แห่นางดาน เป็นประเพณีที่มีขึ้นตามคติความเชื่อของพราหมณ์ที่ว่า พระอิศวรเสด็จมาเยี่ยมโลกในช่วงเดือนอ้ายซึ่งก็คือปีใหม่ของพราหมณ์เพื่อเป็นการทดสอบความแข็งแรงของโลกและประสาทพรให้มนุษย์โลกมีความสุขสงบ ช่วยคุ้มครองมนุษย์โลกให้ปลอดภัยโดยมีพิธีอัญเชิญเทพบริวารทั้งสี่มีพระอาทิตย์และพระจันทร์ พระธรณี พระคงคา มารอรับเสด็จพระอิศวรหรือพระศิวะ คือ “นางดาน” นั่นเอง เมื่อบวงสรวงแล้วเสร็จพระอิศวรก็จะเชิญชวนให้เทพบริวารทั้งสี่บันดาลให้ชาวเมืองมีความสุข สมปรารถนาอีกทางหนึ่งด้วย แต่ประเพณีแห่นางดาน เคยถูกยกเลิกไปเมื่อปี พ.ศ. 2475 จนกระทั่งปี พ.ศ. 2544 ชาวเมืองนครศรีธรรมราชได้ร่วมกันฟื้นฟูขึ้นใหม่จนสำเร็จ (หลังจากที่พยายามกันมาหลายครั้ง) โดยจัดให้รวมเข้ากับเทศกาลมหาสงกรานต์ของเมืองนครศรีธรรมราช ด้วยเห็นว่าประเพณีแห่นางดาน เป็นคติความเชื่อปีใหม่ของพราหมณ์ และกำหนดวันจัดประเพณีแห่นางดานขึ้นใหม่คือ วันที่ 14 เมษายน ของทุกปี

“นางดาน หรือ นางกระดาน” คือแผ่นไม้กระดาน กว้างหนึ่งศอก สูงสี่ศอก มี 3 แผ่น แกะสลักเป็นรูปพระจันทร์กับพระอาทิตย์ พระธรณี พระคงคา อัญเชิญเทพทั้งสี่วางบนเสลี่ยง แผ่นละเสลี่ยงและมี ”นาลีวัน” หาม ขบวนแห่พิธีจะเริ่มในเวลาพลบค่ำ โดยสมมติว่าพระอาทิตย์ พระจันทร์ พระธรณี พระคงคา มารอรับเสด็จพระอิศวร จำลอง “พิธีแห่นางดาน” อัญเชิญนางดานจากสนามหน้าเมืองมายัง หอพระอิศวร ประดิษฐานในหลุมหน้าเสาชิงช้า เพราะเชื่อว่าพระอิศวรจะเสด็จลงมาโลกมนุษย์ทางเสาชิงช้า จำลอง “พิธีโล้ชิงช้า” การรำเสนง การแสดง แสง สี เสียง เรื่องราวตำนานนางดานและเทพที่เกี่ยวข้อง

นางดานขุดพบที่เทวสถานโบสถ์พราหมณ์ ปัจจุบันจัดแสดง ณ พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ นครศรีธรรมราช ส่วนที่เห็นในประเพณีแห่นางดานนั้นได้จัดทำขึ้นใหม่ทั้ง 3 แผ่น

ในอดีตพิธีตรียัมปวายหรือพิธีโล้ชิงช้่า สำหรับพิธีตรีปวายของเมืองนครศรีธรรมราช เรียกว่า “ประเพณีแห่นางดาน” เพื่อไม่ให้ใช้เรียกชื่อเดียวกับประเพณีของราชสำนัก ทำตามตำราพราหมณ์ดั้งเดิมคือ พิธีตรียัมปวาย ต้อนรับพระอิศวร เริ่มพิธีในวันขึ้น 7 ค่ำ เดือนอ้าย ถึงวันแรม 1 ค่ำ เดือนอ้าย และพิธีตรีปวาย ต้อนรับพระนารายณ์ เริ่มวันแรม 1 ค่ำเดือนอ้าย ถึงวันแรม 5 ค่ำ เดือนอ้าย รวม 15 วัน และทำอย่างสังเขป ไม่มีพระยายืนชิงช้า

แห่นางดาน ของเมืองนครศรีธรรมราช เริ่มจาก “พิธีแห่นางดาน” โดยอัญเชิญนางดานประดิษฐานบนเสลี่ยง แผ่นละเสลี่ยง เริ่มพิธีแห่ในเวลาพลบค่ำนำขบวนด้วยเครื่องดนตรีประโคม มีเครื่องสูง ได้แก่ ฉัตร พัดโบก บังแทรกและสังสูรย์ มีพระราชครูและปลัดหลวงเดินนำหน้าเสลี่ยงละคน มีพราหมณ์ถือสังข์เดินตาม และปิดท้ายขบวนด้วยนางละครหรือนางอัปสร และผู้ถือโคมบัว เมื่อถึงหอพระอิศวร เวียนรอบเสาชิงช้าสามรอบ อัญเชิญนางกระดานลงหลุมในมณฑลพิธีสมมติว่ารอรับเสด็จ รอเวลาพระอิศวรเสด็จลงมา จากนั้นจะมี “พิธีโล้ชิงช้า” เพื่อแสดงตำนานตอนพระอิศวรทดสอบความมั่นคงแข็งแรงของโลก และมีการรำเสนงสาดน้ำ หลังจากส่งเสด็จพระอิศวรกลับสู่สวรรค์แล้วจากนั้นจะเป็นพิธีตรีปวาย ต้อนรับพระนารายณ์

ประเพณีแห่นางดานในปัจจุบันที่รื้อฟื้นขึ้นมาใหม่เป็นพิธีตรียัมปวายคือพิธีส่วนของพระอิศวรเท่านั้น และเป็นพิธีแบบรวบรัด ไม่มีพิธีตรีปวายหรือพิธีแห่พระนารายณ์และพิธีช้าหงส์หรือกล่อมหงส์ส่งเสด็จพระนารายณ์กลับสู่สวรรค์เช่นพิธีพราหมณ์โบราณที่ถือปฏิบัติกันมา ในอดีตประเพณีแห่นางดานประกอบด้วยพิธีกรรมหลายขั้นตอน โดยเริ่มจาก

• วันขึ้นเจ็ดค่ำ เดือนอ้าย เป็นพิธีต้อนรับพระอิศวร พิธีแห่นางดาน พิธีโล้ชิงช้า พิธีอ่านเม่า พิธีเปิดประตูสวรรค์ พิธียกอุลุบ พิธีร่ายพระเวท พิธีธรณีลงดิน พิธีรำเสนงกวักน้ำมนต์ พิธีช้าหงส์

• วันแรมหนึ่งค่ำ เดือนอ้าย เป็นวันส่งพระอิศวรเสด็จกลับ และทำพิธีต้อนรับพระนารายณ์จนถึงวันแรมห้าค่ำ ส่งพระนารายณ์เสด็จกลับ รวมเป็นเวลา 15 วัน