Sint-Pieter

In 285 na Christus werd in het Romeinse Rijk door keizer Diocletianus de tetrarchie ingevoerd. Dit betekent dat er vier personen aan de macht zijn in het rijk, waardoor Rome niet langer het centrum zou zijn van het Rijk, maar de macht voortaan bij vier andere steden zou liggen. Zelf trad hij, samen met Maximianus, die de andere belangrijke leider was, af in 305 en gaf hij de macht over aan twee andere machthebbers. Hierna kwam er echter een snelle opeenvolging van vele verschillende heersers, totdat Constantijn de Grote en Maxentius aan de macht waren gekomen.Constantijn, die hiernaast ook op het plaatje te zien is, was de keuze van het leger en van het volk, maar Maxentius was door de regering toch aan de macht gekomen, waar Constantijn het natuurlijk duidelijk niet mee eens was. Dit was dan ook de reden ervoor dat hij Maxentius wilde verslaan. Dus trok hij in 312 op naar Rome en hij kwam tot bij de Milvische Brug, die een belangrijk punt vormde voor de verovering. De avond voor de grote slag droomde hij en werd aan hem in deze droom een voorspelling gedaan. Hij zag namelijk aan de hemel het kruis, het teken van Christus, en hij nam de volgende woorden waar: “In hoc signo vinces.” Dit betekent: “In dit teken zul je overwinnen.” De volgende dag liet hij alle soldaten een teken van Christus op hun schilden zetten en overwon hij Maxentius in de Slag bij de Milvische Brug.

Zelf geloofde Constantijn dat dit een teken was geweest van de Christelijke god en dat hij hierdoor de slag had gewonnen. Dat is dan ook de reden dat hij de eerste Romeinse keizer was die het Christendom goedkeurde als godsdienst, wat weer leidde tot de beschrijving van godsdienstvrijheid in het rijk in het Edict van Milaan in 313, dat hij samen heeft opgesteld met zijn medekeizer Licinius.

In het midden van de tweede eeuw na Christus is op de plek waar nu de Sint-Pieter staat een Memoria gebouwd. Dit was een herdenkingskapel ter ere van de apostel en eerste paus Petrus, die in 67 voor Christus op deze plek aan een marteling is gestorven. Hierbij is hij ondersteboven aan het kruis gehangen, omdat hij dit zelf zo wilde, hij vond namelijk dat hij het niet waardig was om op dezelfde manier als Jezus te sterven. Petrus was in deze tijd veroordeeld tot de dood wegens verkeerde geloofsovertuigingen en het willen verspreiden van dit geloof in Rome door keizer Nero, maar keizer Constantijn keurde het Christendom nu dus goed en liet op de plek van de Memoria zelfs een basiliek bouwen, die overigens nog meer op een basilica leek, ter herinnering aan Petrus, die op 18 november 326 door paus Silvester is ingewijd.

Op de afbeelding hiernaast is deze basiliek te zien, links boven staat een zijaanzicht, daaronder een doorsnede door het lange schip en rechts daarvan een plattegrond. Op deze plattegrond zijn de middenbeuk (A) en de zijbeuken (D + E) van de basilica aangegeven, verder zijn ook het atrium (H), het zijschip (B), het altaar (C), en een zuilenrij (F) aangegeven.In de Middeleeuwen raakte deze basiliek alleen erg in verval, doordat het grondwater de funderingen van de kerk al die tijd sterk had aangetast en een bron voor allerlei ongedierte geweest was. Omdat de basiliek dus sterk in verval was geraakt, stelde paus Nicolaas V in 1451 voor om hem helemaal te restaureren, maar later werd door Julius II toch besloten een gehele nieuwe basiliek te bouwen.Deze paus wilde met deze nieuwe basiliek namelijk het gezag en de macht van de kerk aan iedereen laten zien. Hij legde zelf op 18 april 1506 de eerste steen van de nieuwe Sint-Pieter. Een probleem voor de bouw was, dat het pauselijk altaar precies boven het graf van Petrus moest komen, waar de oude basiliek natuurlijk al stond. Daarom moest de nieuwe om, over, en door de oude kerk heen gebouwd worden, terwijl die oude gewoon in gebruik zou blijven.

De hoofdarchitecten en de bouw van de basiliek

Julius II legde dus zelf de eerste steen van het enorme bouwwerk, waarvan de bouw in totaal maar liefst 120 jaar in beslag zou gaan nemen, onder leiding van 10 hoofdarchitecten, en onder de regering van 20 pausen. Hij gaf de leiding over de bouw echter aan de architect Donato Bramante en zei tegen hem, dat hij met een schone lei wilde beginnen. Die maakte daar alleen een beetje misbruik van en sloopte voor de bouw bijna de gehele oude basiliek, er is op wat grafmonumenten en gedenkstukken na niets meer van over gebleven. Dat is ook de reden dat velen hem, in plaats van Bramante, Ruinante noemden, wat de sloper betekent. Verder wilde Bramante een centraal grondplan met vier even lang armen, een ontwerp dat een Grieks kruis wordt genoemd.

Bramante is in 1514 overleden en zijn opvolger werd Rafael. Omdat dit het eerste project was van deze grote kunstenaar dat de architectuur betrof, had hij een kenner aangesteld die hem zou kunnen helpen, namelijk Fra Gioccondo. Rafael en Fra Gioccondo veranderden het ontwerp van Bramante zodanig, dat zij overgingen op drie korte armen en één lange arm. Ook was er in deze tijd niet zo veel geld meer over voor de bouw van de basiliek. Daarom werd er van alle kanten geld ingezameld, en paus Leo X ging zelfs zover dat hij aan iedereen die hen financieel steunde voor de bouw, een grote aflaat gaf. Dit betekent dat dan alle straffen voor zonden die men heeft begaan, worden kwijtgescholden. Dit was ook de aanleiding voor het feit, dat Luther zijn 95 stellingen ophing aan de deur van de kerk in Wittenberg. Hij was natuurlijk niet tegen de aflaat maar wel tegen het feit dat deze aflaat steeds vaker misbruikt werd door de kerk, zoals ook hier het geval was.

In 1546 kreeg Michelangelo de leiding over de bouw van de Sint-Pieter, hij was toen al 72 jaar. Hij ging terug naar het idee van Bramante en had in zijn ontwerp weer een Grieks kruis, maar ook een enorme koepel met een diameter van wel 42 meter. Zelf zei hij al eerder dat hij “het Pantheon wilde opstuwen in de lucht”, waarschijnlijk is de diameter van de koepel uit respect voor de architecten uit de oudheid één meter minder dan die van de koepel van het Pantheon. Michelangelo werkte tot aan zijn dood aan de Sint-Pieter, in 1564, toch is de koepel pas in 1590 voltooid, hiernaast is te zien hoe de koepel uiteindelijk is geworden.Na zijn dood zijn er nog vele architecten werkzaam geweest aan de Sint-Pieter, maar de eerste echt belangrijke hiervan is Carlo Maderno. Waarschijnlijk was dit de achtste hoofdarchitect van de basiliek, hij veranderde het ontwerp van Michelangelo van een Grieks kruis naar een Latijns kruis, wat betekent, dat er één lang middenschip is met drie armen. Ook ontwierp hij in opdracht van paus Paulus V een nieuwe voorgevel, wat natuurlijk op deze gevel vermeld moest worden, waarover ik in het volgende hoofdstuk iets meer zal vertellen. Toen alles klaar was werd de nieuwe Sint-Pieter door paus Urbanus VIII officieel op 18 november 1626 geopend, precies 1300 jaar na de ingebruikneming van de oude basiliek.

Bespreking van de gevel

Hier zal ik de voorgevel van de Sint-Pietersbasiliek bespreken zoals deze te zien is van het plein. De gevel is, zoals al eerder is gezegd, geheel ontworpen door de architect Carlo Maderno in opdracht van paus Paulus V, wat, zoals op de gevel te zien is, is vermeld met het volgende opschrift: “IN HONOREM PRINCIPIS APOST. PAULUS V BURGHESIUS ROMANUS PONT MAX AN MDCXII PONT VII”, wat betekent: “ter ere van de eerste apostel, Paulus V, Romein uit de familie Borghese, Pontifex Maximus, in het jaar 1612, in het zevende jaar van zijn Pontificaat”. Pontifex Maximus betekent hoogste priester en is gewoon een andere benaming voor paus. Er kwam wel stevige kritiek, onder andere van Pasquino, die altijd openlijk voor zijn mening uit durfde te komen, en ter ere van wie later het Pasquino-beeld in gebruik is genomen. Hij zei namelijk: “Angulus est Petri, Pauli frons tota”, wat betekent: “er is een hoekje voor Petrus, en voor Paulus het hele front”. Hieronder is de gevel te zien, verder zal ik alles nog even toelichten.

Aan de voorkant van de basiliek zijn acht Corinthische zuilen te zien, en onder de klokken nog vier Corinthische pilasters, wat bij beide te zien is aan de kapitelen met bladeren. Voor de klokken had Bernini, over wie ik later nog meer zal vertellen, overigens in een eerder stadium nog aparte torens ontworpen, maar toen de funderingen hiervoor te zwak bleken te zijn, heeft men maar besloten de klokken gewoon weg te laten. Later, in de achttiende eeuw zijn de klokken in het gebouw zelf toegevoegd door de architect Giuseppe Valadier.

Boven op de gevel staan 12 beelden die overigens alleen aan de voorkant zijn afgewerkt en aan de achterkant gewoon plat zijn. Het beeld dat het kruis vast heeft stelt Jezus voor en het beeld dat links naast hem staat Johannes de Doper. Dit was de neef van Jezus, die de komst van hem aan de mensen aankondigde en hem ook heeft gedoopt, net als vele andere mensen die volgens hem zo vergiffenis van alle zonden zouden krijgen. Aan beide zijden van Jezus en Johannes de Doper staan samen elf van de twaalf apostelen afgebeeld, Petrus staat namelijk niet afgebeeld omdat de hele basiliek al aan hem is gewijd.

Voor de gevel staan ook twee beelden, maar deze zijn hier pas veel later neergezet. Ze zijn namelijk gemaakt in de tijd van paus Pius IX, die paus was van 1846 tot 1878, toen koning Victor Emmanuel II in Italië aan de macht was. Het linkse beeld stelt Petrus voor, wat te zien is aan de sleutels die hij als attribuut heeft. Dit zijn namelijk de sleutels naar de hemel die aan hem zijn toevertrouwd. Het andere, rechtse, beeld stelt Paulus voor, hij heeft een zwaard als attribuut, het zwaard waarmee hij is vermoord. Paulus werd namelijk niet gekruisigd maar met een zwaard gedood, omdat hij een Romeins staatburger was. Hieronder is het rechterbeeld te zien.

Bernini, het plein, en de colonnade

Wanneer je het Sint-Pietersplein oploopt ga je de grens over tussen Italië en Vaticaanstad, die zelfs met een witte lijn is aangegeven. Het gehele plein, de Sint-Pieter zelf, het apostolisch paleis, dat zijn de vertrekken van de paus, de Sixtijnse kapel, en de Vaticaanse musea, behoren allemaal tot deze natie. Dit gedeelte ook is helemaal ommuurd, zodat je buiten de te bezoeken gebouwen en het Sint-Pietersplein niet in het Vaticaan kunt zijn. Naast dit gebied behoren buiten de Sint-Pieter ook de andere drie patriarchale basilieken, dit zijn basilieken met een pauselijk altaar, waarin zich ook heilige deuren bevinden, namelijk de Sint-Jan van Lateranen, de Sint-Paulus buiten de muren, en de Santa Maria Maggiore, tot het VaticaanHet plein en de colonnade zijn beide een ontwerp van de beroemde kunstenaar Gian Lorenzo Bernini. Hij was een schilder, beeldhouwer, en architect in de stijl van de barok die vooral rondom Rome bezig was. In tegenstelling tot zijn rivaal Borromini, die echt een architect was, was Bernini meer een beeldhouwend en schilderend architect, waarmee bedoeld wordt dat zijn architectuur meer dient als versiering.

In 1656 gaf paus Alexander VII opdracht aan Bernini om de colonnade op het plein te bouwen. Bij de bouw van deze colonnade moest hij aan twee eisen voldoen: er moesten zo veel mogelijk pelgrims op het plein kunnen om de voorgevel van de basiliek te kunnen zien maar ook het apostolisch paleis mocht de bezoekers niet ontgaan. Met deze twee eisen in zijn gedachten ontwierp Bernini de colonnade op het Sint-Pietersplein. Dat aan de eerste eis voldaan is, is wel te zien: het plein is 240 meter breed en ongeveer 200 meter lang. Hieronder is het plein te zien met de colonnade vanaf de koepel gezien.

Overigens heeft Bernini ook nog het grafmonument van paus Alexander VII ontworpen om dat hij zo tevreden was over zijn werk. Op dit grafmonument, dat in de Sint-Pieter zelf te zien is, is een tapijt dragend skelet te zien.

De colonnade bestaat aan beide kanten uit 4 rijen zuilen die symmetrisch zijn opgesteld, zodat ze aan de linker- en de rechterkant hetzelfde zijn. Totaal zijn het 284 Dorische zuilen en 88 pilaren, die naar de Sint-Pieter toe een beetje wijder uit lopen, om de indruk te wekken dat de voorgevel van de basiliek erg groot is. Dit is natuurlijk ook zo, maar op deze manier wordt het nog geaccentueerd. Deze twee delen vormen op het plein twee armen, die er als het ware voor zorgen dat je naar de basiliek, naar het geloof wordt toegetrokken, wat erg goed op afbeelding 8 te zien is. Boven op de colonnade staan 140 beelden die allerlei heiligen voorstellen. Boven op de colonnade is in het midden het wapen te zien van de familie van paus Alexander VII, die Bernini dus opdracht had gegeven om het plein te ontwerpen. Dit wapen bestaat uit een ster en daarbij enkele gestileerde bergen, en is ook bevestigd boven op de obelisk.

Precies in het midden van de colonnades liggen twee stenen met het opschrift “centro del colonnato”, wat aangeeft dat dit de brandpunten zijn van de colonnade. Vanaf deze plaatsen zie je dan ook slechts één van de vier rijen met zuilen. Bij de twee brandpunten staan ook twee fonteinen. De rechtse is gebouwd door Carlo Maderno, die dus ook een architect van de Sint-Pieter zelf was, en omdat Bernini in het plein de symmetrie belangrijk vond, heeft hij in 1675 besloten, aan de linkerkant ook een fontein neer te zetten. Helemaal in het midden van het plein staat een obelisk.

De obelisk

Dat de obelisk toen en op deze manier is gebouwd, is overigens pas veel later ontdekt, doordat er in plaats van de oorspronkelijke tekst, een andere op was geplaatst, waaruit af te leiden is dat de obelisk door keizer Caligula aan Tiberius en Augustus was opgedragen. Later is dus ontdekt dat dit niet de originele tekst was en dat er eerder heeft gestaan: “Op bevel van Caesar, de Keizer, de zoon van God, heeft Gaius Cornelius Gallus, zoon van de Galliër, prefect van de bouwheren van Caesar, dit Forum gebouwd”.De obelisk heeft overigens wel in het Circus van Caligula gestaan, dit is een stadion waar toentertijd wagenrennen werden gehouden, en dat bijna op de plek stond, waar nu de Sint-Pietersbasiliek staat. De obelisk is in 39 hier naartoe verplaatst vanuit Heliopolis, wat overigens helemaal geen gemakkelijke aangelegenheid was. Hij is met een gigantisch schip verplaatst met ter versteviging ook nog vier granietblokken en bijna anderhalf miljoen kilo linzen, de obelisk heeft hier overigens tot ver in de zestiende eeuw gestaan.Maar in 1586 dus, werd er door paus Sixtus V besloten om de obelisk te verhuizen naar het Sint-Pietersplein. Zelf was hij gedurende zijn pausschap al een deskundig obeliskenverhuizer geworden en op 30 april 1586 werd de obelisk op zijn oude plek neergehaald door een speciaal team dat hij hiervoor had aangesteld tijdens het obeliskencongres, dat hij eerder dat jaar had laten plaatsvinden.Omdat de paus het belangrijk vond, dat het werk nauwkeurig werd uitgevoerd en er dan ook goede concentratie mogelijk moest zijn, had hij besloten dat het er volledig stil moest zijn. Maar op een gegeven moment werden de touwen door de wrijving natuurlijk erg heet, en was er wel één persoon die dit in de gaten had én het gebod durfde te verbreken, hier stond namelijk eigenlijk de doodstraf op. Dit was Bresca, een zeeman uit de buurt van San Remo, en hij is hier niet voor gestraft, maar er juist voor beloond.

Rondom de obelisk zijn ook de windrichtingen met marmeren stenen aangegeven. Er is aan de noordkant van de obelisk ook een lijn waarlangs alle twaalf sterrenbeelden met stenen zijn uitgezet. Wanneer de zon op het zuiden staat, dit is ongeveer zo rond het middaguur, is er een schaduw te zien van de obelisk op deze lijn. Door de plek op de lijn waar de schaduw stopt is dan te zien waar het op dat moment in het jaar is en welk sterrenbeeld erbij hoort.

Bronnen

H. van Gessel, Rome, 2004, Dominicus Stedengids

Capitool reisgids Rome

M. Bussagli, Rome Kunst en Architectuur, 2000, uitgever Könemann, grote versie.

Eigen ervaringen in Rome

www.casa-in-italia.com/arte/Sint_Pieter.htm

www.roman-emperors.org/dioclet.htm

www.casa-in-italia.com/arte/

www.roman-emperors.org/conniei.htm

proto4.thinkquest.nl/~kld054/

www.beleven.org/feest/petrus_en_paulus_apostelen

Google Earth

Tekst: Kevin van Riel