Οι Κατηχήσεις μας παρέχουν άφθονο θεολογικό υλικό , σχετικά με το τριαδολογικο πρόβλημα και ιδιαίτερα το χριστολογικό. Καταπολεμούνται σ' αυτές με βιβλικές κυρίως εκφράσεις και διατυπώσεις οι αιρέσεις της εποχής εκείνης όπως ό Σαβελλιανισμος και ό Αρειανισμός . Παράλληλα οι Κατηχήσεις περιέχουν πoλuτιμοτατο υλικό σχετικά με την Λατρεία και την Μυστήρια της 'Εκκλησίας.
Το πιο σημαντικό εδώ είναι , ο Επίσκοπος ενημερώνει και προχωρεί χωρίς δισταγμό και στην επισήμανση της κύριας αιτίας αυτής της καταπτώσεως και με συναίσθηση ευθύνης δεν αποφεύγει να την κατονομάσει.
Για τον άγιο Κύριλλο το αίτιο είναι καθαρά θρησκευτικό και οφείλεται στις αρνητικές επιπτώσεις των αιρέσεων. Είναι δε της γνώμης ότι οι πιστοί πρέπει να γνωρίζουν αυτόν τον <<βόρβορο>> και την αιτία του.
<< Πολύ καλλιον γνωναι εμπεσειν εις αυτόν>>. (Κατ. 6,13 )Η θεραπεία θα αρχισει από την επισήμανση της αιτίας και από την ευρύτερη ικανοποίηση της . Η αίρεση κινείται συνήθως κρυφά και ύπουλα και ιδιαίτερα μεταξύ των αφελών. Κάθε προσπάθεια καλύψεως του βορβόρου και αποσιωπησεως των αιτιων δεν ωφελεί ούτε την Εκκλησία ούτε τους ίδιους τους πιστούς. Του όλου έργου προτάσσεται η Προκατήχηση.
Το έργο της κατηχήσεως των πιστών δεν είναι μια απλή υπόθεση , ούτε ασφαλώς μόνο διδακτικής και παιδαγωγικής φύσεως. Πρόκειται για μια ουσιαστική λειτουργία μέσα στο σώμα της Εκκλησίας προς <<οικοδομή>> και σωτηρία όλων <<νομισον μοι οικοδομή είναι την κατηχησιν >> (Προκατ. 11)
Βασικό είναι η σωστή ποιμανση και η σωτηρία του λαού του Θεού.
Στην Προκατήχηση υπογραμμίζει τα βασικά καθήκοντα που θα αναλάβουν οι Κατηχούμενοι με την είσοδο τους στην νέα πίστη δια του βαπτίσματος. Κάνει σαφή διάκριση μεταξύ ορθόδοξου πίστεως και αιρετικού βαπτίσματος.
Οι κατηχήσεις αποσκοπούν στην πνευματική οικοδομή και στη συνειδητοποίηση της σπουδαιότητας των Μυστηρίων.
Ο άγιος Κύριλλος θέτει καταρχήν ως βασική προϋπόθεση για το βάπτισμα και την είσοδο στην Εκκλησία την ελεύθερη εκλογή και την << γνήσια προθεσιν >> , όπως χαρακτηριστικά τονίζει.
Διαφορετικά , το Άγιο Πνεύμα δεν επενεργεί και η χάρη του βαπτίσματος μένει ανεργητη . Προκατ.1 . Πολλοί άνθρωποι μένουν στα εξωτερικά στοιχεία των Μυστηρίων . Δέχονται ύδωρ , το έλαιο , τον οινον , τον άρτο , αλλά δεν μετέχουν στην χάρη.
Βαπτίζονται χρίονται κοινωνούν αλλά δεν σώζονται. Δεν γίνονται στην ουσία λαός του Θεού , λαός χάριτος , Εκκλησία.
<<Ταύτα γαρ τυπικώς εγενετο εκείνοις>>Κλασικό παράδειγμα είναι ο Σιμων ο μάγος που αναφέρεται στην Κ.Δ. και ο οποίος , όπως επεξηγεί ο άγιος Κύριλλος , <<εβαπτισθη , αλλ ουκ εφωτισθη και μεν σώμα έβαψε υδατι , την δε καρδία ουκ εφωτησε Πνευματι >>
Έτσι έμεινε στην εξωτερική διαδικασία του Μυστηρίου χωρίς να καρπωθεί τη χάρη και ασφαλώς χωρίς να δεχθεί τα σωτηριωδη αποτελέσματα του μυστηρίου , αφού τελικά <<ουδέ συνηγερθη>> μετά του Χριστού. Η εξωτερική αυτή μετοχή στα Μυστήρια της Εκκλησίας μπορεί να χαρακτηρισθεί και σαν <<εμπαιγμός>> , αφού ο άνθρωπος ουσιαστικά <<πειράζει την χάριν>> και δεν δέχεται την σωτήρια αλλοίωση που αυτή επενεργεί. Προκατήχησης 2.
Ευθύνη για την άκαιρη προσέλευση στα Μυστήρια (<<νυν δε ακαιρως εισήλθες>>), έχουν ασφαλώς οι πιστοί , οι οποίοι πράγματι πολλές φορές ανέτοιμοι προσέρχονται και χωρίς συνείδηση της ιερότητας των τελουμένων. Προκατήχηση 3. Αλλά την μεγαλύτερη ευθύνη την φέρνουν κυρίως <<οι διάκονοι Χριστού>> , οι ποιμένες , οι οποίοι επιτρέπουν όχι μόνο την είσοδο στο ναό αλλά και την μετοχή στα Μυστήρια εκείνων που έχουν <<βεβορβομενην την ψυχή αμαρτίαις και την <<προαιρεσιν εσπιλωμενην>> . Έτσι αφήνοντας οι διάκονοι ανοιχτές τις πόρτες σε όλους (<<ανετην αφηκαμεν την θυραν>>), επιτρέπουν μιαν <<ακαιρως>> πραγματοποιούμενη συμμετοχή , αλλά και δι αυτού του τρόπου βεβήλωση των Μυστηρίων . Αν κατά την εποχή του αγίου Κυρίλλου , κατά την οποία οι χριστιανικές κοινότητες ήταν τόσο μικρές και έκαστος Ποιμένας γνώριζε καλά το ποίμνιο του και την πνευματική κατάσταση των πιστών του , συνέβαιναν τέτοιου είδους εκτροπές και <<υπερβάσεις>> , μπορεί να φαντασθεί κανείς τι είναι δυνατό να συμβαίνει στη δική μας εποχή και στις δικές πολυπληθέστατες εκκλησιαστικές ενορίες με εντελώς άγνωστους πιστούς. Η παρατηρούμενη σήμερα πνευματική κατάσταση στην Εκκλησία , πιθανώς να έχει και την αιτία της και στο σημείο αυτό , στην έλλειψη δηλ. εγρηγορσεως εκ μέρους των ποιμένων και στην ελλιπεσταση προετοιμασία εκ μέρους των πιστών.
Ο άγιος Κύριλλος τονίζει πως κανένας δεν μπορεί να θεωρήσει <<αναιτιον>> τον εαυτόν του για αυτήν την κατάσταση .
Εάν υπάρχουν <<Σίμωνες>> και αν η <<υποκρισία>> είναι γνώρισμα πολλών πιστών , ευθύνη έχουμε όλοι μας , ποιμένες και λαός. Σήμερα , η ευθύνη για την υποκρισία έναντι της πίστεως και μη ευθύνη για την βεβήλωση των Μυστηρίων , συνήθως επιρρίπτεται στο λαό. Ο άγιος Κύριλλος εξαίρει ιδιαίτερα την ευθύνη των ποιμένων. Προκατήχηση , 4. Το άγιο Βάπτισμα θεωρείται στις Κατηχήσεις ως <<αρχή της ζωής>>.
Οι νεοφώτιστοι έχουν , επομένως , νέες πνευματικές υποχρεώσεις που δεν τις έχουν οι κατηχούμενοι. Το Βάπτισμα , δεν είναι , ως γνωστό , επαλαμβανομενο μυστήριο. Η <<εφάπαξ>> τέλεση του το κάνει να έχει μια έννοια και σημασία μοναδική. Δεν μπορεί να κει συνέχεια <<άπαξ αποτυχών , δεύτερον κατορθων>> Έχει γίνει σαφές στην παράδοση της Εκκλησίας μας σχετικά με το βάπτισμα , πως < <εάν το άπαξ αποτύχεις , αδιόρθωτο το πράγμα>>.
Εδώ επισημαίνεται το καίριο πρόβλημα της Ορθοδοξίας , που εκφράζεται με την εμμονή εις την <<μιαν πιστιν>> και εις το <<εν βάπτισμα>> .Αφού <<εις Κύριος >> μόνο υπάρχει. Το <<σημειον>> αναφοράς και ενότητας είναι ο Χριστός , η μια πίστη. Κάθε παρέκκλιση από το χριστολογικο αυτό <<κέντρο>> , που μεταφράζεται συγχρόνως σε τριαδολογικο , πνευματολογικο και εκκλησιαλογικο , οδηγεί τελικά εις το <<αδιόρθωτων πράγμα>> που είναι η αίρεση. Γι αυτό το λόγο το <<βάπτισμα>> των αιρετικών στην πραγματικότητα <<ουκ ην βάπτισμα>> και ο αιρετικός , επιστρέφοντας εις την <<μιαν πιστιν >> δέχεται το αληθινό βάπτισμα και <<αναβαπτίζεται>> .Προκατήχηση .7
Βέβαια και μετά το βάπτισμα υπάρχει πρόβλημα της προσωπικής αμαρτίας. Ο άνθρωπος , αν και βαπτισμένος και μέλος της Εκκλησίας πέφτει και αμαρτάνει. Άλλο όμως πράγμα είναι η προσωπική ατέλεια και αμαρτία , που συγχωρείται , και άλλο η αίρεση που είναι <<αμαρτία εις θάνατον>>.Ο Θεός ζητεί από τον βαπτισμένο την αγαθή προαίρεση και οι αμαρτίες του θα του συγχωρεθούν.
Οι κατηχούμενοι καλούνται να δώσουν , επομένως , μεγάλη προσοχή , προκειμένου να βαπτισθούν άξια , στην προαίρεση τους και στην πίστη τους. Προκατήχηση 8.
Έτσι η Κατήχηση εντάσσεται στις βασικές εκκλησιολογικες λειτουργίες για την οικοδόμηση και εμπέδωση της μιας και αληθινής πίστεως. Η υποτίμηση του έργου της Κατηχήσεως , είτε από τους αρμόδιους φορείς είτε από τους ενδιαφερόμενους πιστούς , πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι έχει σοβαρές επιπτώσεις στην υπόθεση της Ορθοδοξίας και ενότητας της Εκκλησίας αφενός , αλλά και στην υπόθεση της πνευματικής ζωής αφετέρου. Η Κατήχηση ήταν μια από τις πρώτιστες και τις πιο σοβαρές στο θέμα της σωστής διαποιμανσεως του λαού του Θεού. Η Κατήχηση οπλίζει τον πιστό με <<όπλα κατά της αντικειμένης ενέργειας>> και <<κατά των αιρέσεων>>, και τον ικανωνει να ανθίσταται νικηφόρα στις ποικιλότροπες μεθοδιες του πονηρού. Η Κατήχηση βάζει την σωστή θεμελίωση ενός πραγματικού ορθόδοξου ήθους και μιας αληθινής πνευματικότητας. Τα θέματα είναι από ενσαρκώσεως του Χριστού μέχρι αναστάσεως και της ενδόξου Δευτέρας Παρουσίας καθώς και η ανάλυση των Μυστηρίων της Εκκλησίας συμβάλλουν σταδιακά με την ενημέρωση στο χώρο της πίστεως και στο μυστήριο της σωτήριας. Προκατήχηση 9,11. Η Κατήχηση ασκεί κι ένα έργο <<ελέγχου>> , ώστε να μην εισέλθει κανείς <<προ της ώρας>> στην Εκκλησία. Αυτό δεν γίνεται μόνο για προστασία της Εκκλησίας , αλλά και από λόγους φιλανθρωπίας προς τους <<νοσουντας>> και μη δυναμένους να δεχθούν ακόμη την όλη αλήθεια της πίστεως. Ο δυνατός <<οίνος>> προϋποθέτει ακούς νέους και ανθρώπους υγιείς και εξοικειωμένους σταδιακά στο δυνατό κρασί. Διαφορετικά , <<εάν ακαιρως δοθη , φρενιτιν εργάζεται>> και <<νοσων απόλλυται>>. Η αλήθεια της πίστεως και τα μυστήρια της βασιλείας του Θεού αποκαλύπτονται σ αυτούς μόνο στους οποίους <<δεδοται>> να αποκαλυφθούν και σ εκείνους που είναι έτοιμοι να τα δεχθούν. Η υπόθεση των κατηχουμένων είναι πολύ λεπτή. Βρίσκονται σε μια κατάσταση <<μεθόριο>> και γι αυτό χρειάζεται μεγάλη ευαισθησία και διορατικό βλέμμα εκ μέρους του υπεύθυνου φορέα, προς ποιους και ποιες τελικά αλήθειες πρέπει να τους αποκαλυφθούν. Γιατί <<ουχ άξιας λαλιάς τα λεγόμενα , αλλ ότι η ακοή ανάξια του δεξασθαι>> Προκατήχηση 12-13. Η Εκκλησία είναι μια <<κιβωτός>> που δεν έχει κλεισμένες αλλ ανοιχτές προς όλους τις πόρτες. Η Κατήχηση είναι ένα είδος <<προδρόμου>> και <<θυρωρού>> για να διευκολύνει την είσοδο. Η <<σπουδή>> για την προέλευση πρέπει να συνταιριάζεται με την <<ευλάβεια>> , με την <<χάλκευση>> της ψυχής και με την εμμονή στη <<γνησιότητα>> της πίστεως , για να <<ανοιχθη>> συγχρόνως <<εκαστω και εκάστη παραδείσου θύρα>> .Έτσι η Κατήχηση γίνεται απαραίτητο στοιχείο για το <<μέγα>> μυστήριο του βαπτίσματος δεν είναι απλό και <<τυπικό>> στοιχείο που εξυπηρετεί μόνο τελετουργικές ανάγκες αλλά στοιχείο λειτουργικό της πίστεως , αφού δια του Βαπτίσματος οι πριν ατελείς και αμαρτωλοί άνθρωποι γίνονται <<Χριστοφοροι>> , με <<ευωδια>> αληθινά πνευματική. Προκατήχηση , 14-15.Μεσα στην λειτουργικότητα αυτή της Κατηχήσεως διαμορφώνονται και τα ορθά θεολογικά κριτήρια για τη σωστή κατανόηση όχι μόνο των δογματικών αληθειών της πίστεως αλλά και των Μυστηρίων της Εκκλησίας. Το Βάπτισμα κατανοείται ως <<μέγα >> μυστήριο της Εκκλησίας και ως <<αιχμαλωτοις λυτρο αμαρτημάτων άφεσης θάνατος αμαρτίας παλιγγενεσία ψυχής ένδυμα φωτεινό σφραγις αγία ακατάληπτος όχημα προς ουρανό παραδείσου τρυφή βασιλείας πρόξενος υιοθεσίας χάρισμα >>.Δηλαδή ένα μυστήριο ιστορικής και εσχατολικης σημασίας για την πνευματική πορεία του ανθρώπου. Χωρίς το βάπτισμα δεν μπορεί να νοηθεί αληθινή ζωή στον παρόντα αιώνα. Αλλ είναι ακατανόητη , επίσης και η καταξίωση μας <<των επουρανίων και αθανάτων μυστηρίων>> , καθώς και η απόκτηση της <αιωνοι σωτηρίας>> χωρίς τη χάρη του βαπτίσματος. Προκατήχηση 16.