Рыхтавалася для зборніка, задуманага

крупчанамі, якое не было здзейснена.

Васіль Зуёнак

ПРЫСВЯЧЭННЕ

У гурт сабраліся радкі

З наробку адмыслова:

Каб вы, крупчане-землякі,

Пра вас пачулі слова...

Аўтар

13 чэрвеня 2009 г.

х х х

Пяцірэчча...

Пяць рэчак з крыніцы маёй:

Талінка –

Нача –

Бабёр –

Бярэзіна –

Бацька-Дняпро сінякрылы,–

Пяцірэчча,

дзе продак выходзіў на ляда

з лубянкай-сяўнёй,

Дзе калісьці на Рэпішчы

рэпа салодка радзіла.

Пяцірэчча...

Пяць рэчак

бяссоння майго і крыві:

Ад капіляраў да сэрца –

ад сэрца да капіляраў.

Пяцірэчча,

з-пад Рэпішча ў свет незнаёмы плыві,–

Млечны Шлях,

Вечны Шлях

з беларускай куп’істай імшары.

1982

х х х

Ніхто не пачуў:

Яблык упаў дасвеццем –

Ля Халопеніч,

на Беларусі.

Ніхто не пачуў –

Ні людзі,

ні травы,

ні вецер...

Ніхто.

А шар зямны

Здрыгануўся...

1963

ЧАКАЕ МАЦІ…

Суседкі дачакаліся сыноў

І выглядалі-радзілі нявестак.

А сын яе дадому не прыйшоў.

Прыйшло кароткае:

“Прапаў без вестак...”

Сябры пасмуткавалі, землякі,

Слязу змахнула ўпотайкі дзяўчына:

Не вернецца... Знаць, лёс яе такі...

Ды толькі сын для маці не загінуў.

Знаходзіць маці тысячы прычын,

Чаму так доўга сын яе ў дарозе,

Чаму не йдзе разгладзіць ёй маршчын

І высушыць на родным твары слёзы.

Яна між рэчаў самых дарагіх

Кашулі сына беражна хавае,

Святочным днём падоўгу каля іх

Стаіць,

гамоніць з імі,

плача і ўздыхае...

І ёй успамінаецца тады,

Як сын казаў: “Вярнуся, не загіну,

Чакай мяне... Чакай!..”

Ідуць гады,

І кожны дзень чакае маці сына.

1955

УСПАМІН

Мачулішча...

Відаць, і пры Ярыле

Ільны ў нас сеялі,

Вымочвалі ў Мачыле.

Бель-кужаль пралі, ткалі, вышывалі,

Кашулі ў кайстры

Напамінкам клалі.

...Спадаюць ручаінкі –

Дзве дарожкі:

Блакітны лён і васількі-валошкі –

Узор няхітры,

Вышыты табою,

Што дзень і ноч не ведала спакою...

Завіхалася ды шчыравала,

Абдымала ды мілавала...

О рукі,

Рукі ў ільняной старонцы, –

Духмянасць поля і гарачнасць сонца.

Мачулішча –

блакіт палёў –

Нябёс –

Блакіт вачэй – блакіт туманны

Слёз.

1962

ЖАЎРАНКІ

Амаль балада

Той шнур у полі быў як на пацеху:

Па ярыне – агрэх каля агрэха.

Смяяліся з Данілы нават дзеці:

То плеш, то грыва на зялёнай шчэці.

Як быццам не саха ішла загонам,

А вепрукі ўзаралі шнур ягоны.

Ды не зважаў на кепікі Даніла:

А што – калі з ім неба гаманіла?

І што – хіба не любіць ён парадак?

Зусім, брат, не, – тут проста быў выпадак...

Выпадак, – хоць зусім не выпадковы:

Нарог жытло аб’ехаў жаўрукова.

Гняздзечка з яйкамі пашкадаваў Даніла.

А цераз год такое прываліла,

Што хоць на поле не выходзь з сахою:

Ад жаўранкаў аж не было адбою.

Усе Данілаў шнур аблюбавалі

І гнёзды – ад праталін зладзьбавалі.

“Агрэх – не грэх, – зноў разважаў араты. –

Няхай смяюцца – я не вінаваты...”

І зерне ў глебу кідаў ля наседак...

А песня – напярэймы, песня – следам,

А песня – побач, з-пад мяжы і з неба...

“Ат, і было б там з гэтых латак хлеба...”–

І пасміхаўся: слухаюць суседзі,

Хоць кожны з кпінамі агрэхі ўжо агледзеў...

Стаяў пад небам прадзед мой Даніла –

І за спіною прарасталі крылы.

І цешыўся: “Не пад’ясі ніколі, –

А песня во для ўсіх, над цэлым полем!”

1984

ГОЛАС ПАГУЛЯНКІ

З паэмы “Сяліба” /1965—1970/

–Шчаўры, Сяліба і Узнацк –

Кавалак ласы,

знала знаць:

З вясны да снегу шлях кішэў

І туга набіваў кішэнь...

Ды й люд мазольны раз у год –

Калі не ціснуў недарод –

Душу адводзіў у гульбе,

Быў першым панам – сам сабе.

У спелай вішні – спелы сок:

На абручы рабіў наскок.

У бражцы бражыўся ячмень,

Шумеў, як ачумелы чмель,–

Сярдзіта трэсла піва

У бочках рыжай грывай.

Калі ж прасілася ў каўшы

І зморана цішэла –

Ганцы ляцелі да Ушы,

Да Лепля, Багушэва...

Усцяж да Полацка –

радня,

Сваты, швагры

і проста

Знаёмы люд, які штодня

Трапляў на гэту ростань:

Нёс з Лукам’я рыбак вугроў,

Падсмяглых на чарэні,

Ішлі музыкі з Дудароў,

Шаптухі з-пад Чарэі...

У добрай бочцы – добры клёк,

І знала ўся акруга –

Праверыць посуд свой

здалёк

Прыбудзе сам Вялюга:

Ці так збандарыў ён чаны

І чым напоўнены яны?..

...Да вечара –

ад ранку

Гуляе Пагулянка...

Калі ж уходзяцца каўшы,

Калі галовы кругам –

Павольна просекай спяшыць,

Як бог Вялес, – Вялюга.

Няблізкі шлях,

ды ў самы час.

Гнядзька – да канавязі,

Сярмягу скінуўшы з пляча,

За стол сядае князем.

“А калі ты бондар,

Дык зрабі мне бочку,

А я ж табе заплачу

На печы ў куточку!..”

Ад вечара –

да ранку

Гуляе Пагулянка.

х х х

–На Начы?

–На Начы.

–З паўпуда?

–Няйначай!..

...Сяджу і рыбачу...

То клюне,

То плюне

Ды ўглыб нырне

І плёткі між рыб

Пляце пра мяне...

Над Начай,

над Начай

Гайдаецца кладка.

–Дзень добры!

–Дзень добры...

–Не ловіцца?

–Гладка...

А слова

да слова –

Гатова

размова...

Гуляе улоў мой,

Цікуе і судзіць...

І клёву сягоння

Няма

І не будзе.

Вісяць над вадою,

Сумуюць вудоўі...

1964

х х х

Нібы за стол бяседны –

дзверы напята

Ў бярозавае ўзлессе за ракой:

Без стуку – цецярук,

сарока – напытам,

Гракі-манахі – чорнай талакой.

І я – туды.

Нясу няхітры клопат свой –

Пабачыць, як зялёнай навіной

Пад промнем-скальпелем

пупышка ціха лопнецца,

Як дзед-лясун

унаглядкі за мной

Крадзецца ды цікуе, каб не ўзбіўся я

На трон яго ў Мачулінскім бары.

Смяюся:

–Задаволена камісія!

Лесавікуй да пенсіі, стары.

Ідзе парадкам культвяснакампанія:

Пазапаліла лотаць ліхтары,

Сон-снегавік званкі наладзіў раннія,

Дразды – свісткі з лазовае кары,

З балота лезе песня камарыная,

На леснічоўцы

певень задурыў:

Махнуў крылом на слепату курыную –

Тры ночы не начуе у двары,

Шчупак на нерасце

бузуе сінь бясхмарную,

І лектары лясныя –

салаўі

Дачытваюць брашуркі папулярныя

Аб дружбе, аб казанні, аб сям’і.

1968

х х х

Чорны хлеб спрыяе ўзнікненню ракавай

пухліны страўніка....

З выступлення навукоўца

На сэрцы – неспакою камень:

А раптам я паміж сяброў

Хаджу – апошні магіканін,

Ахвярнік прашчурскіх бароў...

Касіць? Давай. Араць? Будзь ласкаў:

Трымала плуг рука мая...

У пяць цапоў – не ў ладкі – пляскаў

У тым, сорак чацвёртым, я.

Мне лёс мой сцвердзіў:

працай чорнай

За стромай год, даўным-даўно

Два словы цвёрда заручоны –

Жыццё і жыта – як адно.

Я знаю хлеб.

Было ладункаў! –

З сурэпкай, з конскім шчаўлюком,

З карой, з чырвонаю мядункай

Ды з жалудовым крупчаком.

І раптам чую:

акадэмік,

Каб чалавецтву памагчы,

Ў шпіёны чорных эпідэмій

Мой хлеб надзённы залічыў.

Для рака ход, маўляў, падточвае...

Вы дапускаеце?

А я

Гады, нібы мяшкі, варочаю:

Хлеб за мяне гарой стаяў –

З сухой скарынкаю ваеннай,

Што, як шынелік той, – лубком,

З бензінным духам пасля змены,

З вясельным сонечным хмяльком...

Пракіслы, ёлісты, гаркавы –

За ўсё на свеце саладзей

Здаваўся шчасця цёплы кавал...

Я веру ў хлеб, як у людзей.

Не веру ў сейбіта такога,

Што не малоціць, не арэ,

 Не сее, а ляжыць, нябога,

Ды смокча з цюбікаў пюрэ.

Хвала прамудрасцям гіпотэз,

Але –

табою я сагрэт,

Здабыты мазалём і потам

Прапрашчураўскі запавет.

Мой дзень,

малю цябе прад небам:

На тым, апошнім, рубяжы

Спрадвечны цуд зямнога хлеба

Наступнікам перакажы!

1967

х х х

Узнацкі шлях –

Чатыры кіламетры –

Мае сябры,

Мае дажджы і ветры.

Чатыры знакі

Над маім сусветам...

Шляхі, шляхі,–

Пазначаны вы ўсе тут.

Вось гэты –

Самы юны і кароткі –

Да веснічак драўляных

Сямігодкі.

А ля яго –

Як чорны шнур:

Па гэтым

Вайну прынёс

Дзяжурны з сельсавета.

Яшчэ адзін...

Маўклівы і зацяты –

Бясконцы шлях

Да развітання з татам.

А ўпобачкі –

Вясёлкаю іскрыцца:

Унук да бабкі

Едзе са сталіцы...

Узнацкі шлях:

Мой шлях да маладосці

І новы шлях –

Да маладосці ў госці.

Узнацкі шлях:

Вязьмо маіх дарог,

Вязьмо надзей,

Чаканняў і трывог...

Іх сотні сот

На гэтых каляінах:

Удосталь мне

І ўдосталь будзе сыну.

Іх круцяць крута

Часу лемяхі,

Каб прарасталі

Новыя шляхі.

1974

ПРЫЦЯГНЕННЕ

З паэмы /1978 – 1979/ ,

прысвечанай земляку,

лётчыку-касманаўту У.В.Кавалёнку

...Атрымаў томік вершаў на “Прагрэсе” на сваёй роднай беларускай мове... І назва “Нача” – родная. Гэта рачулка, якая цячэ непадалёк ад нас. Невялікая, але вельмі маляўнічая.

З касмічнага рэпартажу Ул.Кавалёнка

Я ляцеў кавалачкам Радзімы,

Я ляцеў лістком Зялёнай Пушчы.

Я ляцеў – бязмежнай і адзінай

Сіняй памяццю крыніц відушчых.

Памяццю, што плыткую бязважкасць

Узрывае сілай мегатоннай.

Я ляцеў, каб па–зямному цяжка

Сніўся сон бязважкаму Фатону*.

Я ляцеў: і слова, і травінка,

Што ў касмічнай стыні прарастае.

Я ляцеў – як подых той галінкі,

Што сусветаў рубяжы хістае.

Я ляцеў у зорнае імгненне –

Як пылінка з палявога тракту,

Што трымае ў полі прыцягнення

Сорак тысяч вогненных галактык.

Я ляцеў, каб з роднаю зямлёю

Нітаваўся вырай твой высокі.

“Вось яна – не расставайся з ёю”—

І крылом я расхінаў аблокі.

Бачыш – небам засінеў бульбоўнік –

Цвет далёкай радасці дзяцінства,

І сланечнік агароднай поўняй

За штыкет вячэрні закаціўся.

Бачыш – маці з цёплага падворку

Стоена ўглядаецца да неба:

Каб жа хто не ўрочыў тую зорку,

На якой табе вяртацца трэба...

Чуеш – вецер у дубах зашастаў,

Чуеш – хваляй б’ецца ў бераг Нача,

Чуеш – камень уздыхнуў мышасты:

Метэорны сон, відаць, пабачыў...

БЯРОЗКІ НА ЧАЦВЁРТАЙ АВЕНЮ

З амерыканскага блакнота /1985/

Бярозкі на Чацвёртай авеню,

З якога вы павыбеглі агню?

Адкуль уратаваліся і ўсе,

Бяздомныя, паселі на страсе?..

І чую, як бярозкі з вышыні

Мне шэпчуць: “Ты на нас, браток, зірні:

Ад гары мы ўжо дыхаем ледзь-ледзь,

Не тое, каб шумець ды зелянець...

Лісцінкі – як на пальцах палічыць,

Сціскаюць стан бетонныя лычы.

Каб не яны, даўно б цераз карніз

Зляцелі ад жыцця такога ўніз...”

Хто ж домаўласнік той ці домаўпраў,

Што вас зняволіў і на дах загнаў?

“А вось ён, у басейне, як мядзведзь,

А мы над ім павінны тут шумець, –

Зацеяў на страсе дамашні рай

І зацягнуў з пяці бярозак гай...”

Што ж, ясна мне: машэннік альбо туз

З прыродаю наладжвае саюз,

Здароўе папраўляе, што ад спраў

І чорных махінацый падарваў...

Эх, каб не чортаў суверэнітэт,

Цябе я спёр бы з неба, прайдзісвет!..

Шкада, што не магу... Таму крычу

Бярозкам: “Плюньце ў твар свайму хрычу,–

Злязайце да мяне! Змяцём брыду –

Я вас у гай над Начай завяду.

Там з вамі я перазнаёмлю ўсіх –

Ад мурашоў да зайцаў і ласіх.

А з дрэвамі вы самі ў добры час

Шаптаць пачнеце – зразумеюць вас.

Грыбы і ягады пачнеце гадаваць,

Каб і мяне калі пачаставаць...”

...Ідуць за мной бярозкі – след у след...

Калі паедзем? Гэта наш сакрэт.

Заставы ўсе, таможні абагнём...

Сюды ж – і фота нават не прышлём!

х х х

Акадэміку А.М.Ганчарэнку

Помню круг, палёт рукі,

Помню позірк пільны,

Бо спрадвек у нас гаршкі

Не багі ляпілі.

Бацькаў сябар ганчаром

Быў на ўсю акругу.

Бегаў за “расці здароў”

Я пры ім абслугай.

То, бывала, паднясеш

Дровы для апалу,

То, як бохан, – рэж ды еш –

Гліны цёплы кавал.

То, як самы важны гляк,

Едзеш на фурманцы...—

Збыць пасуду не за так

Дай нам, Божа, шанцы.

Мы з табой амаль радня:

Ты зляпіў Адама,

Ну і нам ляпіць штодня

Выпала таксама –

Ёсць макотры, гладышы,

Кварты і гарнушкі,

Гарлачы і спарышы

І свістулькі-птушкі...

Пагулянкай, ад Шчаўроў,

Тонуць колы ў верасе:

Наша слава ганчароў

Едзе каля Версанкі.

Налятай, гаспадары,

Просім, гаспадыні!..

...Толькі тут свае майстры

Выраслі на гліне.

Шматпатомныя, як час, –

Родам Ганчарэнкі...

Разбягаюцца і ў нас

 Ад здзіўлення зрэнкі:

Як званы, вісяць збаны

На тыніне кожнай...

“Не дадуць і паўцаны”, –

Думаем трывожна...

Толькі дзядзька мой Ганчар

Раптам засмяяўся:

– Не загіне наш тавар!

Дзьмі ў свісцёлку, Вася!..

Свіснуў сам, і я за ім –

Весела іграем,

Каля Версанкі стаім

І купцоў чакаем.

Першай бабка падышла,

Потым дзед старэнькі,

А за імі – паўсяла:

Дзеці-Ганчарэнкі!

Вытылікваў я, дудзеў,

Выцінаў жалейкай...

А хлапчук адзін глядзеў

У задуме нейкай.

Дзесьці ў небе калясіў:

Як ямчэй прыстаць там...

Ці не верыў ён зусім

У маё мастацтва?

Ці пакрыўдзілі сябры?

Ці не меў капеек ён?..

І сказаў ганчар стары:

–На, бяры во пеўніка...

Свіснуў раз ён і другі,

І закукарэкаў! –

Вось, выходзіць, як багі

Лепяць чалавека...

Паталаніла, відаць,

А хутчэй – свістулькі

Паспрыялі ўсё прадаць

Нам да чарапулькі!..

Ганчарэнкі, ганчары...

Час не перайначыш...

Шмат вады з тае пары

Збегла ў нашай Начы.

І прыходзяць толькі ў сон

Версанка з Мачулішчам...

Я ў свістульку дзьму. А ён –

Той хлапец – як чуецца?

Не сцвярджаю ад дзвярэй,

Але маю версію:

Акадэмік ёсць – Андрэй

Ганчарэнка. З Версанкі...

Вы ўжо скемілі? Вось-вось...

Толькі ўсё ж адразу

Не праводзьце гэту вось:

“Круг ганчарны – лазер”.

Не такая да святла

Простая дарога.

Ды акружнасць надала

Ўсім арбітам строгасць.

Электронныя пучкі

Сутнасць асвяцілі,

Што спрадвек у нас гаршкі

Не багі ляпілі!

1987

ЕХАЎ ДЗЕД ДАДОМУ...

Пэўна, вас не ўражу:

Дзед мой проста дзед.

Пры вусах паважных

І пры барадзе.

Да навукі прыткі,

З тэхнікай дружыў.

Толькі перажытку

Ў транспарце не зжыў, –

Ні табе аўтобус,

Ні табе цягнік:

Дзед сваёй асобай

На кані прывык.

Клічуць на вяселле? –

Дружкі ды радня

На машыну селі...

Дзед запрог каня.

Гэтак і дадому

Пакацілі ўсе.

Ну, а дзед, вядома,

У развалкі сеў.

Лейцы напружыніў,

Глядзь – бяжыць дружбак:

У палку служылі

Разам як-ніяк!

–Ды заехаў вось бы

На хвілінак пяць...

Дзед уважыў просьбу:

Трэба начаваць...

Потым клікнуў цёзка,

Потым кум ды сват...

Ехаў дзед праз вёску

Тыдзень акурат.

Тут і перазовы

Падаспелі ўслед.

–Эх, гуляй, кірзовы! –

Тупнуў ботам дзед.

Бабцы, нібы з раю,

Тэлеграфаваў:

“Выехаць няма як:

Пугу нехта ўкраў...”

1970

ЯК ЛЁСУ ЗНАК...

Як лёсу знак ёсць на зямлі трохкутнік:

Мачулішча – Халопенічы – Крупкі, –

Зняможанаму – ля дарог трыпутнік,

Зняверанаму – Нача-адналюбка.

Рачная хваля, што з маім дзяцінствам

Даўно сплыла ў сусвету акіяны,

Пакінула мне крэўнае адзінства

З табою, край мой, Богам абяцаны.

Як Нача, нораў твой, крынічна-ціхі,

Жыццё не напаказ загартавала:

Няхай няма ў ім пышнасці і пыхі,

Затое ёсць надзейная трываласць.

Зямля мая, з табою, дзе б ні быў я,

І ў чорны дзень на сэрцы залачае, –

Лягчэй адольваць цяжкасці любыя,

Калі вы поплеч, землякі-крупчане!

У хаце лад – багацце над багаццем,

Сябрына, а не грошы выручаюць.

І не з людзьмі, а за людзей змагацца

Мяне вучылі мудрыя крупчане.

Зямля дала мне для палёту крылы

І ўпэўненасць, што маю дзе прычаліць;

Зямля дае мне для работы сілы –

Ніколі ў лежнях не былі крупчане!

Зямля шануе запавет герояў:

Ні роспачы не ведаць, ні адчаю,

Не гнуцца ў крук перад ліхой бядою, –

Не пазычалі мужнасці крупчане!

Ігрушка, Клён, Альшанікі, Лазоўка,

Бярозаўка, Асінаўка, Дуброўка,

Ігрышча, Шынкі, Дудары, Скакоўка,

Бабёр, Сялява, Выдрыца, Яршоўка,

Лісічына, Стральцы і Барсукі… –

Сусвет мой Крупскі, слоўнік гаманкі!..

З усіх шляхоў – галоўны да Радзімы,

А з песень – што Радзіме прысвячаю.

І шчасце ў тым, што лёс у нас адзіны,

Зямля мая і землякі-крупчане.

2005