ประเพณีวิ่งควายเป็นประเพณีอันทรงคุณค่าที่มีประวัติศาสตร์ยาวนานกว่า 100 ปีของจังหวัดชลบุรี ซึ่งมีความเชื่อมโยงกับวิถีชีวิตของชาวไร่ชาวสวนและเกษตรกร ตำนานการเกิดประเพณีนี้มีหลายเรื่องเล่าที่น่าสนใจ

1. ตำนานเปรตใหญ่ - เชื่อว่าเกิดจากวิญญาณชั่วร้ายที่ชอบดูควายวิ่งแข่งกัน จึงเรียกร้องให้ชาวบ้านจัดการแข่งขันเป็นประจำทุกปี มิเช่นนั้นจะเกิดเหตุอาเพศต่างๆ

2. ความเชื่อทางไสยศาสตร์ - เล่าว่าเจ้าของควายที่เจ็บป่วยมักบนบานกับเทพารักษ์ และเมื่อควายหายป่วยแล้วต้องนำมาวิ่งแก้บน จนกลายเป็นประเพณีที่ชาวบ้านนำควายมาวิ่งเพื่อป้องกันการเจ็บป่วยล่วงหน้า

3. ตำนานเชิงพุทธศาสนา - เกิดจากเด็กเลี้ยงควายที่พาควายมาอาบน้ำที่สระในวัดใหญ่อินทาราม ขณะรอการเทศน์มหาชาติ แล้วเกิดความคิดอยากทดสอบความแข็งแรงของควาย จึงจัดการประลองฝีเท้ากันขึ้น

ประเพณีวิ่งควายมีความสำคัญต่อชาวชลบุรีในหลายมิติ:

• เป็นการตอบแทนบุญคุณควายที่ช่วยชาวนาไถนาทำงานหนักมาตลอดฤดูกาล

• จัดขึ้นในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 เพื่อเป็นการทำขวัญควาย

• ชาวบ้านจะอาบน้ำ แต่งตัวให้ควายด้วยผ้าแพรและลูกปัด แสดงถึงความรักความผูกพัน

• เป็นโอกาสให้เกษตรกรได้พบปะสังสรรค์และประชันการเลี้ยงดูควาย

จนกระทั่งในปี พ.ศ. 2555 ประเพณีวิ่งควายได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกภูมิปัญญาไทย ประเภทกีฬาภูมิปัญญาไทย สะท้อนถึงคุณค่าทางวัฒนธรรมที่ควรค่าแก่การอนุรักษ์และสืบทอดให้คงอยู่ต่อไป

ปัจจุบัน ประเพณีวิ่งควายจังหวัดชลบุรีเป็นเทศกาลที่มีชื่อเสียงโด่งดัง ดึงดูดนักท่องเที่ยวทั้งชาวไทยและชาวต่างชาติ นับเป็นมรดกทางวัฒนธรรมอันทรงคุณค่าที่สะท้อนวิถีชีวิต ความเชื่อ และความผูกพันระหว่างคนไทยกับควายซึ่งเป็นสัตว์คู่บ้านคู่เมืองของเกษตรกรไทยมาแต่โบราณ

 ประเพณีนี้ถือได้ว่าเป็นของชาวไร่ชาวสวน หรือเกษตรกรอย่างแท้จริง ในการที่จะมีโอกาสพบปะสังสรรค์ ประกวดประชันการบำรุงเลี้ยงควายของกันและกัน ควายของใครสมบูรณ์กว่ากัน จึงถือเป็นประเพณีของท้องถิ่นอย่างแท้จริง และเพื่อเป็นการทำขวัญควายและให้ควายได้พักผ่อน หลังจากการทำนามายาวนานนอกจากนี้ประเพณีวิ่งควายยังเป็นการแสดงความกตัญญูรู้คุณต่อควายที่เป็นสัตว์มีบุญคุณต่อชาวนาและคนไทยอีกทั้งยังเพื่อให้ชาวบ้านได้มีโอกาสพักผ่อนมาพบปะสังสรรค์กันในงานวิ่งควาย