Het Forum Romanum

Inleiding

Het Forum Romanum is ontstaan in de zevende eeuw voor Christus toen de Etruskische koning Tarquinius Priscus waarschijnlijk het moeras waar het forum zou komen drooglegde en het gebied in gebruik werd genomen als begraafplaats. Toen de begrafenissen plotseling stopte werd het lange dal tussen vijf van de grote heuvels van Rome, de Palatijn, de Caelius, de Esquilijn, de Quirinalis en het Capitolijn, een markt, een Forum, waar het leven van de Romeinse staatsburger zich voornamelijk afspeelde. Een Forum is vergelijkbaar met de Griekse Agora, maar er zijn wel degelijk verschillen. Zo heeft een Agora een veel beperktere functie dan het Romeinse Forum, waar veel uiteenlopende sociale activiteiten plaatsvonden. Enkele voorbeelden daarvan zijn het zetelen van de senaat op deze plek die besliste over oorlog en vrede, de kroning van Augustus tot keizer, de aanwezigheid van de staatsarchieven in de tempel van Saturnus en het eeuwige branden van het vuur in de kleine, ronde tempel die gewijd was aan de godin Vesta. Uiteraard was het ook de ontmoetingsplek van handelaren en filosofen die hier hun grote praktijken bedreven. Onder leiding van Keizer Augustus werden de houten gebouwen die op het forum stonden vervangen door marmeren. Dit tot grote ergernis van enkelen die beweerden dat marmeren gebouwen wel mooi waren, maar dat de houten gebouwen een betere ‘verbintenis’ hadden met de goden. Van al dit marmer is op het moment niet heel veel meer over. Grote branden zoals de befaamde brand van Nero en de grote brand van 283 vernietigden grote delen van dit wereldcentrum. Ook de invallende Goten en Vandalen hielpen mee met de ruïnering hiervan, evenals de mensen die bouwmateriaal nodig hadden voor hun gebouwen. Zo zijn er talloze kerken waar verschillende soorten zuilen in staan, omdat die uit verschillende gebouwen van het Forum zijn geroofd. Dit gebeurde allemaal vooral in de periode van 800 tot 1300 na Christus. Deze gigantische afbraak van het forum heeft tot gevolg gehad dat we nu veel meer fantasie nodig hebben om te zien hoe het was. Slechts enkele gebouwen geven nog enigszins een indruk van hoe het ooit was, met als mooiste voorbeeld de Curia Julia. Dit is niet alleen een ontzettend goed bewaard gebouw, maar tevens ook het oudste dat je aan zult treffen op dit ex-moeras. Hieronder staan drie gebouwen beschreven met ieder een eigen grote functie. De Tempel van Saturnus als religieus gebouw, de Curia Julia als politiek gebouw en de Basilica Maxentii als groot handelsgebouw.

Tempel van Saturnus

De tempel van Saturnus is de op twee na oudste tempel van Rome en de oudste op het Forum Romanum. Saturnus, Kronos in het Grieks, is de god van de landbouw. Hij is de vader van Jupiter/Zeus en de vroegere heerser over goden en mensen. Nadat hij al zijn eerdere kinderen had opgegeten (volgens de profetie zou een van zijn kinderen hem van de troon stoten zoals hij dat bij zijn vader Ouranos had gedaan), liet Rheia, zijn vrouw, Zeus apart. Hij ontsnapte aan de moordlustige eetpartijen van zijn vader en bevrijdde zijn broertjes en zusjes uit Kronos’ buik. De tempel is gebouwd in 497 v.C. toen de republiek net was gesticht. Er zijn nu slechts 8 zuilen die afstammen van hergebruikt materiaal uit 283. Dit is het jaar waar er een grote brand woedde in Rome en waarbij veel van het Forum Romanum verloren is gegaan. Wat er nu nog staat is het overblijfsel van de derde tempel van Saturnus. De eerste was afgebroken en de tweede was vernietigd in de brand van 283. Omdat de tempel is gemaakt uit hergebruikt materiaal klopt de stijl niet volledig tussen de onderlinge zuilen, die zijn gemaakt uit ofwel rood ofwel grijs graniet. De zuilen die nu nog staan zijn de toegangszuilen. Erboven staat op de architraaf de tekst ‘Senatus populusque Romanus incendio consumptum restituit’, de Romeinse senaat en het Romeinse volk herstelden wat het vuur heeft verteerd. Ervoor lag een grote trap die nu verdwenen is. Onder de trap waren twee kamers. In een daarvan stond de Aerarium Saturni, de ‘kluis’ van het Romeinse rijk. Hier werden ook de staatsarchieven, de Romeinse wet en de schaal van het wegen van metalen bewaard. Later zijn de staatsarchieven overgebracht naar het Tabularium. In de tempel stond een beeld van Saturnus, een beeld van hout gevuld met olie. Dit werd gedragen in processies tijdens triomftochten. Op 17 december begonnen de Saturnalia, het feest van Saturnus. Deze werden altijd gestart met een offer bij de tempel. Origineel was dit een feest van een enkele dag, maar door de groeiende populariteit is het later uitgebreid tot zeven dagen. Dit tot groot afgrijzen van keizer Augustus die het wilde inkorten tot drie dagen, maar niemand luisterde naar hem. Het was een feest van vrijheid en niet voor niets. Saturnus of Kronos was namelijk de heerser in de tijd dat alles nog vrij was en niet gebonden aan regels. Tijdens het feest was het toegestaan om in het openbaar te gokken en de rollen van machtigen en slaven werden nogal eens omgedraaid. Slaven werden vaak ontheven van hun dagelijkse bezigheden en werden soms zelfs bediend door hun meester. De toga’s werden ingeruild voor veel informelere kledij en vaak werd een ‘pilleus’ gedragen, een kap die bevrijde slaven droegen en wat dus het symbool van vrijheid bij uitstek was. Vaak werden ook veel giften gedaan in deze periode, wat het feest zowel vergelijkbaar maakt met ons sinterklaas/kerstmis en carnaval. Het voorportaal is gewijd aan Brechtus en Stinus. Zij vochten mee tijdens de slavenopstand van Spartacus. In de middeleeuwen diende de ‘schatkamer’ als kerk. Dit was de kleine, zogeheten kerk van Sint Salvator de Statera. Vroeger was de tempel ook te bereiken via de Via del Foro Romano, een weg die vanaf het Capitool liep, maar tegenwoordig is de tempel alleen het beginpunt van de Clivus Capitulonis, de oude weg die het Capitool beklimt. Aan de tempel staat de Miliarium Aureum, de gouden mijlpaal, die het begin aangeeft van de Via Sacra en de afstand geeft naar allerlei provincies van het Romeinse Rijk.

Basilica Maxentius

Een Basilica is een gebouw dat wordt gebruikt voor handel en rechtspraak. Deze basilica, die staat tussen de tempel van Amor en Roma en de tempel van Romulus, is gebouwd in opdracht van keizer Maxentius die de opdracht gaf in 308, maar hij is voltooid onder keizer Constantijn de Grote nadat deze Maxentius had verslagen op de Milvische brug in 312. Een nieuwer gebouw is er nooit meer bij gekomen op dit forum. Oorspronkelijk stond er op deze plek, de Velia, een lage richel die de Esquilijn en de Palatijn verbond, de Horreo Piperatica, de grote markt en opslagplaats voor specerijen. Ook de Penates Publici moest worden verplaatst. Dit is het gebouw waar de Penates, de beschermers van het huis, of in dit geval de staat, werden geëerd. Toen Constantijn Maxentius versloeg, kwam er in deze basilica, die een oppervlakte had van een voetbalveld (100m x 65m), een extra ingang, bestaande uit vier zuilen en een drie dubbele serie met deuren, wat de functie van het gebouw 90 graden draaide. In tegenstelling tot de oudere basilicae is deze niet gebouwd naar het voorbeeld van hen, maar naar voorbeeld van de thermencomplexen van Caracalla en Diocletianus, zodat er dus een dak kwam in een boogconstructie in plaats van een plat dak met houten steunen. De bronzen platen die het plafond sierden, zijn verplaatst naar de Sint Pieter. De vloer was een geometrisch spel van vierkanten en cirkels, wat hetzelfde patroon had als de vloer in het pantheon. Tegenover de originele ingang in het oosten stond aan de westkant van het gebouw een groot beeld van Maxentius van marmer en andere materialen. Dit beeld is later bijgevormd tot het beeld van Constantijn toen deze de bouw overnam. Dit was een beeld van vijftien meter hoog dat zich in een zittende houding bevond. Met deze overname van de bouw kwam er een ingang bij aan de zuidkant met een trap die uitkwam op de Via Sacra. Tegenover deze nieuwe ingang kwam het beeld van Constantijn te staan. Dat stond in een soort kamer net als het beeld van Maxentius. Deze kamer kon worden afgesloten met houten deuren en was waarschijnlijk de werkplek van de prefect van de stad. Wat nu nog staat is de noordkant van het gebouw. De zuidkant is vervallen geraakt in een aardbeving in 847, maar ondanks dat is het het grootste gebouwdeel dat nog staat op het hele forum, terwijl dit de noordelijke zijbeuk was van een nog hoger middenschip. De overblijfselen van het beeld van Constantijn, het hoofd, een hand en een voet, zijn verhuisd naar de tuin van de Pallazo dei Conservatori, bij de Capitolijnse musea. Een van de Corinthische zuilen uit het middenschip is nog overgebleven en staat op de Piazza Santa Maria Maggiore. Tijdens de olympische spelen van 1960 werden in deze ruïnes de worstelkampioenschappen gehouden.

Curia Julia

In de Curia Julia zetelde de senaat. De grond waar de Curia stond, was net iets hoger gelegend, zodat het een groots symbool van de macht van de Romeinse Republiek werd. De voorganger van dit gebouw is de Curia Hostilia, gebouwd in opdracht van koning Tullus Hostilius in de zevende eeuw voor Christus, maar deze werd vernietigd in een brand van 52 voor Christus. Julius Caesar liet dus een nieuwe Curia bouwen, die door keizer Augustus werd ingewijd. Ook deze is afgebrand, maar dit keer door de bekende brand van keizer Nero. Domitianus herstelde het weer en ook deze versie werd door een brand vernietigd. Diocletianus herbouwde de laatste versie na de brand in de derde eeuw na Christus. Deze laatste versie is een replica van de oorspronkelijke Curia Hostilia, de eerste versie van de Curia. In de middeleeuwen werd het gebruikt als kerkgebouw. De Curia was een simpel gebouw waar de senaat vergaderde. Niet, zoals in de meeste speelfilms in een cirkel maar in een rechthoek, tegenover elkaar. In dat opzicht vergelijkbaar met ‘The House of Commons’ in Londen. Ook werd hier door de senaat recht gesproken over gouverneurs die hun boekje te buiten waren gegaan, iets dat tot hevige discussies moet hebben geleid aangezien veel senatoren zelf ook gouverneurs waren. Als er een spreker was bij een vergadering of rechtspraak, had hij veel moed nodig, daar elke man in de zaal een volleerd spreker was en hij daarop werd aangekeken. In een samenleving waarin je gezicht verliezen het ergste is dat er is, kostte het een grote moed om je tegenover deze groep te wagen en te spreken. Dit was nog gevaarlijker tijdens de regeerperiode van Caligula. Deze gevreesde keizer claimde de beste spreker van allemaal te zijn en liet om dat duidelijk te maken, iedereen die beter sprak dan hij vermoorden. Zo wilde hij dat ook doen bij Gnaeus Domitius Afer. Maar Domitius verdedigde zich niet, maar deed alsof hij overweldigd was door de meesterlijke woorden van Caligula en toen Caligula dat zag en geloofde, liet hij hem vrijuit gaan. Het dak van de Curia, dat nu in een driehoek staat, was oorspronkelijk plat en de oorspronkelijke deuren zijn door de architect Boromini verplaatst naar de San Giovanni in Laterano. De gaten die op enkele plekken in de muur zitten zijn veroorzaakt door de houten balken van het dak van de ingang, het Chalcidicum, dat Augustus voor de Curia had laten bouwen, maar die is nu weg. In dit Chalcidicum stond een beeld van Minerva, die stond voor de wijsheid van de senaat en op het dak stond een gevleugelde Victoria, die stond voor de overwinning. In de Curia zijn twee in treden verdeelde platforms waar driehonderd senatoren konden zitten, de helft van het totaal. Als er meer waren verhuisde de vergadering naar de tempel van Concordia. Achterin was de plek van het hoofd van de senaat. Het beeld dat er stond is Victoria en dit is gedoneerd door keizer Augustus. Het beeld stond op een globe en hield een bloemenkrans vast en stond vanzelfsprekend voor de overwinningen van de Romeinen en specifiek voor Augustus’ eigen overwinning op Marcus Antonius bij de slag bij Actium in 31 voor Christus. Dit altaar voor Victoria is in de vierde eeuw weggehaald toen de Christenen het land ‘zuiverden’ van alle heidense praktijken. Voordat dit beeld met het altaar werd weggedaan door de Christenen, was er de keizer Heliogabasus, die tevens priester van de god Elagabal was. Hij wilde boven het hoofd van Victoria een hogere macht plaatsen, dus liet hij een groot schilderij van zichzelf maken waarin hij zijn god aanbad. Dit werd hem door de senatoren niet in dank afgenomen en na zijn dood is dit schilderij dan ook verdwenen. De muurschilderingen stammen uit de middeleeuwen, toen de Curia omgebouwd was tot de kerk Sant’ Adriano, wat waarschijnlijk het gebouw heeft gered. Anders was het waarschijnlijk ten prooi gevallen aan de vele mensen die oude gebouwen zagen als een bron van bouwmaterialen en dat is dan ook bij vele gebouwen zoals het Colloseum gebeurd. Maar de Curia is hier dus voor gespaard gebleven, wat een van de best bewaarde gebouwen van het hele Forum oplevert.

Bronnen

Alle foto’s die hier zichtbaar zijn, zijn door mij gemaakt tijdens de romereis. Het plaatje van de Milvische brug kwam van http://edugate.fss.uu.nl/~crocicl/bronnen/

De onderstaande bronnen zijn gebruikt voor de tekst.

Mike Corbishley, Sporen uit de oudheid: de Romeinen, 1994, New York

Michael Grant, The Roman Forum, 1970, New York

Ezra Namad, The Roman Forum, 1982, New York

www.rome.nl/id/122

penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/

penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/

intranet.grundel.nl/thinkquest/temple_of_saturn.html

depthome.brooklyn.cuny.edu/classics/dunkle/romnlife/

www.planetware.com/rome/

en.wikipedia.org/wiki/Temple_of_Saturn

nl.wikipedia.org/wiki/Tempel_van_Saturnus