Destrukty
Innym powodem różnego wyglądu monet, które powinny wyglądać jednakowo, są błędy i usterki podczas bicia. Ich konsekwencją są tzw. destrukty mennicze. Destrukty można podzielić na 3 podstawowe rodzaje i kilka podrodzajów:
I - Usterki spowodowane wadami stempla.
A - Monety wybite uszkodzonym stemplem - pęknięcia, wykruszenia, zużycie stempla.
Podczas bicia monet występują duże obciążenia dynamiczne stempli, co powoduje czasem ich uszkodzenia w postaci pęknięć lub nawet odprysków.
5 złotych 2008 - ślad pęknięcia stempla awersu.
Monety wybite uszkodzonymi stemplami mają cieńsze lub grubsze, wypukłe linie w miejscu pęknięć stempla lub ostrokrawędziowe wypukłości na powierzchni. Tarcie występujące między powierzchniami stempli i krążka monetarnego powoduje stopniowe zużywanie stempli. Z czasem rysunek staje się nieostry, zanikają jego szczegóły.
Dwudziestogroszówka wybita wykruszonym stemplem rewersu.
Na awersie część rysunku odbiła się słabo ponieważ metal krążka wypełnił wykruszenie stempla.
B - Monety wybite uszkodzonym stemplem - zagniecenia.
Pomimo ścisłych reguł zachowania czystości pomieszczeń i urządzeń w mennicach zdarza się czasem, że pomiędzy stempel, a krążek dostaną się zanieczyszczenia. Powstają wtedy usterki bicia opisane niżej (III.E.). Gdy są to zanieczyszczenia stałe lub trudno usuwalne, stempel może ulec trwałemu uszkodzeniu. Jego powierzchnia odkształca się w głąb, w rezultacie na bitych tym stemplem monetach pojawiają się wypukłości. Najczęściej, zanieczyszczenia powodują uszkodzenia na dużych płaszczyznach w polu monety oraz na ostrych krawędziach rysunku i liter w napisach. Litery na monetach wybitych takim stemplem są nieregularnie poszerzone.
20 groszy 1998 - dwa etapy narastającego uszkodzenia stempla awersu.
Cyfry w roczniku coraz bardziej rozmyte i nieforemne.
Szczególnym przypadkiem tej usterki są monety wybite stemplami, które uległy uszkodzeniu spowodowanemu brakiem krążka między stemplami podczas bicia. Najwyższe punkty stempli mogą się wtedy zetknąć. Zwykle najwyższe punkty stempla to gładkie powierzchnie tworzące tło monety. Zetknięcie w takich miejscach pozostawia bardzo słabo widoczne ślady. Jeśli jednak naprzeciw takiego gładkiego fragmentu znajduje się jakiś kontrastowy element rysunku (np. legenda) to jego ślady odbijają się na przeciwległym stemplu. Na monecie wybitej takimi stemplami na awersie pojawiają się drobne fragmenty rysunku rewersu w negatywowym odbiciu lustrzanym.
C - Monety wybite stemplem z podwójnym rysunkiem.
Jeżeli przy produkcji stempla dojdzie do podwójnego uderzenia narzędzia menniczego (w tym przypadku patrycy), wszystkie monety wybite tym stemplem mają podwójne linie części lub całego rysunku. Ta usterka jest niezwykle rzadka, bo stemple poddawane są bardzo wnikliwej kontroli, a i same monety (jak każdy produkt) również podlegają kontroli jakości.
Zdwojenie liter i cyfr w legendzie awersu - 5 złotych 1996.
D - Monety wybite stemplem otrzymanym z patrycy przy zbyt małym nacisku prasy.
Jeżeli nacisk prasy przy tłoczeniu stempla jest zbyt mały, na stempel najlepiej przenosi się to, co jest najbardziej wypukłe na patrycy (a tym samym, na monecie). Zanikają elementy mniej wypukłe i szczegóły tła - odwrotnie do monet bitych przy niedostatecznym nacisku prasy (patrz III.G.).
II. Usterki spowodowane wadami krążka menniczego.
A - Zastosowanie krążka przeznaczonego dla innej monety
Inna średnica.
Inny metal.
Inny rant.
Niestety, większość usterek typu II.A. ma charakter intencjonalny. W przeważającej większości zawdzięczamy je nieuczciwym pracownikom mennicy podkładającym niewłaściwe krążki pod stemple (oczywiście nie podczas normalnej produkcji, tylko przy okazji innych prac np. podczas rozruchu po założeniu nowych stempli). I w tym przypadku najczęściej mamy do czynienia ze świadomym działaniem personelu mennicy. Zastosowanie krążków z niewłaściwym rantem dotyczy niemal wyłącznie monet okolicznościowych lub kolekcjonerskich z napisami na rancie. Spektakularnym przykładem są monety NRD wybite na krążkach z napisem na rancie przygotowanych do wykonania emisji dla Mongolii.
Plaga "wynalazków" produkowanych z niewłaściwych metali dotknęła również monety obiegowe III RP. Na rynku pojawiły się między innymi:
2 grosze 2005 - miedzionikiel,
5 groszy 2005 - miedź,
5 groszy 2005 - aluminium,
5 groszy 2005 - miedzionikiel,
10 groszy 2005 - miedź,
10 groszy 2005 - aluminium,
20 groszy 2005 - aluminium,
2 złote 2005 jednolity krążek z mosiądzu.
Niektóre z tych monet sprzedawano w slabach amerykańskich firm gradingowych; ceny oscylowały wokół tysiąca złotych. Nie ewidencjonuję wystąpień podobnych monet z powodów, które wyżej wyjaśniłem.
Często widuję monety III RP oferowane, jako próby/destrukty rzekomo wybite na krążkach z innych metali. Takie jak na poniższym zdjęciu:
W rzeczywistości są to najzwyklejsze, prawidłowo wybite monety obiegowe, tyle że spatynowane na skutek długotrwałego przebywania w niekorzystnym środowisku. Wie o tym każdy, kto miał okazję do zabawy wykrywaczem metalu na plażach - wszystko jedno czy nadmorskich, czy śródlądowych.
B - Zastosowanie źle przygotowanego krążka.
Przed biciem, krążki poddawane są skomplikowanym zabiegom zmierzającym do utrzymywania wysokiej jakości produktów mennicy. Błędy tej obróbki, lub zastosowanie krążka, który nie został właściwie przygotowany mogą spowodować złe przeniesienie rysunku na powierzchnię monety. Zdarzają się krążki z dużymi wgłębieniami - w tych miejscach rysunek stempla nie jest przenoszony ze wszystkimi szczegółami. Niekiedy następuje rozwarstwienie blachy i część jej powierzchni ulega „złuszczeniu” (lamination).
Efektownie wyglądają destrukty monet bimetalicznych.
W tym przypadku otwór w pierścieniu był zbyt duży (być może dwukrotnie, z niewielkim przesunięciem, wykrojono otwór na rdzeń). Rdzeń pod naciskiem prasy zdeformował się, ale nie był w stanie wypełnić całego otworu. Moneta ta jest jednym z dowodów na tłoczenie bimetali stemplami obejmującymi cały rysunek monety.
Kolejny efektowny przykład - otwór na rdzeń wykrojono niecentrycznie, a rdzeń nie został osadzony przed umieszczeniem krążka pod prasą. Zdarzają się również kompletne monety z tak wielką niecentrycznością rdzenia.
Stosunkowo często pojawiają się również monety, w których rdzeń nie wypełnia całego otworu (jak na pokazanej wyżej pięciozłotówce), ale jeśli nie jest to powiązane z niecentrycznością, to zalecam ostrożność przy zakupie - możliwe są pozamennicze manipulacje - więcej w dziale Fałszerstwa na szkodę kolekcjonerów.
C - Ubytek materiału krążka.
Zdarzają się monety wybite na krążku wykrojonym, jak Słońce podczas zaćmienia – krążek dwukrotnie trafił pod wykrojnik.
Zdarza się, że krążek zostaje wycięty w pobliżu krawędzi blachy – wówczas mamy niepełny krążek, odcięty linią prostą.
Czasem zdarza się, że krążek zostaje wycięty z końcówki blachy - gdzie ma ona mniejszą grubość. Wybita na nim moneta jest cieńsza i ma wyraźnie niższą wagę. W takim przypadku niekiedy rysunek monety jest mniej wyraźny.
10 groszy 1993 - menniczy ubytek krążka, który dwukrotnie trafił pod wykrojnik.
Naprzeciw ubytku obrzeże jest niedobite. To charakterystyczna cecha destruktów tego typu.
D - Dodatkowy materiał na krążku.
Usterka powstaje, gdy „ciało obce” zostanie wprasowane w powierzchnię krążka.
III. Usterki spowodowane nieprawidłowościami podczas bicia monety.
A - Hybrydy (mule errors)
Do ich wybicia omyłkowo zastosowano stemple awersu i rewersu różnych monet. W starożytności i średniowieczu takie monety powstawały stosunkowo często, czasem nie było to skutkiem omyłki, a świadomego działania. Obecnie zdarza się to niezwykle rzadko. Najświeższe przykłady pochodzą z Kanady i USA.
B - Przesunięcie krążka.
Przesunięcie występuje, gdy moneta zostanie wybita bez pierścienia utrzymującego krążek w maszynie menniczej. W takich wypadkach średnica monety jest nieco większa, kształt może odbiegać od kolistego, a rant jest zaokrąglony i gładki. Częściowe obsunięcie pierścienia objawia się przesunięciem ząbków (ornamentów) na rancie, i nieco większą średnicą monety.
10 groszy 1990 - lekkie przesunięcie spowodowane brakiem pierścienia utrzymującego krążek centralnie między stemplami. Pierścień ma jeszcze jedno zadanie - jest "stemplem" rantu.
Brak pierścienia spowodował, że na rancie brak ząbków (moneta w środku):
1 grosz 2005.
C - Obrót stempla rewersu względem awersu.
Polskie monety są w znakomitej większości bite tak, aby góra awersu i góra rewersu były w tym samym punkcie. Jeżeli stemple awersu i rewersu są obrócone względem siebie, to powstają monety, na których pionowe osie rysunku obu stron nie pokrywają się (tzw. skrętki lub obrotki) oraz monety, których rewers jest obrócony względem awersu o 180° (odwrotki). Przykładem odwrotki jest każda prawidłowo wybita moneta USA.
5 złotych 1994 - skrętka (obrotka).
Zdjęcie mocno niedoskonałe, ale dobrze ilustrujące sposób na wykorzystanie lustra do szybkiego znajdowania monet z obróconymi stemplami
D - Sklejenie się 2 krążków.
W ten sposób powstają dwie monety jednostronne - na jednej jest tylko awers, na drugiej rewers.
E - Monety wybite zanieczyszczonym stemplem.
Zanieczyszczenie pomiędzy stemplem, a monetą może być płynne (najczęściej olej z mechanizmu prasy) lub stałe (pyłki, opiłki itp.). Zanieczyszczenie płynne powoduje niepełne przeniesienie rysunku ze stempla na monetę. Napisy, które zwykle na monetach są wypukłe, na stemplu są wklęsłościami. W nich najczęściej gromadzą się zabrudzenia. W konsekwencji, litery na monecie są nieregularnie zwężone lub niemal niewidoczne. Usterka często określana, jako „zapchany stempel”. Dłuższe używanie zanieczyszczonego stempla uszkadza go (patrz I.B.).
5 złotych 1994 - moneta wybita zanieczyszczonym (zapchanym) stemplem - efektowny destrukt - niemal całkowity brak znaku mennicy. Zarys znaku jest dobrze widoczny przy dużym powiększeniu i oświetleniu monety bocznym światłem.
F - Przylgnięcie wybitej monety do jednego ze stempli.
W tym przypadku z następnego krążka powstanie moneta, na której są dwa awersy lub rewersy, z których jeden jest wypukły, a drugi wklęsły. Moneta, która przylgnęła do stempla sama staje się stemplem na jedno lub kilka uderzeń prasy.
G - Podwójne bicie.
Czasem ruchoma część prasy odskakuje po uderzeniu w krążek i uderza go powtórnie. Jeśli dojdzie przy tym do minimalnego choćby przesunięcia krążka, powstaje moneta z częściowo lub całkowicie zdublowanym rysunkiem. Takie monety trudno odróżnić od monet otrzymanych ze stempla z podwójnym rysunkiem (powstałego przy podwójnym uderzeniu patrycy - patrz I.C.). Jednym z ważniejszych kryteriów umożliwiających rozróżnienie jest powtarzalność usterki.
H - Niewłaściwy nacisk prasy.
Monety wybite przy zbyt małym nacisku prasy mają dobrze widoczne szczegóły tła i wklęsłych części rysunku oraz niedobite wyższe partie rysunku. Odwrotnie do monet bitych stemplem otrzymanym z patrycy przy niedostatecznym nacisku prasy (patrz I.D.).
Dzisiaj część urządzeń mechanicznych, mennice zastąpiły sprzętem komputerowym. Pantografowe maszyny redukcyjne zostały wyparte przez przez laserowe skanery. Nadal jednak, modele wykonywane są rękami artystów rzeźbiarzy, nadal ręcznie cyzeluje się detale narzędzi menniczych na kolejnych etapach produkcji stempli. Nadal więc istnieją warunki powodujące, że monety z poszczególnych wielkonakładowych partii mogą się różnić między sobą.