Embedded Files
نهبوونی پلانی ههرێمی و كاریگهریی لهسهر شارهكانی ههرێمی كوردستان
نهبوونی پلانی ههرێمی و كاریگهریی لهسهر شارهكانی ههرێمی كوردستان
بنار حسن محمد
بنار حسن محمد
له فهرههنگی ئیداری و سیاسی ههرێمی كوردستان ماستهر پلانی ههرێمی یان (پلاندانانی ههرێمی) هیچ بههایهكی بۆ دانهنراوهله ڕووی بهڕێوهبردن و حوكمڕانیدا, ههر چهنده ئهم زانسته به شادهماری پێشكهوتنی ووڵات پێناسه دهكرێت و ئهگهری ڕێكخستن و ژیانهوهی سهرجهم شار و شارۆچكهی ووڵاتێك یان ههرێمێك لهخۆ دهگرێت له چوارچێوهی پلانێكی سهرانسهری بۆ ڕێكخستن و ههرێمكردنی كهرتی ئابووری و جوگرافیای خاكهكهی.
له فهرههنگی ئیداری و سیاسی ههرێمی كوردستان ماستهر پلانی ههرێمی یان (پلاندانانی ههرێمی) هیچ بههایهكی بۆ دانهنراوهله ڕووی بهڕێوهبردن و حوكمڕانیدا, ههر چهنده ئهم زانسته به شادهماری پێشكهوتنی ووڵات پێناسه دهكرێت و ئهگهری ڕێكخستن و ژیانهوهی سهرجهم شار و شارۆچكهی ووڵاتێك یان ههرێمێك لهخۆ دهگرێت له چوارچێوهی پلانێكی سهرانسهری بۆ ڕێكخستن و ههرێمكردنی كهرتی ئابووری و جوگرافیای خاكهكهی.
ههموو ئاماژه زانستیهكان جهخت دهكهن لهسهر گرنگی ئهم بابهته, به كلیلی چارهسهركردنی كۆمهڵێك گیروگرفتی ئابووری و فهزای ئیداری له قهڵهمی دهدهن, كهواته دهتوانین بڵێین كارێكی ئهستهمه و مهحاڵه ماستهر پلانی شارێك به تهنها بتوانێت كاریگهری ههبێت و گرفتی ڕێكخستن و گهورهبون و ئهركی كۆنتڕۆڵكردنی و تهشهنهكردنی شارهكان بهدیبهێنێت, بهبێ بونی پلانێكی بهرفراوان له ئاست سهرجهم پارێزگاكان بهجۆرێك بتوانی سهرجهم فهزای شار و شارۆچكهكانی پارێزگاكه وهكو كوتلهیهكی یهكگرتوو پێكهوه گرێدراون، تێڕوانینێكی گشتی بۆ سهرجهم فهزاكان ههبێت و خاوهن ههیكهلێكی ئیداری تۆكمهبێت, ههر ماستهر پلانێك مهرجهعهتێكی باڵاتری نهبێت ئاراستهی بكات, ئهوه پلانهكهی سنوورداردهبێت و زۆرجاریش تهنها دهبێته بهههدهردانی بودجه.
ههموو ئاماژه زانستیهكان جهخت دهكهن لهسهر گرنگی ئهم بابهته, به كلیلی چارهسهركردنی كۆمهڵێك گیروگرفتی ئابووری و فهزای ئیداری له قهڵهمی دهدهن, كهواته دهتوانین بڵێین كارێكی ئهستهمه و مهحاڵه ماستهر پلانی شارێك به تهنها بتوانێت كاریگهری ههبێت و گرفتی ڕێكخستن و گهورهبون و ئهركی كۆنتڕۆڵكردنی و تهشهنهكردنی شارهكان بهدیبهێنێت, بهبێ بونی پلانێكی بهرفراوان له ئاست سهرجهم پارێزگاكان بهجۆرێك بتوانی سهرجهم فهزای شار و شارۆچكهكانی پارێزگاكه وهكو كوتلهیهكی یهكگرتوو پێكهوه گرێدراون، تێڕوانینێكی گشتی بۆ سهرجهم فهزاكان ههبێت و خاوهن ههیكهلێكی ئیداری تۆكمهبێت, ههر ماستهر پلانێك مهرجهعهتێكی باڵاتری نهبێت ئاراستهی بكات, ئهوه پلانهكهی سنوورداردهبێت و زۆرجاریش تهنها دهبێته بهههدهردانی بودجه.
بۆیهئهم حاڵهته له شارهكانی ههرێمی كوردستان دهبینین,به تایبهت شاره گهورهكانی ههرێمی كوردستان دهبینین كه ماستهر پلانی شاریان بۆ دانراوه, ههروهها بودجهی بۆ تهرخان كراوه, بهڵام بهبێ بوونی ماستهر پلانی گشتی له ئاست ههرێم، ئهم حاڵهته وهك ئهوه وایه كه بتهوێت ئۆرگانێكی زیندوو لهسهر لاشهیهكی مردوو موتوربه بكهیت.
بۆیهئهم حاڵهته له شارهكانی ههرێمی كوردستان دهبینین,به تایبهت شاره گهورهكانی ههرێمی كوردستان دهبینین كه ماستهر پلانی شاریان بۆ دانراوه, ههروهها بودجهی بۆ تهرخان كراوه, بهڵام بهبێ بوونی ماستهر پلانی گشتی له ئاست ههرێم، ئهم حاڵهته وهك ئهوه وایه كه بتهوێت ئۆرگانێكی زیندوو لهسهر لاشهیهكی مردوو موتوربه بكهیت.
بیر لهوه نهكهیتهوه ئهم لاشه مردووه چی كاریگهرییهكی لهسهر ئهو ئۆرگانه دهبێت, كهواته ئهوهمان بۆ ڕوون دهبێتهوه هیچ كوتلهیهك بهسهربهخۆیی ناتوانێت هیچ بكات بهبێ ژینگهی دهوروبهری، كهواته دهبینین نهبونی پلانی ههرێمی كاریگهری گهورهی كردوه لهسهر شارهكانی ههرێمی كوردستان واته ژینگهی ههژار و دژواری له لادێ و شارۆچكهكان دروست بون له ئاكامی سیاسهتی فهرامۆشكردنیان لهلایهن حكومهت, وه دهبێته مایهی شێواندن و بهتاڵكردنی ههموو جۆره پلانێكی پێشوهخت بۆ شارهكان ههرچهنده پلانهكه ڕێك و پێك و تۆكمهش بێت.
بیر لهوه نهكهیتهوه ئهم لاشه مردووه چی كاریگهرییهكی لهسهر ئهو ئۆرگانه دهبێت, كهواته ئهوهمان بۆ ڕوون دهبێتهوه هیچ كوتلهیهك بهسهربهخۆیی ناتوانێت هیچ بكات بهبێ ژینگهی دهوروبهری، كهواته دهبینین نهبونی پلانی ههرێمی كاریگهری گهورهی كردوه لهسهر شارهكانی ههرێمی كوردستان واته ژینگهی ههژار و دژواری له لادێ و شارۆچكهكان دروست بون له ئاكامی سیاسهتی فهرامۆشكردنیان لهلایهن حكومهت, وه دهبێته مایهی شێواندن و بهتاڵكردنی ههموو جۆره پلانێكی پێشوهخت بۆ شارهكان ههرچهنده پلانهكه ڕێك و پێك و تۆكمهش بێت.
مهبهست له پلاندانانی ههرێمی پرۆسهیهكه به مهبهستی گونجاوی نێوان پلانه كۆمهڵایهتی- ئابووری و سیاسیهكانی حكومهتی ناوهند لهلایهك و حكومهتی ههرێمهكان لهلایهكی دیكهوه ههوڵ دهدات.
مهبهست له پلاندانانی ههرێمی پرۆسهیهكه به مهبهستی گونجاوی نێوان پلانه كۆمهڵایهتی- ئابووری و سیاسیهكانی حكومهتی ناوهند لهلایهك و حكومهتی ههرێمهكان لهلایهكی دیكهوه ههوڵ دهدات.
بویزێر (Boisier) پێی وایه پلاندانانی ههرێمی پرۆسهیهكه بۆ ڕێككردنی و هاو ئاههنگ كردنی پلانه جۆراوجۆره ئابووری كۆمهڵایهتیهكان لهگهلأ پێداویستی و توانا ناوچهییهكان، كهواته دهتوانین بڵێین پلاندانانی ههرێمی لهو پلانهیه كه ئامانجهكهی ڕێكخستن و گهشهپێدانی سامانی سروشتی و مرۆیی و چالاكیه ئابوورییهكانی زۆرێكی دیاریكراوه، كه دهكرێت سهرجهم شار و شارۆچكهكان پارێزگایهك یان ئیقلیمێك بێت.
بویزێر (Boisier) پێی وایه پلاندانانی ههرێمی پرۆسهیهكه بۆ ڕێككردنی و هاو ئاههنگ كردنی پلانه جۆراوجۆره ئابووری كۆمهڵایهتیهكان لهگهلأ پێداویستی و توانا ناوچهییهكان، كهواته دهتوانین بڵێین پلاندانانی ههرێمی لهو پلانهیه كه ئامانجهكهی ڕێكخستن و گهشهپێدانی سامانی سروشتی و مرۆیی و چالاكیه ئابوورییهكانی زۆرێكی دیاریكراوه، كه دهكرێت سهرجهم شار و شارۆچكهكان پارێزگایهك یان ئیقلیمێك بێت.
له ئهوروپا پلانی ناوچهیی یان ههرێمی له ساڵانی شهست وحهفتاكانی سهدهی ڕابردوو پێشكهوتنی بهرچاوی بهخۆیهوهبینی و چهندین بنهمای تیۆری گرنگ هاتهكایهوه, بۆ ڕێكخستنی پارێزگاو شاره ههرێمی یه گهورهكان, بهمهبهستی هاوسهنكی كردنی ئاستی شار و لادێ. پرۆسهی گهشهكردنی بێ سنوری شاره گهورهكان و دابهشكردنهوهی دانیشتوان و چالاكییه ئابووریهكانی بهسهر ناوچهكه و خاكهكهیدا بهشێوهیهكی هاوسهنگ و زانستی رێك و پێكتر.نموونهی ئهو پلانه ئیقلیمیانهش پلانی ئیقلیمی پهنسلڤانیا فلۆریدا و شیكاگۆو مهدرید و پاریس و لهندهن و ناوچهی روهر له ئهلمانیا.پلانی میلانۆیه, لهپاش جهنگی جیهانی دووهمهوه دارێژراون. بهڵام بیرۆكهی پلانی ههرێمی نزیكهی سهدهیهك لهمهوبهر له بریگانیا و ئیسپانیا هاتۆتهكایهوه. بهتایبهتی لهلای پلانداره ناوبانگهكانی وهكه( هاوار, سیردا, گیتس) كه ههوڵێكی زانستیانهو تۆكمهیان دارشت تاوهكو ئهمرۆ سوودیان لێ وهردهگیرێت.
له ئهوروپا پلانی ناوچهیی یان ههرێمی له ساڵانی شهست وحهفتاكانی سهدهی ڕابردوو پێشكهوتنی بهرچاوی بهخۆیهوهبینی و چهندین بنهمای تیۆری گرنگ هاتهكایهوه, بۆ ڕێكخستنی پارێزگاو شاره ههرێمی یه گهورهكان, بهمهبهستی هاوسهنكی كردنی ئاستی شار و لادێ. پرۆسهی گهشهكردنی بێ سنوری شاره گهورهكان و دابهشكردنهوهی دانیشتوان و چالاكییه ئابووریهكانی بهسهر ناوچهكه و خاكهكهیدا بهشێوهیهكی هاوسهنگ و زانستی رێك و پێكتر.نموونهی ئهو پلانه ئیقلیمیانهش پلانی ئیقلیمی پهنسلڤانیا فلۆریدا و شیكاگۆو مهدرید و پاریس و لهندهن و ناوچهی روهر له ئهلمانیا.پلانی میلانۆیه, لهپاش جهنگی جیهانی دووهمهوه دارێژراون. بهڵام بیرۆكهی پلانی ههرێمی نزیكهی سهدهیهك لهمهوبهر له بریگانیا و ئیسپانیا هاتۆتهكایهوه. بهتایبهتی لهلای پلانداره ناوبانگهكانی وهكه( هاوار, سیردا, گیتس) كه ههوڵێكی زانستیانهو تۆكمهیان دارشت تاوهكو ئهمرۆ سوودیان لێ وهردهگیرێت.
له دیدی تێگهیشتنمانهوه بۆ پلاندانانی ههرێمی ئهگهر سهیری ههرێمی كوردستان بكهین لهدوای پرۆسهی ئازادی له عێراق و دیاریكردنی بوجهی ههرێمی كوردستان. له دوای(2003), كه بووجهیهكی گهوره دهگهشت بهههرێم. شارهكانی كوردستان و شارۆچكهكانی بهپێچهوانهوه توشی كۆمهلێك گرفتی بنیادی بونهوه.بههۆكاری ئهوهی سهرهرایی ههبوونی بوجهی باش له ههرێمی كوردستان. بهلام بههۆیی ئهوهی پلانی ههرێمی نهبووه لهشارهكانمان وه ئهو بوجه بهتهنها لهشارهكان وهبهرهێنان(ئیستپمار)دهكرێت, ئهوه وایی كردوه لاسهنگی ناوچهیی جوگرافی گهوره دروست بكات.
له دیدی تێگهیشتنمانهوه بۆ پلاندانانی ههرێمی ئهگهر سهیری ههرێمی كوردستان بكهین لهدوای پرۆسهی ئازادی له عێراق و دیاریكردنی بوجهی ههرێمی كوردستان. له دوای(2003), كه بووجهیهكی گهوره دهگهشت بهههرێم. شارهكانی كوردستان و شارۆچكهكانی بهپێچهوانهوه توشی كۆمهلێك گرفتی بنیادی بونهوه.بههۆكاری ئهوهی سهرهرایی ههبوونی بوجهی باش له ههرێمی كوردستان. بهلام بههۆیی ئهوهی پلانی ههرێمی نهبووه لهشارهكانمان وه ئهو بوجه بهتهنها لهشارهكان وهبهرهێنان(ئیستپمار)دهكرێت, ئهوه وایی كردوه لاسهنگی ناوچهیی جوگرافی گهوره دروست بكات.
كهواته نهبوونی پلانی ههرێمیس كاری گهری گهورهی كردوه لهسهر رهوشی شارهكانی ههرێمی كوردستان بهم شێوازه.
كهواته نهبوونی پلانی ههرێمیس كاری گهری گهورهی كردوه لهسهر رهوشی شارهكانی ههرێمی كوردستان بهم شێوازه.
1ـ 1. كۆچكردن و راشاكێشانی خهڵكێكی زۆر لهلادێ و شارۆچكهكان بهرهو شاره سهرهكییهكان. ئهمهش دهبێته هۆیی دیاردهیك پێیی دهڵێن شاری بوونیی خێرا و كتوپهر كۆمهڵیك دهرهاویشتهی نهگهتیڤی لێدهكهوێتهوه لهكهڵ تێپهر بوونی كات. ئاستهنگی زۆر دروست دهكات و چارهسهركردنی ئهستهم دهبێ. ئهگهریش بكرێ ئهوه بووجهیهكی زۆر گهورهی دهوێ.
1ـ 1. كۆچكردن و راشاكێشانی خهڵكێكی زۆر لهلادێ و شارۆچكهكان بهرهو شاره سهرهكییهكان. ئهمهش دهبێته هۆیی دیاردهیك پێیی دهڵێن شاری بوونیی خێرا و كتوپهر كۆمهڵیك دهرهاویشتهی نهگهتیڤی لێدهكهوێتهوه لهكهڵ تێپهر بوونی كات. ئاستهنگی زۆر دروست دهكات و چارهسهركردنی ئهستهم دهبێ. ئهگهریش بكرێ ئهوه بووجهیهكی زۆر گهورهی دهوێ.
ـ2. له ههرێمی كوردستان له ئهنجامی نهبوونی وهبهرهێنان یان لاوازی وهبهرهێنان گرنگی تهنها بهنیشتهجێبون ئهدات نزیكهی 80% كهرتی وهبهرهێنانی داگیر كردوه. بهبێ گرنگی دان بهكهرته جهوههریهكانی ئابووری كوردستان. تهنانت كهرتی خانووبهرهشی بهشێوهی ستانداری و مرۆڤ دۆستنین.
ـ2. له ههرێمی كوردستان له ئهنجامی نهبوونی وهبهرهێنان یان لاوازی وهبهرهێنان گرنگی تهنها بهنیشتهجێبون ئهدات نزیكهی 80% كهرتی وهبهرهێنانی داگیر كردوه. بهبێ گرنگی دان بهكهرته جهوههریهكانی ئابووری كوردستان. تهنانت كهرتی خانووبهرهشی بهشێوهی ستانداری و مرۆڤ دۆستنین.
ـ 3. حكومهتی ههرێمی كوردستان لهبهر نهبوونی تێروانینی دووربینانه, تهنها بیری لهدامهزراندن كردۆتهوه. لهكهرتی حكومی دا پیشتگیری وهبهرهێنانی لهشارهكان كردهوه. بهلام گرنگی نهداوه بهرێكخستنی كهرتی ئابووری بنهرهتییهكان. بهتایبهت كهرتی ئابووری و پیشهسازی.
ـ 3. حكومهتی ههرێمی كوردستان لهبهر نهبوونی تێروانینی دووربینانه, تهنها بیری لهدامهزراندن كردۆتهوه. لهكهرتی حكومی دا پیشتگیری وهبهرهێنانی لهشارهكان كردهوه. بهلام گرنگی نهداوه بهرێكخستنی كهرتی ئابووری بنهرهتییهكان. بهتایبهت كهرتی ئابووری و پیشهسازی.
ـ4. لێشاوی كۆچی خهڵكی لادێ بۆ ناوشار نهك تهنها لادێ كانی ئیفلیج كردوه. كه ئهمهش خۆیی لهخۆیدا له ئهنجامی نهبوونی پلانی ههرێمی هاوسهنگه كه بتوانێ كهرهستهو خزمهتگوزاریهكانی شار بهرێته لادێ لهههمان كاتیشدا سامان و كهرهستهكانی لادێ لهشاردا ساغ بكاتهوه. بهڵكو ئاستی خزمهتگوزاری شاریشی ئیفلیجكردووه.
ـ4. لێشاوی كۆچی خهڵكی لادێ بۆ ناوشار نهك تهنها لادێ كانی ئیفلیج كردوه. كه ئهمهش خۆیی لهخۆیدا له ئهنجامی نهبوونی پلانی ههرێمی هاوسهنگه كه بتوانێ كهرهستهو خزمهتگوزاریهكانی شار بهرێته لادێ لهههمان كاتیشدا سامان و كهرهستهكانی لادێ لهشاردا ساغ بكاتهوه. بهڵكو ئاستی خزمهتگوزاری شاریشی ئیفلیجكردووه.
ـ 5. رۆژ له دوای رۆژ شارهكانی ههرێم لهگهورهبون دان ئهمهش كاریگهری نهگهتیفی ههیه بۆ سهرجهم خزمهتگوزاریهكان. بهتایبهت بۆته هۆی تێچوونی خزمهتگوزاری ژێرخانهكان.وهكو(شهبهكهی ئاو ئاوهرۆ شهقام....هتد) له ئاكامدا بووهته هۆیی زیادبوونی نرخی خانووبهره لهشارهكاندا.
ـ 5. رۆژ له دوای رۆژ شارهكانی ههرێم لهگهورهبون دان ئهمهش كاریگهری نهگهتیفی ههیه بۆ سهرجهم خزمهتگوزاریهكان. بهتایبهت بۆته هۆی تێچوونی خزمهتگوزاری ژێرخانهكان.وهكو(شهبهكهی ئاو ئاوهرۆ شهقام....هتد) له ئاكامدا بووهته هۆیی زیادبوونی نرخی خانووبهره لهشارهكاندا.
Report abuse