หลองข้าว หมายถึง ยุ้งข้าว เป็นภาษาล้านนา ชุมชนศรีล้อม-แสงเมืองมา วิถีชีวิต สมาชิกในชุมชนดั้งเดิม ประกอบอาชีพเพาะปลูก เลี้ยงสัตว์ ทำนาปลูกข้าว เกือบทุกบ้าน แต่เนื่องจากวันเวลา เปลี่ยนไป ทำให้วิถีชีวิตของคนก็เปลี่ยนไปด้วย ในอดีตชาวบ้านในชุมชนนี้ทุกบ้าน เวลาสร้างบ้าน บริเวณบ้านจะประกอบด้วยบ่อน้ำ หลองข้าว ครกกระเดื่อง(มอง) และครัวไฟ เนื่องจากวันเวลา เปลี่ยนไป ปัจจุบัน ในชุมขนมีหลายบ้าน ที่มีบ่อน้ำ หลองข้าว ยังพอมีให้เห็นอยู่หลายบ้าน สมัยก่อนไม่มีน้ำประปาทุกบ้าน ต้องมี บ่อน้ำโดยใช้แฮ้วตักน้ำขึ้นมาดื่ม อาบ ซักล้าง

สำหรับ หลองข้าวนั้น เป็นสิ่งปลูกสร้าง ที่น่าสนใจอยู่มาก จะปลูกด้วยไม้ใต้ถุนสูง ไม่มีบานหน้าต่าง ฝายุ้งข้าวจะมิดชิดติดกัน เพื่อป้องกันสัตว์ เช่น นก หนู มากินข้าว หลองข้าว ส่วนใหญ่ จะไม่มี บันได มีแต่ประตูทั้งนั้น สมัยก่อนใช้ล้อเกวียน บรรทุกข้าวเปลือกเป็นกระสอบใหญ่(สีน้ำตาล) เวลานำข้าวเปลือก เข้าไป จะสะดวก รับกับความสูง ของล้อเกวียนพอดี อีกประการหนึ่ง เพื่อป้องกันการลักขโมย วิธีเก็บข้าวเปลือก ไม่นิยมใส่กระสอบ เพราะมีราคาแพง หายาก จะใช้วิธีเทข้าวเปลือกกองรวมกัน

หลองข้าว เป็นของคู่กับบ้านเรือน ของคนล้านนา ใช้สำหรับเก็บข้าวเปลือก ไว้กินได้ตลอดปี ถ้าเหลือ จึงแบ่งขาย หลองข้าว ในอดีต แสดงถึงความมั่นคง ในครัวเรือน ความอุดมสมบูรณ์ของชุมชน ชุมชนใด ครัวเรือนใด ประกอบด้วยหลองข้าวขนาดใหญ่ แสดงถึงฐานะทางเศรษกิจดี การถือครองที่ดิน เพื่อการเพาะปลูก ความอุดมสมบูรณ์ ของทรัพยากรเพื่อการเกษตรและทักษะในการผลิตของเกษตรกร

การนำข้าวเปลือกออกจากยุ้งเพื่อนำไปแปรรูป เป็นข้าวสารนั้น ไม่ว่าจะเป็นข้าวเหนียวหรือข้าวจ้าว ก่อนที่จะตักเข้ากระบุงออกจากยุ้ง เขาจะต้องดูฤกษ์ยามก่อนโดยทุกหลองข่าวจะมี ปั๊กกะตืน(ภาษาล้านนา) คือหนังสือหรือแผ่นกระดานไม้ บอกวัน เวลาข้างขึ้น ข้างแรม แต่ละวัน จะบอกจำนวนผี ที่จะมาช่วยกินข้าวให้สิ้นเปลือง ฉะนั้น ชาวบ้านจะเลือกวัน ที่จำนวนผี มาช่วยกินข้าวน้อยที่สุด จึงจะตวงข้าวเปลือกออก จากยุ้ง เพื่อนำไปแปรรูป เช่น ตำครกกระเดื่อง หรือส่งโรงสีข้าว