Είναι φανερό ότι στην Προκατήχηση του αγίου Κυρίλλου συναντούμε μια εντελώς διαφορετική εικόνα από αυτήν που συνήθως έχουμε στις μέρες μας για το έργο και σκοπούς της Κατηχήσεως. Η Κατήχηση στην αρχαία Εκκλησία ήταν οργανικά συνδεμένη με την αλήθεια , τη ζωή και τα Μυστήρια της Εκκλησίας. Αυτά σε γενικές γραμμές για την Προκατήχηση. Και τώρα μερικά πολύ σύντομα και περιληπτικά για τις υπόλοιπες Κατηχήσεις.
1η Κατήχηση Η Μετάνοια
Προ του βαπτίσματος ο ακροατής των Κατηχουμένων ονομάζεται απλά <<κατηχούμενος>>>Μετά το βάπτισμα καλείται <<χριστιανός>> , λαμβάνει <<όνομα καινον , ο προτερον ουκ είχε>> Κατηχ. 1,4 Αυτό σημαίνει ριζική αλλαγή και ουσιαστική μετατόπιση.
2η Κατήχηση . Η Μετάνοια . Η αμαρτία είναι <<δεινον>> πράγμα και <<νοσος>> χαλεπωτατη αμαρτάνει και μάλιστα <αυτοπροαίρετος>> . Η μετάνοια οδηγεί στην Εκκλησία που είναι ένα είδος <<θεραπευτηρίου>>.
3η Κατήχηση Περί Βαπτίσματος.
4η Κατήχηση περιέχει όλες τις θεμελιώδες αλήθειες της πίστεως που πρέπει να γνωρίζει κανεις , εισερχόμενος στην Εκκλησία. Η <<περί των δέκα δογμάτων >> αυτή η κατηχηση είναι αφιερωμενη στο <<περί Θεού δόγμα>> , στο χριστολογικο και πνευματολογικο , καθώς και στο εσχαλοτολικο θέμα με άμεση αναφορά προς την ιστορική και εκκλησιολογικη πραγματικότητα της πίστεως. Περιλαμβάνει αλήθειες για τον άνθρωπο , την ψυχή και το σώμα , την κοινωνική και ηθική ζωή και όλα τα σχετικά με τις Γραφές και την Εκκλησία.
Μια από τις βασικές αρχές για τον άγιο Κύριλλο είναι η σύνδεση θεωρίας και πράξεως στη ζωή του ανθρώπου. Το δόγμα δεν θα είχε κανένα νόημα αν δεν συνδεόταν με το χριστιανικό βίωμα και αντίστροφα.
Κέντρο της Θεολογικής σκέψεως του Κυρίλλου είναι η τριαδολογια.
Και αυτήν την πνευματική ζωή την βλέπει τριαδολογικα. Γι αυτό η πρώτη αντίδραση του στρέφεται κυρίως προς τις διαρχικές τάσεις είτε στη θεολογία είτε στην ανθρωπολογία. Ο Θεός είναι δημιουργός των ψυχών και των σωμάτων. Κατ. 4,2 . Από την αρχή αυτή πρέπει να ξεκινάει και η κατανόηση της ζωής και των πνευματικών προβλημάτων του ανθρώπου. Κάθε προσπάθεια εξάρσεως του πνευματικού στοιχείου σε βάρος του σωματικού και αντίστροφα , δεν μπορεί παρά να οδηγήσει τελικά τη θεολογία αλλά και την ίδια τη ζωή σε αιρετικές αποκλείσεις.Σ αυτή την γραμμή και το <<περί Χριστού δόγμα>> κατ. 4,7-15 Όπως η ενανθρώπηση του Χριστού βλ. και Μ. Αθανάσιο περί Ενανθρωπήσεως .Όμοια το πνευματολογικο , περί Αγ. Πνεύματος βλ. και Μ. Βασίλειο ,…
Επίσης περί γάμου , βρωματος και ενδύματος .Στόχος δεν είναι η επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων αλλά η λύτρωση και σωτηρία.
Στην 5η Κατήχηση τα άμεσα προβλήματα της πίστεως και να εξάρει τη μοναδικότητα της ώς της ύψιστης αξίας και για τον παρόντα για τον μέλλοντα αιώνα. Η πίστη θεωρείται ύψιστο γεγονός και « μέγα πράγμα », ισχυρό όπλο έναντι του φοβερού διαβόλου . Η Εκκλησία και oι πιστοί δεν πιστεύουν μόνο για την δική τους σωτηρία. Η πίστη της Εκκλησίας έρχεται να σώσει όλο τον κόσμο.
Ένα άλλο γνώρισμα της αληθινής πίστεως είναι η σχέση της με την παράδοση και τη ζωή της Εκκλησίας. Ό άγιος Κύριλλος συνιστά.· «τηρησον μόνην την ύπό της Εκκλησίας νυνί σοι παραδιδομενην και οχυρωμένη (πιστιν ) Κατηχ. 5,12 και παραθέτει στη συνέχεια το Σύμβολο της Πίστεως Κατηχ.5,13 Αυτός ο συσχετισμός της πίστεως, που πηγάζει από την παράδοση και το Σύμβολο, με την πίστη ώς ιστορία. ζωής και καθημερινό βίωμα., δείχνει τον δυναμισμό της στην κάθε εποχή. Έτσι, η ορθόδοξη παράδοση συνίσταται στην σύνθεση αυτής δογματικής πίστεως και της χαρισματικής. Είναι μια πίστη που έχει την αρχή της στο δόγμα., αλλά καταλήγει να είναι δυναμική και «ενεργητική» μέσα. στην ιστορία και στη ζωή. Μια πίστη που ξεκινάει από το προσωπικό βίωμα., αλλά αγκαλιάζει και σώζει όλο τον κόσμο.
Οι επόμενες Κατηχήσεις 6η -18η ερμηνεύουν κατά ένα τρόπο βαθιά και ταυτόχρονα εποικοδομητικό το βαπτιστικό σύμβολο ή ιεροσολυμιτικο σύμβολο , όπως είχε επικρατήσει στην Εκκλησία Ιεροσολύμων. Βασική , λοιπόν , προϋπόθεση για την είσοδο οποιουδήποτε στην Εκκλησία , είναι η γνώση της πίστεως και των δογμάτων της. Η αποδοχή της δογματικής διδασκαλίας είναι η πρώτη προϋπόθεση για το θειο Βάπτισμα. Η ανάλυση του Συμβόλου της Πίστεως γίνεται με πολύ μεθοδικότητα και πρακτικότητα.
Τέσσερις ολόκληρες Κατηχήσεις από την 6η έως την 9η , είναι αφιερωμένες στη διδασκαλία << περί του Πατρός >> και αναλύονται με διεξοδικότητα οι έννοιες του << Θεού και Πατρός >> , που νοούνται πάντα μαζί , Κατηχ. 6,1. αλλά και Πατέρα τούτον είναι του μονογενούς Κατηχ. 7,1 , της παντοκρατορίας του Θεού, Κατηχ. 8,3 και του Θεού ως του μόνου δημιουργού και ποιητου << ουρανού και γης , ορατών τε πάντων και αόρατων >> Κατηχ. 9,4
Και πιο συγκεκριμένα στο 1ο άρθρο του Συμβόλου της Πίστεως , δηλ. το << περί Θεού>> , σχετίζεται άμεσα και με το θεμα <<περί Αιρέσεων>>. Η σύνδεση του ανθρώπου με την αληθινή Εκκλησία του Χριστού και η παραμονή του στη μια αδιαίρετη πίστη είναι βασική προϋπόθεση για μια Θεογνωσία που να σώζει τον άνθρωπο. Η αίρεση είναι μια πλανερή γνώση του Θεού που οδηγεί στην απώλεια.
Γνώση όμως του Θεού σημαίνει πρώτιστα γνώση της Δημιουργίας , της πλάσεως και του ανθρώπου. << γην οικεις και το τέλος της σης οικιας , της γης , ου γιγνωσκεις και πως τον κατασκευαστήν αξίως νοησαι δυνηση ; >> Εδώ έχουμε μια θαυμαστή αποδοχή και καταξίωση της ανθρώπινης έρευνας. Μιας έρευνας , όμως , που δεν επαίρεται για τη γνώση της και δεν αυθαδιάζει έναντι των βασικών αρχών της πίστεως. Πολύ δε περισσότερο δεν συνεργεί στην απομάκρυνση του ανθρώπου ως δημιουργήματος από το Θεό και δημιουργό του κόσμου. Η αληθινή επιστήμη είναι ένας δρόμος αναγωγής του ανθρώπου προς το Θεό << θεωρείς τους αστερας , τον δε ποιητήν ου θεωρείς ; >> Λατρεύσαμε την κτίση παρά τον κτισαντα βλέπε (Μ.Αθανασιο , Κατα Ελληνων 8 και 47). Γι αυτό η γνώση χρειάζεται να συμπορεύεται με την πίστη. Η ανθρώπινη γνώση , όμως , έχει και τους πνευματικούς κινδύνους της . Δεν πρόκειται μόνο για τον κίνδυνο της απιστίας και ειδωλατρειας , που μπορεί να έχει ως πηγή τη φυσική ανθρώπινη γνώση . Κατηχ. 6.10 αλλά και οι αιρέσεις συνήθως τροφοδοτούνται από ένα είδος πλανερής και σφαλερής γνώσεως , που οδηγει τελικα τον άνθρωπο στο να <<φυσιουται>>και να αποσχίζεται από την κοινή πιστη και να μην αναγνωρίζει το Θεό ως Δημιουργό του κόσμου και σωτήρα της ανθρωπότητας. Κατηχ. 6,13.Η πολυθεΐα και η πλάνη των αιρέσεων υποβιβάζουν τη γνώση του ανθρώπου κι θέτουν υπό αμφισβήτηση την πνευματική της αξία. Αντίθετα η πίστη << εις ένα Θεό >> καταξιώνει και την γνώση και την πίστη. Η χριστιανική πίστη είναι αληθινή και πραγματική και είναι αντιμέτωπη σε όσους διδάσκουν την πλάνη που μπορεί να προέρχονται από << Ελληνας και Ιουδαίους ομου και παντας τους αιρετικούς >> Κατηχ. 8,1
Έξη Κατηχήσεις από την 10η έως την 15η έχουν όλες χριστολογικο περιεχόμενο. Σ αυτή την ενότητα , την αφιερώνει στην περί Χριστού διδασκαλία .
Ο Αρειανισμός δίδασκε , ως γνωστό , ότι ο Υιός του Θεού είναι δημιούργημα και εως εκ τούτου δεν είναι εντελώς αιώνιος , αν και υπήρχε προ αιώνων. Μόνο ο Πατήρ , ο μόνος <<αγέννητος>> ως<< αρχή>> και<< άναρχος>> είναι αληθινός και τέλειος Θεός. Κατά την αιρετική αυτή δοξασία υπάρχει διάσταση και διάκριση μεταξύ Πατρός και του Υιού.
Αυτό που βαραίνει στον Κύριλλο είναι η ενότητα της Εκκλησίας και η διαφύλαξη του ποιμνίου του , στην μια και αδιαίρετη πίστη. Η ενότητα δεν είναι μια απλή ασυμφωνία στη γλώσσα και στα εξωτερικά σχήματα αλλά στην ουσία και στους σκοπούς της πίστεως.
Η άρνηση του Υιου σημαίνει άρνηση και του Πατρός, καθώς τονίζει και Απόστολος Ιωάννης , <<πας αρνούμενος τον Υιον ουδέ τον Πατέρα έχει ομολογων τον Υιον και Πατέρα έχει.(Α΄ Ιωαν. 2,23) Η χριστολογικη γνώση είναι η πιο ορθή <<οδός>> για να φθάσει κανείς στην αληθινή θεογνωσία , και <<θύρα λογική>> για να εισέλθει στο <<περί Θεού>> μυστήριο που σώζει τον άνθρωπο. Κατηχ. 10,3.
Η αναζήτηση της ουσίας του πράγματος , η αναζήτηση της πίστεως των Γραφών , φέρνει την ενότητα . Γι αυτό οι Κατηχήσεις ασχολούνται με την θεότητα του Υιού , Κατηχ.11 τη θεια ενανθρώπηση Του Κατ. 12 , τα σεπτά πάθη Κατ 13 , την αγία ανάσταση Κατ 14 και την ένδοξη Δευτέρα Παρουσία , Κατ 15 πάντοτε σε αναφορά προς τη σωτηρία του κόσμου. Περί Ιησού Χριστού έχουμε πολλά χωρία από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη.
Η 16η εως 17η Κατήχηση είναι αφιερωμένες στο Άγιο Πνεύμα . Το Άγιο Πνεύμα ολοκληρώνει την τριαδική ενότητα.
Στην 16η , ιδιαίτερα Κατήχηση του , κάνει μια θαυμαστή αναδρομή , ξεκινώντας από τις Πράξεις των Αποστόλων , με το γεγονός της παρεκτροπής του Σίμωνα του μάγου , και δια του Ειρηναίου προχωρεί στους Γνωστικούς και στις διάφορες αιρετικές αποκλίσεις της εποχής , για να καταλήξει και πάλι στα ποιμαντικά ενδιαφέροντα του , συμβουλεύοντας τους πιστούς να προσέχουν από τις πλάνες <<φεύγε τους βλασφημουντας το Πνεύμα το άγιον και αφεσιν ουκ έχοντας >> Κατηχ. 16,6 . Η τελική κατάληξη και εδώ είναι τριαδολογικη όπως η μια <<χάρις>> <<διανέμεται>> αναλόγως και <<διαιρείται>> , <<ουτω και το Πνεύμα το άγιον , εν ον και μονοειδες και αδιαίρετον , εκαστω διαιρεί την χάριν , καθώς βούλεται >> Κατηχ. 16,12.
Μια από τις κύριες λειτουργίες του Αγίου Πνεύματος είναι η διαφύλαξη της ενότητας της Εκκλησίας και της πίστεως μέσα σε αυτήν. Η κοινή πίστη όλων προς το αυτό Πνεύμα ενώνει τους πιστούς μεταξύ τους . Το Άγιο Πνεύμα γίνεται κέντρο αναφοράς όλων και η ουσία της εκκλησιαστικής ενότητας. Κάθε διαφοροποίηση επομένως εκκλησιολογικη , σημαίνει πρώτιστα διαφοροποίηση δογματική , ως προς την ερμηνεία και κατανόηση του Αγίου Πνεύματος . Από αυτό και μόνο μπορεί να αντιληφθεί κανείς και να κατανοήσει τους σκληρούς και μεγάλους αγώνες της Εκκλησίας για την διαφύλαξη της ορθής πίστεως περί του Αγίου Πνεύματος , γιατί κάθε διαφοροποίηση προς την πίστη αυτή σημαίνει οπωσδήποτε και διαφοροποίηση εκλησιολογικη , απομάκρυνση δηλαδή από την μια Εκκλησία και την κοινή πίστη. Καθώς, λοιπόν , το Πνεύμα είναι <<αδιαίρετον>> τριαδολογικα , όμοια και η Εκκλησία πρέπει να μένει αδιαίρετη στους αιώνες . Κατηχ. 17,2
Στην 18η Κατήχηση τονίζεται η αγιότητα και η καθολικότητα της Εκκλησίας σε αναφορά προς το γεγονός της αναστάσεως του Χριστού , της αναστάσεως των νεκρών και της αιωνίου ζωής . Κατηχ .18,1 . Είναι αλήθεια , ότι η λέξη αμαρτία πολλές φορές επανέρχεται μέσα στις Κατηχήσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με την ανάγκη μετανοίας και της λυτρώσεως από την αμαρτία. Η 18η Κατήχηση καταλήγει ακριβώς στον αναστάσιμο θρίαμβο της Εκκλησίας.