● Κουνάβοι

Το χωριό Κουνάβοι βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του Δήμου. Είναι χτισμένο σε κοιλάδα, με υψόμετρο 340 μ. από τη θάλασσα και απέχει από το Ηράκλειο 15 χιλιόμετρα. Συνορεύει με το Δήμο Αρχανών, τη Μυρτιά, τα Πεζά και το Καταλαγάρι. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001 έχει 857 κατοίκους.

Η αρχαιότερη μνεία του οικισμού αναφέρεται σε έγγραφο του 1212 ως Sconavi. Το έτος αυτό ο δόγης της Βενετίας P.Ziani επεκύρωσε στο μοναστήρι της Santa Maria del Siani τα παρακάτω περιουσιακά στοιχεία κατεχόμενα από την εποχή των βυζαντινών... δυο αμπέλια, το ένα μοσχάτο στο χωριό Sconavi...

Σε συμβόλαιο του 1271 , του συμβολαιογράφου του Χάνδακα P.Scardon αναφέρεται ότι ο Rufinus de Spello, κάτοικος του χωριού Conave προπωλεί στον Ιωαμ. Raylanoto, κάτοικο Χάντακα, ποσότητα καλού σίτου.

Αναφέρεται επίσης σε πολλά έγραφα του 1368-1394 Conave και Cunavus ως φέουδο διάφορων.

Ο Barozzi το αναφέρει Cunavus το 1577 και ο Καστροφύλακας το 1583 το αναφέρει Cunagus με 205 κατοίκους. Ο Βασιλικάτα το αναφέρει Cunavus το 1630, ενώ στην Τούρκικη απογραφή του 1571 το συναντούμε Kunavus με 31 χαράτσα. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ως Kunavi με 10 χριστιανικές και 10 τούρκικες οικογένειες.

Το 1881 οι Κουνάβοι είναι στο Δήμο των Αγιών Παρασκιών με 277 Χριστιανούς και 226 Τούρκους. Το 1900 έιναι στον ίδιο δήμο με 492 κατοίκους, ενώ το 1928 είναι έδρα ομώνυμης κοινότητας με 780 κατοίκους.

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922, ήρθαν στο χωριό πολλοί Μικρασιάτες πρόσφυγες.

Το χωριό και η περιοχή γενικότερα έχει έντονο αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Βρέθηκε γεωμετρικό νεκροταφείο με το μοναδικό για τη βόρεια Κρήτη θολωτό γεωμετρικό τάφο.

Στο χωριό ανήκει και ο οικισμός Ζαγουριάνοι, ο οποίος κατά την Ενετοκρατία ήταν μεγαλύτερο χωριό από τους Κουνάβους. Το 1583 αναφέρεται ως Gaidurianus με 284 κατοίκους.

Στον οικισμό αυτό και συγκεκριμένα στη θέση Ελληνικά, το 1918, βρέθηκαν κιονόκρανα δωρικού ρυθμού καθώς και μια πλάκα με επιγραφή, η οποία μαρτυρεί την ύπαρξη της αρχαίας πόλης Ελτυναίας ή Έλτυνας.

Στη θέση Σκεντέρι βρέθηκαν πήλινα πλακίδια με ανάγλυφη παράσταση ενός άντρα πάνω σε άλογο που δίνει μάχη με ένα δράκο, ελληνιστικής εποχής.

Τέλος στη θέση Άγιος Νικόλαος, βρέθηκαν λαξευτά πατητήρια ,πάνω στα οποία αργότερα χτίστηκε ο ναός του Αγίου Νικολάου, που μετονομάστηκε σε ναό Αγίου Κωνσταντίνου από τον άνθρωπο που ανέλαβε την ανακαίνιση του και λεγόταν Κων/νος Βαρελτζάκης.

Μέσα στο χωριό υπάρχει ο τρίκλιτος βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Δημητρίου, που είναι και ο καθεδρικός ναός του χωριού. Ο ναός αυτός μοναδικός στο είδος του, έχει στο κέντρο ένα μεγάλο τρούλο και γύρω απ' αυτόν τέσσερις μικρότερους σε σχήμα σταυρού. Κατά την παράδοση χτίστηκε από πέντε άγαμες αδελφές, καθεμιά από τις οποίες έχτισε έναν τρούλο.

Με τα οικοδομικά υλικά που περίσσεψαν τα χαλίκια κυρίως, λέει η παράδοση, χτίστηκε ένας άλλος ναός, ο Άγιος Γεώργιος, ο οποίος και σήμερα ακούγεται Αποχαλικιάς.

Υπάρχει ακόμη ο τρίκλιτος ναός της Παναγίας, του Μιχαήλ Αρχάγγελου και του Αγίου Χαραλάμπους, του πολιούχου του χωριού, στο κέντρο.

Οι γειτονιές του χωριού είναι: ο Κισσός, οι Πλάκες, το Μετόχι, ο Πύργος, ο Χριστός, το Ηρώον, το παλιό σχολείο, η Μεσοχωριά, τα Κουτσουνάρια, η Κομιανή στράτα κ. ά.

Έξω από το χωριό, 300 περίπου μέτρα βορειότερα βρίσκεται ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα που γιορτάζει στις 27 Ιουλίου και γίνεται μεγάλο πανηγύρι.

Τέλος, τα ονόματα των οδών που δόθηκαν στο διαμέρισμα των Κουνάβων έχουν αναφορές στα παρακάτω:

• Την αρχαϊκή πόλη «Ελτυνία» της οποίας τα ερείπια βρέθηκαν κοντά στον οικισμό.

• Γράμματα και τέχνες της αρχαϊκής περιόδου της Ιστορίας

• Προσωπικότητες των Γραμμάτων και των Τεχνών

• Τοπωνύμια