บทที่ ๓
สิถิละ ธนิตะ โฆสะ อโฆสะ วิมุตตะ
อักษรบาลี ๔๑ ตัวนั้น เฉพาะพยัญชนะ ๓๓ ตัว มีการออกเสียงที่แตกต่างกัน บางตัวออกเสียงอ่อน บางตัวออกเสียงแข็ง บางตัวออกเสียงก้องกังวาล บางตัวออกเสียงไม่ก้องกังวาล บางตัวออกเสียงทั้งอ่อนทั้งกังวาล เป็นต้น จำแนกได้ดังนี้
จำแนกพยัญชนะ ๓๓ ตัว โดยสิถิละ ธนิตะ วิมุตตะ
๑. สิถิละ พยัญชนะที่ออกเสียงอ่อน ได้แก่ พยัญชนะตัวที่ ๑ และ ๓ ของวรรคทั้ง ๕ คือ ก ค, จ ช, ฏ ฑ, ต ท, ป พ
๒. ธนิตะ พยัญชนะที่ออกเสียงแข็ง ได้แก่ พยัญชนะตัวที่ ๒ และ ๔ ของวรรคทั้ง ๕ คือ ข ฆ, ฉ ฌ, ฐ ฒ, ถ ธ, ผ ภ ญ
๓. วิมุตตะ พยัญชนะที่ออกเสียงพ้นจากความเป็นสิถิละและธนิตะ ได้แก่ พยัญชนะตัวที่ ๕ ของวรรคทั้ง ๕ และพยัญชนะอวรรค
ทั้งหมด คือ ง ญ ณ น ม, ย ร ล ว ส ห ฬ อํ
จำแนกพยัญชนะ ๓๓ ตัว โดยโฆสะ อโฆสะ วิมุตตะ
๑. โฆสะ พยัญชนะที่ออกเสียงกังวาล ได้แก่ พยัญชนะตัวที่ ๓, ๔ และ ๕ ของวรรคทั้ง ๕ คือ ค ฆ ง, ช ฌ ญ , ฑ ฒ ณ, ท ธ น, พ ภ ม และพยัญชนะอวรรค ๖ ตัว คือ ย ร ล ว ห ฬ
๒. อโฆสะ พยัญชนะที่ออกเสียงไม่กังวาล ได้แก่ พยัญชนะตัวที่ ๑ และ ๒ ของวรรคทั้ง ๕ คือ ก ข, จ ฉ, ฏ ฐ, ต ถ, ป ผ และ พยัญชนะอวรรค ๑ ตัว คือ ส
๓. วิมุตตะ พยัญชนะที่ออกเสียงพ้นจากความเป็นโฆสะและอโฆสะ ได้แก่ อํ (นิคหิต)