บทที่ 3 วัฒนธรรมและภูมิปัญญาท้องถิ่น
2. ภูมิปัญญาท้องถิ่น
ในแต่ละท้องถิ่นจะมีภูมิปัญญาท้องถิ่นแตกต่างกัน ภูมิปัญญาท้องถิ่นมักจะเป็นสิ่งที่ขาวบ้านคิดค้นขึ้นเอง และนำมาประยุกดิ์ใช้ในการแก้ไขปัญหาการดำเนินชีวิตในท้องถิ่นนั้น ๆ ให้มีความเหมาะสมกับสภาพของท้องถิ่น ดังนั้น ภูมิปัญญาท้องถิ่นจึงเป็นองค์ความรู้ที่ได้รับการสั่งสมถ่ายทอด และพัฒนามาจากประสบการณ์ของคนในท้องถิ่น
1. ความหมายของภูมิปัญญาท้องถิ่น
ภูมิปัญญาท้องถิ่น หมายถึง ความรู้และประสบการณ์ของชาวบ้านในการแก้ไขปัญหาการดำเนินชีวิต ที่มีการถ่ายทอดและพัฒนาสืบต่อกันมา หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ภูมิปัญญาชาวบ้าน
2. ประเภทของภูมิปัญญาท้องถิ่น
คติความเชื่อพิธีกรรมต่าง ๆ เช่น การนับถือผี การนับถือเทพเจ้า พิธีสู่ขวัญ การตั้งศาลพระภูมิ
อาชีพและการพัฒนา เช่น เกษตรพอเพียง เกษตร พึ่งตนเอง เกษตรผสมผสาน ไร่นาสวนผสม
ศิลปวัฒนธรรมประเพณี เช่น งานปั้น งานแกะสลัก ประเพณีบวชนาค ประเพณี ทอดกฐิน
ประเพณีลอย-กระทง
เทคโนโลยี เช่น เครื่องจักรนวดข้าว น้ำมันไบโอดีเซล การผสมเทียมสัตว์ การทำฝนเทียม
3. ความสำคัญของภูมิปัญญาท้องถิ่น
ภูมิปัญญาท้องถิ่นมีความสำคัญและมีประโยชน์ต่อการดำรงชีวิตของคนในท้องถิ่น ดังนี้
1) นำมาประยุกต์ใช้กับปัจจัยพื้นฐานในการดำรงชีวิต เช่น
อาหาร ชาวบ้านรู้จักปลูกพืชผัก รู้จักถนอมอาหาร รู้จักปรุงอาหารไว้รับประทาน
เครื่องแต่งกาย ชาวบ้านแต่ละท้องถิ่นมักแต่งกายแตกต่างกันตามวัตถุดิบที่หาได้ง่าย
จากท้องถิ่น
ที่อยู่อาศัย ในแต่ละท้องถิ่น ชาวบ้านจะนำความรู้ที่สั่งสมมา มาใช้สร้างที่อยู่อาศัย
ให้เหมาะกับพื้นที่
ยารักษาโรค ชาวบ้านรู้จักนำพืชสมุนไพรต่าง ๆ มาทำยารักษาโรค
2) ส่งเสริมการประกอบอาชีพ ชาวบ้านในแต่ละท้องถิ่นมีการคิดประดิษฐ์เครื่องมือด่าง ๆ ที่เป็นประโยชน์ต่อการประกอบอาชีพได้แก่ เครื่องมือเกษตร เช่น จอบ เสียม เครื่องมือจับสัตว์น้ำเช่น อวน ลอบ เครื่องทอผ้าสำหรับผู้มีอาชีพทอผ้า เช่น กี่ หูก ซึ่งภูมิปัญญาดังกล่าวส่งเสริมรายได้ของแต่ละอาชีพ
3) ส่งเสริมสุขภาพจิตที่ดี ในแต่ละท้องถิ่นจะมีการสร้างสรรค์งานด้านศิลปะ ดนตรี นาฎศิลป์ ซึ่งภูมิปัญญาท้องถิ่นเหล่านี้เป็นการสร้างความบันเทิง ความสนุกสนานแก่คนในท้องถิ่นนั้น เช่น การเล่นดนตรีพื้นบ้าน การร้องเพลงพื้นบ้าน
4) ส่งเสริมรายได้เข้าสู่ท้องถิ่นและประเทศ เช่น การผลิตสินค้าหนึ่งตำบลหนึ่งผลิตภัณฑ์ (OTOTOP) การละเล่น หรือการแสดงให้ชาวต่างชาติเข้ามาท่องเที่ยวในท้องถิ่น
4. ตัวอย่างภูมิปัญญาท้องถิ่น
ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เกิดจากการสร้างสรรค์ผลงานหรือเกิดจากความคิด ประสบการณ์ของบรรพบุรุษที่ตกทอดมาให้เราได้ศึกษามีหลายอย่าง ได้แก่
การแปรรูปผลผลิต
เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เกิดจากการนำผลผลิตที่มีมากมาแปรรูป เพื่อให้เก็บไว้ได้นาน เช่น การทำมะม่วงกวน กล้วยฉาบ ลำไยอบแห้ง ปลาร้า กะปิ ปลาเค็ม
ศิลปวัฒนธรรมท้องถิ่น
เป็นภูมิปัญญาในด้านการแสดงที่เกิดจากความคิดสร้างสรรค์ของคนในท้องถิ่นได้แก่ การแสดงพื้นเมือง เช่น การเล่นเพลงอีแซว รำมโนห์รา ลำตัด
การประดิษฐ์สิ่งของเครื่องใช้
เป็นภูมิปัญญาที่เกิดจากการนำวัสดุที่มีในท้องถิ่นมาประดิษฐ์เป็นสิ่งของเครื่องใช้ เช่น การสานตะกร้าเพื่อใช้ใส่ของ การทอผ้าเพื่อใช้นุ่งห่ม การปั้นโอ่งใส่น้ำ
คติ ความเชื่อ พิธีกรรมต่าง ๆ
เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นที่เกิดจากการประกอบอาชีพหรือการนับถือศาสนาเช่น การบายศรีสู่ขวัญ การแก้บน การสะเดาะเคราะห์ต่อชะตา
5. การอนุรักษ์และเผยแพร่ภูมิปัญญาท้องถิ่น
ภูมิปัญญาท้องถิ่นเป็นสิ่งที่มีคุณค่า เราจึงควรอนุรักษ์ สืบสานและเผยแพร่ เพื่อให้คนรุ่นหลังได้รับรู้และสืบทอดต่อไป
วิธีการอนุรักษ์และเผยแพร่ภูมิปัญญาท้องถิ่น มีดังนี้
ㆍ สร้างความตระหนักให้บุคคลในท้องถิ่นเห็นคุณค่า ความสำคัญ และมีความภาคภูมิใจในภูมิปัญญาท้องถิ่นของตน
ㆍสร้างความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับภูมิปัญญาท้องถิ่น ตลอดจนแนวทางในการอนุรักษ์ สืบสาน แล้วเผยแพร่ไปยังบุคคอื่น ๆ ในท้องถิ่นและผู้ที่เกี่ยวข้อง
ㆍเน้นให้ทุกฝ่ายมีส่วนร่วม โดยให้คนในชุมชุมชนรวมถึงหน่วยงานที่เกี่ยวข้องร่วมมือกันอนุรักษ์และเผยแพร่ภูมิปัญญาท้องถิ่น
ㆍส่งเสริมและสนับสนุนให้มีการถ่ายทอดความรู้เกี่ยวกับภูมิปัญญาถิ่นแก่คนรุ่นหลังอย่างต่อเนื่อง
ㆍจัดให้มีการแลกเปลี่ยนเรียนรู้เกี่ยวกับภูมิปัญญาท้องถิ่น
ㆍช่วยเหลือและสนับสนุนผลผลิตของภูมิปัญญาท้องถิ่น ด้วยการผลิตภัณฑ์ที่เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่น และจัดให้มีสถานที่จำหน่ายผลิตภัณฑ์ต่าง ๆ
ㆍจัดให้มีการประชาสัมพันธ์เกี่ยวกับผลิตภัณฑ์ที่เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นอย่างต่อเนื่อง และติดตามผลการประชาสัมพันธ์ตลอดจนการนำไปใช้ในการดำเนินชีวิตของคนในชุมชน