Ίσως κάποιες από αυτές τις σκέψεις να ήθελε να τις εκφράσει ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι και να βάζει απλώς τον χαρακτήρα να τις μεταφέρει για αυτό προκαλείται αυτή η αντίφαση. Σκοπός δεν είναι να αποδείξουμε ότι ο Ντοστογιέφσκι ήταν σοσιαλιστής και μάλιστα ασκούσε επαναστατική κριτική στη γραφειοκρατία από το 1870 γιατί κάτι τέτοιο θα ήταν ανακριβές. Αλλά ο συγγραφέας είχε έρθει σε επαφή με κύκλους που σχετίζονταν με τον Νετσάγιεφ και μάλιστα είχε εξοριστεί στη Σιβηρία. Επομένως δεν αποκλείεται από τις εμπειρίες που είχε να σχημάτισε μια άποψη ακόμα και αν αυτές ήταν απογοήτευσης και διαφωνίας.

 Τέλος αξίζει και μια ανάλυση για τον χαρακτήρα του Κυρίλοβ ο οποίος αναφέρθηκε στην αρχή και κατά πόσο εμπνεύστηκε ή όχι από τον Μπακούνιν. Αναρχικές προσεγγίσεις παρουσιάζουν το πρώτο σενάριο στηριζόμενοι στην πλοκή οπού ο αιρετικός Κυρίλοβ διαφωνεί συνεχώς με τον Βερχοβένσκη και εκθέτει τις τυχοδιωκτικές τους τακτικές. Συγκεκριμένα ο θεωρητικός της τρομοκρατίας σοσιαλιστής Νετσάγιεφ, είναι ο Βερχοβένσκη και ο αναρχικός Μπακούνιν αντανακλάται στο πρόσωπο του Κυρίλοβ. Έτσι λοιπόν όπως οι δύο χαρακτήρες έρχονται σε διαρκή σύγκρουση διαφαίνεται και η αντιπαράθεση κομμουνισμού και αναρχισμού. Φυσικά κάτι τέτοιο είναι υπερβολικά επισφαλές να υποστηρίζεται και εξάλλου μετά τη διαφυγή του Νετσάγιεφ στην Ελβετία ο Μπακούνιν τον υποδέχτηκε με θέρμη όπως ο ίδιος γράφει «Τόσο πολύ πήδηξα από τη χαρά μου, που παραλίγο να σπάσω το ταβάνι με το γέρικο κεφάλι μου».

 Οπωσδήποτε όμως ένα έργο τέτοιου μεγέθους σε ποιότητα και λογοτεχνική αξία επιδέχεται ατέλειωτες αναλύσεις και διαφορετικές προσεγγίσεις όσων αφορά την ψυχολογία και το βάθος των χαρακτήρων, τις ιδέες του Ντοστογιέφσκι και τα θέματα τα οποία θίγει. Κάτι τέτοιο είναι θετικό διότι συμβάλλει στο να μένει επίκαιρο και να σχολιάζεται ένα αριστούργημα της κλασσικής λογοτεχνίας.

Του Κωνσταντίνου Μένη

Ὁ Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι ἀφηγεῖται γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου στὴν Πετρούπολη (μτφρ ἀπές Coristantin Stanislavski. My life in art. Translated by J. J.Robbins) 

  Τὸν καιρὸ ἐκεῖνο τῆς πολιτικῆς ἀστάθειας —λίγο πρὶν ἀπ' τὴν πρώτη ἐπανάσταση [τοῦ 1905, ποὺ ὡδήγησε τὴ Ρωσία στὴ συνταγματικὴ μοναρχία], ὁλόκληρη ἡ κοινωνία ἔνοιωθε ἰσχυρὰ τὴν ἀνάγκη νὰ διαμαρτυρηθῇ. Περίμεναν τόν «ἥρωα» ποὺ θάλεγε μὲ δύναμη τὴν ᾿Αλήθεια -γενναῖα, ἔξω ἀπ᾿ τὰ δόντια. Ὁπότε, διόλου περίεργο που ὁ γιατρὸς Στόκμανν ἔγινε τόσο δημοφιλὴς μεμιᾶς []. ὉἘχθρὸς τοῦ λαοῦ κατέληξε νάναι τὸ ἀγαπημένο ἔργο τῶν ἐπαναστατῶν, παρότι ὁ ἴδιος ὁ Στόκμανν ἀπεχθάνεται τὴ συμπαγῆ πλειοψηφία καὶ θὰ ἐμπιστευόταν στὰ ἄτομα τὰ σημαντικὰ ζητήματα τῆς ζωῆς. Ὁ Στόκμανν διαμαρτυρήθηκε, εἶπε τὴν ἀλήθεια - κι αὐτὸ ἦταν ἀρκετό. 

Τὴ μέρα τῆς πασίγνωστης σφαγῆς στὴν πλατεῖα Καζάνσκι [μπρὸς ἀπ᾿ τὰ χειμερινὰ ἀνάκτορα τῆς Πετρούπολης, τὴν Κυριακὴ 9 (22) Ἰανουαρίου 1905: «Σφαγὴ τῆς Ματωμένης Κυριακῆς»· θεωρεῖται ἀρχὴ τῆς πρώτης ρωσικης επαναστασης ἦταν στὸ πρόγραμμα τοῦ θεάτρου μας. [] Λόγῳ τῶν θλιβερῶν συμβάντων ἐκείνης τῆς μέρας, τὸ κοινὸ ἦταν ἀνάστατο κι ἀνταποκρινόταν στὴν παραμικρὴ ἀναφορὰ γιὰ ᾿Ελευθερία στὰ λόγια τοῦ Στόκμανν. Στὰ πιὸ ἀπίθανα σημεῖα ξεκινοῦσε μιὰ ὁμοβροντία χειροκροτημάτων: ἔκοβαν τὴν παράσταση που είχε καταλήξει περισσότερο πολιτικό παρά καλλιτεχνικό γεγονός. Ἡ ἀτμόσφαιρα στὸ θέατρο μύριζε μπαρούτι - ὑπῆρχε διάχυτος φόβος ἀκόμα καὶ γιὰ σταμάτημα τοῦ ἔργου. Οἱ λογοκριτές βρίσκονταν ἐκεῖ σὲ κάθε παράσταση καὶ πρόσεχαν ἂν θὰ πῶ μόνο τὸ λογοκριμένο κείμενο (ἐγὼ ἔπαιζα τὸν Στόκμανν) [] ἦταν σ' αὐξημένη ἐπιφυλακὴ σὲ σχέση μ᾽ ἄλλες φορές. Επρεπε νάμαι διπλᾶ προσεκτικός. Ὅταν τὸ κείμενο ἑνὸς ρόλου κόβεται καὶ ξανακόβεται, εὔκολα μπορεῖ νὰ κάνης λάθος καὶ νὰ πῆς πάρα πολλὰ ἢ πολὺ λίγα.

  [] <Τὴ φράση τοῦ Στόκμανν>: «Δέν πρέπει νὰ φορᾶς τὸ καλό σ. ου παντελόνι σὰν πᾶς νὰ μιλήσῃς γιὰ τὴν Ελευθερία καὶ γιὰ τὴν ᾿Αλήθεια», τὴ σύνδεσαν μὲ τὴ σφαγὴ στὴν πλατεῖα Καζάνσκυ, ὅπου πολλὰ παντελόνια σκίστηκαν στ᾿ ὄνομα τῆς ᾿Ελευθερίας καὶ τῆς ᾿Αλήθειας. Ἐντελῶς ἀπρόσμενα, τὰ λόγια ὑποκίνησαν ἕνα τέτοιο πανδαιμόνιο κ᾿ ἡ παράσταση, ἀναγκαστικά, διακόπηκε []. Ὁ ἠθοποιὸς ἑνώθηκε μὲ τοὺς θεατὲς ποὺ πῆραν τὸν πρωταγωνιστικὸ ρόλο []. Ὅλο τὸ κοινὸ ὥρμησε ἀπ᾿ τὶς θέσεις του στὰ φῶτα τῆς ράμπας. [] Οἱ νεώτεροι ἀνέβαιναν στὴ σκηνὴ κι ἀγκάλιαζαν τὸ γιατρὸ Στόκμανν. [] Ἐκεῖνο τὸ ἀπόγεμα κατάλαβα ὁ ἴδιος πόση δύναμη μπορεῖ ν᾿ ἀσκήσῃ τὸ θέατρο. Ἀπὸ τότε γίναν πολλές προσπάθειες νὰ σύρουν τὸ θέατρό μας στὴν Πολιτική. Αλλ᾿ ἐμεῖς, ποὺ ξέραμε τὴν πραγματική φύση τοῦ Θεάτρου  καταλάβαμε πὼς ἡ Σκηνή μας δὲν πρέπει νὰ καταντήσῃ ποτὲ ὄργανο προπαγάνδας,

   Γιατί, απλᾶ, κάθε τέτοιου εἴδους χρήση ἢ ἀκόμα κ' ὑπαινιγμός, μᾶς ἐξορίζει ἀπ' την ἐπικράτεια τῆς Καθαρῆς Τέχνης -σκοτώνει τήν Τέχνη.

*Τα λόγια του Στανισλάφσκι είναι αλιευμένα από το αντίστοιχο σχόλιο που υπάρχει στις εκδόσεις Gutenberg (Ένας εχθρός του λαού εκδόσεις Gutenber Αθήνα 2016)

  Ο εχθρός του Λαού του Ίψεν αποτελεί ένα έργο το οποίο αδιαμφισβήτητα ανήκει στη κατηγορία που σε πολλούς αρέσει να αποκαλούν αντισυμβατική, ή ακόμα και επαναστατική λογοτεχνία. Όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν πρόκειται απλώς για έναν εμπορικό τίτλο για τη διαφήμιση ενός βιβλίου αλλά αυτό ακριβώς που όρισε ο σπουδαίος Φραντς Κάφκα ώς αντισυμβατική λογοτεχνία. Μία γερή γροθιά στο κρανίο που μας ξυπνά και μας προβληματίζει. Δεν είναι άλλωστε τυχαίος ο αντίκτυπος και η επιρροή του έργου στους λαβωμένους επαναστάτες όπως την περιγράφει ο Στανισλάφσκι. Βεβαίως ο Ίψεν δεν ταυτίζεται πάντοτε με τις απόψεις του γιατρού Στόκμανν ο οποίος ακόμα και σατιρίζεται σε ορισμένα σημεία. όμως ενδεικτικό είναι ότι αρκούσε και μόνο αυτή η αναζήτηση για την αλήθεια, την δικαιοσύνη και την ελευθερία για να ξεσηκώσει το κοινό της παράστασης.

    Σε αυτό το έργο ο Ίψεν καταφέρνει να σκιαγραφήσει όλες τις παθογένειες και την απαλλοτρίωση του ανθρώπου μέσα από τη καθημερινότητα στο σάπιο καπιταλιστικό πρότυπο στις τότε αστικές κοινωνίες. Πέρα από τις ολοφάνερες ανισότητες, καταπιέσεις, και την εκμετάλλευση εμφανίζονται στο έργο η ηθική κατάπτωση, η πνευματική αποτελμάτωση, ο σεξισμός, ο αναχρονιστικός θεσμός της οικογένειας και ό,τι χαρακτηρίζει την αστική κοινωνία. Με αποκορύφωμα την αποξένωση, τον κοινωνικό αποκλεισμό του γιατρού Στόκμανν επειδή υποστηρίζει την επιστημονική του ανακάλυψη, η οποία πάει κόντρα στα συμφέροντα των μεγαλοαστών επιχειρηματιών της περιοχής.

Ένα αξιοπρόσεκτο σημείο του έργου είναι το πως ο Ίψεν ειρωνεύεται τους φιλελευθέρους δήθεν υπασπιστές της αστικής δημοκρατίας και της συμπαγούς πλειοψηφίας, το λεγόμενο κέντρο των μετριοπαθών που αποφεύγει οποιαδήποτε αμφισβήτηση προς την εξουσία -στο πρόσωπο του Άσλακσεν- και μια αριστερά πνιγμένη στα συμφέροντα της γραφειοκρατίας που αποφεύγει οποιαδήποτε επαναστατική σύγκρουση με την εξουσία -στο πρόσωπο του Χόβσταντ. Έτσι λοιπόν ο αφελής -όπως τελικά παρουσιάζεται- Στόκμανν παραγκωνισμένος και απόκληρος απ΄ όλα αυτά τα άθλια συστημικά όργανα ξεπερνάει τις αυταπάτες του και μετατρέπεται πολύ γρήγορα σε εχθρό του Λαού. 

 Ο Ίψεν καταφέρνει μέσα από μια αριστοτεχνική πλοκή να κρατήσει το ενδιαφέρον μέχρι το τέλος όπου κλίνει όχι με την παραίτηση αλλά με την επιμονή και την πάλη μέχρι τέλους του Στόκμανν για να υπερασπιστεί την ελευθερία του, όπως ακριβώς κάθε επαναστατική συνείδηση οφείλει να πράττει σε όλα τα κελιά του κόσμου. Άλλωστε μόνο ένα έργο με αντίστοιχη επαναστατική ταυτότητα θα μπορούσε να προκάλεσει όλα όσα περιγράφει ο Στανισλάφσκι σε μια τόσο σημαντική περίοδο.

                                                                                                                                                                       Του Κωνσταντίνου Μένη