Versión basada en el video en español de https://www.latnet.org/immigration-resources/know-your-rights, modificada por Gabriela Pérez Báez para una sola voz, y editada y aprobada por el abogado Chris Anders.
Versión bilingüe mixteco de Yucunani y español
Elaborado por Jeremías Salazar y Guillem Belmar
2 de junio de 2025
Nti'i nà tsíka ntá'vì cha yéè-nà Estados Unidos, mànchà kue nà kǒo tutù, cha yéè yu’ú-nà ká'àn-nà tsà'ǎ-nà rì saán káa nùǔ tutù ñà kúu Constitución de los Estados Unidos (ñà káchì-nà kúu Nórtì).
Tsíní ñú'u sátu'vǔ tavà kúu kuncháǔ meú tsi nà ve'ú tatù nìkìtsàà migra.
Ntántúkú iin nùǔ chincheé-nà á ká'àn-nà tsà'ǎ kue nivǐ á kúu ntakani-nà nixi káa tsà'ǎ kue ley nùǔ yéǔ á iin nà ká'àn tsà'ǎ kue nivǐ tá kuà'a kuàchi sàtǎ-nà (ñà káchì-nà kúu abogado) cha kuě kí'in yà'vi-nà. Tsíní ñú'u ntántúkú-kú iin nà ká'àn tsà'ǎ-nà tá kuà'a kuàchi sàtǎ-nà cha suú iin nà (káchì-nà kúu notario) nà ntáskútú tutù-nà. Kue nà notario cha kuě tsíní ñú'u chincheé-nà yóò tsà'ǎ tutù migra rì saán káa ley cha sava-kue-nà ra ñà kúnì-nà sá'a-nà kúu-ñà stá'vì-nà yóò.
Tatù yéè tutù ñà kú'mú kuàchi á ntavǎ-nà yóò tá tsàà na'á cha ìǐ káa tsà'ǔ, tsíní ñú'u ká'ǔn tsi iin nà ká'àn tsà'ǎ kue nivǐ tá kuà'a kuàchi sàtǎ-nà (ñà káchì-nà kúu abogado) kìǐ vichi.
Cha tatù kǒì ra ñǒ'o kúu tù'un (ñà káchì-nà kúu konséjù) ntásiá'à nùǔ-kú.
TSÍNÍ ÑÚ'U sávà'ǔ iin nùǔ chikàǔ tutù ra távǔ kópià nti'i soo kue tutù ñà tsíní ñú'u tutù meú tsi tutù nà ve'ú: identificación ñà káchì-nà kúu matricula, mica, á tutù ñà kúu sáchúún, á tutù ñà kúu skákú (ñà káchì-nà kúu licencia), tutù ñà nùǔ nìkǎkú, tutù ñà nùǔ ntàntà'ǔ, tutù nùǔ tsá'ǔn nìkùtátú, tutù nùǔ ínkáà và'a xǔ'un-kú, tutù nùǔ skuǎ'ú, tutù ñà migracion ñà káchì-nà kúu ‘numero de registro ñà extranjero’, ììn numero kuíî ra kítsáì tsi iin letra A#.
Tsíní ñú'u chikàà và'ǔ kue tutù yó'o iin nùǔ yàchì ntane'ǔ-ñà. Kúu ntakuà'ǔ kue tutù yó'o nùǔ iin nà ká'àn tsà'ǔ tá kuà'a kuàchi sàtǔ (ñà káchì-nà kúu abogado) á iinkàâ nùǔ nà kuncheé inǔ tavà ná chikàà và'a-nà-ñà. Kúu tavǎ tukú foto nti'i soo kue tutù yó'o
Tatù yéè sè'e kuáchú su nchàâ kěta tsà'ùn ùnì (18) kuìà cha tsíní ñú'u ntákatù'ǔn iin nà káchì-nà kúu abogado tavà kúu chikàǔ sivǐ iinkàâ nà kúu kuncháà sè'ǔ tatù ntǐin migra yóò á ntàvǎ-nà yóò. Síin síin káa kue ley tá síin ñuù tiàn tsíní ñú'u sávà'ǔ tutù anà nùǔ kú nìntòo sè'ǔ tatù ná tavǎ-nà yóò. Tsíní ñú'u kúkúu-nà iin nà kuncheé inǔ cha tsíní ñú'u koo tutù-nà á kúkúu-nà iin nà yéè tutù (ñà káchì-nà kúu ciudadano) tavà tatù nchíì ná koo tatù ntǐin-nà yóò ra kuě kúu ka'ǔn tsi sè'ǔ, cha nùǔ nà stǎkuú sè'ǔ kúu ki'vi nùǔ-nà ra ka'àn-nà tsà'ǎ sè'ǔ tavà mà kǔu ntaki'in gobiernu tsi.
Tsíní ñú'u sátu'vǔ nixi kú sǎ'ú tá nìkìtsàà tùntó'o. Tsíní ñú'u ntakaninǔ anà nùǔ kú nkàtù'ǔn, kakinchàǔ numero-nà á kuna'á xìnǔ-ñà. Kuna'ú nixi naní abogado-kǔ nchíì kúu numero-nà, numero kue sè'ǔ, á numero nùǔ nà kú nkùnchàâ sè'ǔ. Tsíní ñú'u kítsáú chikàà và'ǔ xǔ'un tavà koì tatù ntútà'ǔn chá'vǔ tsà'ǎ tutù-kǔ, á chá'vǔ ve'e chúun, á chá'vǔ tavà mà kǎsì-nà yóò ve'e kàa. Ntakatù'ǔn á koo xǔ'un nùǔ ñuù (ñà káchì-nà kúu fondo comunitario) ñà kúu chincheé-nà yóò ñuù yéǔ.
Tatù ntsàà Migra ve'ú ra ¡MÀ KǓ'NÚ YÉ'E! Ñǒ'o kuna'ú: ¡Koto mà kǔ'nú yé’e!
Xinà ñú'u, tsíní ñú'u kùnì ntàǔ ñà migra kúu-nà. Kúu kakǔ tutù-nà (ñà káchì-nà kúu identificacion) tavà kúu kunchèǔ á ntàà migra kúu-nà rì yéè kue nivǐ ra káchâ ñà kuíî migra cha stá'vì-à nivǐ.
Kue nà migra cha kúu ki'vǐ-nà ve'ú tatù naa-nà iin tutù ñà sǎ' firmar (ñà káchì-nà kúu juez) (ñà káchì-nà kúu orden judicial) cha vàtsi sivǔ tsi numero ve'e nùǔ yéǔ á sivǐ iin nà yéè nùǔ yéǔ. Tatù káchì-nà ñàà náa-nà tutù ra kúu ka'ǔn tavà ná chi'i-nà-ñà tsà'ǎ vìtǔ yé'e tavà kúu kunchèǔ-ñà.
YÉÈ YU'Ú-KÚ KA'ǓN NÁ KUÀ'A-NÀ TUTÙ ÑÀ KÁCHÌ-NÀ KÚU ORDEN JUDICIAL KUNCHÈǓ Á KA'VÚ. Tatù kǒo, cha mà kuǎ'ǔ ichǐ ya'a-nà ve'ú. Íñú'u kakǔ tutù (ñà kúu orden judicial) cha tatù vàtsi sivǔ nùî ra mà yǔ'ǔ ra ka'ǔn nùǔ abogado-kǔ. Kunchèě và'ǔ nùǔ tutù neě á vàtsi firma iin juez. Nà migra cha kúu kunaa-nà iin tutù ká'àn ñà kúu tavǎ-nà yóò (ñà káchì-nà kúu orden de deportación, I-205) ñà vàtsi iin firma ñà kúu xìnǐ migra tiàn suú juez ní sá' firmar cha KǑO ichǐ-nà ya'a-nà ve'ú tsi tutù-ka vásù vàtsi sivǔ. Kúu ki'vǐ-nà tatù ná kua'ú ichǐ cha ñà-ka MÀ kǔ'nú yé'e.
Tatù tsíní ñú'u cha kúu kêú yé'e cha chikàǔ candado, ra yé'e kúu ntatù'ǔn tsi-nà (migra). Tá nìkeú yé'e cha ká'ǔn nùǔ-nà ñàà KUĚ tsá'ǔ ichǐ ki'vǐ-nà ve'ú. Tá nìkeú yé'e cha kúu kachǔ “tengo el derecho de guardar silencio” (yéè yu'û ñà mà kǎ'àn-yù). Cha mà sǎ' firmar-kǔ ni iin tutù tatù kǒo abogado-kǔ ínkáà. Sá' grabar-kǔ tsi telefono-kǔ cha kúu tiún numero ñà placa ñà kúu migra tsi sivǐ-nà ra kakinchàǔ nixi nìkuu.
Tatù yéè sè'ǔ ra kúu-kue-ì ciudadano á nìkǎku-kue-ì ñuù yó’o (ñà káchì-nà kúu Estados Unidos), kúu ntakanú nùǔ migra tavà kuntàà inì-nà nixi sá'a-nà á kúu tiin-nà yóò á mà kǔu tiin-nà yóò. Tatù kǒo tutù kue sè'ǔ cha mà kǎ'ǔn-ni nùǔ migra tatù kǒo ra nchàà sè'ǔ ntaki'in-nà.
Kuě tsíní ñú'u ká'ǔn sivǔ nùǔ migra tiàn tatù ná mà ntǎkanú nixi nanú ra kúu tiin-nà yóò tavà ntakatù'un-nà nixi nanú. Cha và'a-kà ntakani ntàǔ nixi nanú cha tatù ku'mú iin identificacion ñà Ñuù Oregon á Washington cha kúu sná'ǔ-ñà. MÀ snǎ'ǔ iin identificacion ñà ká'àn ñàà suú ciudadano ñà Estados Unidos kúú, táná ñà kúu matricula, pasaporte, á identificacion ñà ñuǔ. Mà kuǎchúún iin tutù vǎ'a á tutù iinkàâ-nà.
KUĚ tsíní ñú'u ká'ǔn tatù ntákatù'un-nà yóò nchíí nìkǎkú á nixi nìkì'vǔ Estados Unidos (ñà káchì-nà kúu Nórtì). Tatù ntakatù'un-nà nchíí nìkǎkú á nchíì ñuǔ á tsíkà-nà tutù meú cha kúu mà kǎ'ǔn-ni. Ñà nché'è-nà-ni nùǔ-kú á nixi ká'ǔn ra mà kǔu ntakùnì inì-nà á yéè á kǒo tutù-kǔ. Íñú'u-ni ka'ǔn ra kachǔ “tengo derecho de guardar silencio” (yéè yu'û ñà mà kǎ'àn-yù) sara mà kǎ'ǔn.
Migra cha kúu tiin-nà yóò iin nùǔ núná nùǔ tsíkanuú ñà kachǒ kúu iin párkì á káyì tiàn tsíní ñú'u kúku'mí-nà iin tutù (ñà káchì-nà kúu orden judicial) cha tsíní ñú'u kítsi sivǔ nùî. Tatù kunì-à tiin-nà yóò cha tsíní ñú'u kunaa-nà iin tutù nùǔ sná'a ñà kuě kúú ciudadano cha mà yǔ'ǔ, mà skětú. Cha kúu ntakatù'ǔn: “¿estoy arrestado o detenido?” (¿á ntǐún-yù á tsàà ínkáà kuàchi sàtâ?)
Cha tatù káchì migra ñà kǒo kuàchi ínkáà sàtǔ ra kúu ntakatù'ǔn “¿estoy libre para irme?” (¿á núná ichǐ kù'ùn-yù / á kúu yà'â nùǔ-ní kù'ùn-yù?) Cha tatù tsá'a migra ichǐ cha kúu yà'ǔ nùǔ-nà. Cha tatù ntǐin-nà yóò ra ka'ǔn tsi abogado-kǔ cha kuna'ú ñàà kǒo-kà-ni ñà ka'ǔn cha kuě tsíní ñú'u kuà'ǔ ichǐ kuncheé-nà nchíì náǔ
Tatù ntsàà migra nùǔ sáchúún cha kúnì-à tiàn yóò (cha kuna'ú ñàà kuě tsíní ñú'u ká'ǔn-ni cha kuě tsíní ñú'u kuà'ǔ ichǐ kuncheé-nà nchíì náǔ). Kúu ntatù'ǔn tsi kue nà sáchúun tsi-ún tavà kuntàà inǔ nchíì sá'ú tatù nìkì'vǐ migra nùǔ sáchúún cha mà yǔ'ǔ, mà skětú, cha mà kǎ'ǔn-ni. Ntakù'ùn inǔ ñàà kǒo derecho migra ki'vǐ-à nùǔ sáchúún tatù kǒo iin tutù (ñà káchì-nà orden judicial) nùǔ sǎ' firmar juez cha saán-ni káa tuku kue ve'e skuélà kue su kuáchi.
Tatù skákú kárrù ra ntǐin policia yóò cha kúu kuà'ǔ licencia-kǔ. Cha tatù kǒo licencia-kǔ cha kuě tsíní ñú'u skákú kárrù. Cha tatù tsíkà-nà tutù (registracion) kárrù-kǔ á aseguransa kárrù-kǔ ra tsíní ñú'u sná'ǔ-ñà. Cha ñà-ka-ni kúu nti'i ñà ka'ǔn.
Tatù kunì migra kunchiî inì kárrù-kǔ cha kúu ka'ǔn ñàà kuě kúnǔ kuà'ǔ ichǐ kunchiî inì kárrù-kǔ. Cha policia tatù ká'în ñàà ínkáà iin ñà kúu sná'ì ñà tsà'ǎ iin kuàchi inì kárrù-kǔ cha kúu kunchiî inì kárrù-kǔ vásù kuě tsá'ǔ ichǐ. Vásù nti'i ñà ñǒ'o kúu mà sǎyachǔ inǔ, cha mà yǔ'ǔ, cha kǒo ni ñà'a ka'ǔn, mà ntǎkanú nchíí nìkǎkú á nixi nìkì'vǔ Estados Unidos (ñà káchì-nà kúu Nórtì). MÀ skětú ra chaú nchíì nìkuu, kue sivǐ anà kúu nà nìka'àn tsi-ún. Ntakù'ùn inǔ ñàà KUĚ tsíní ñú'u kunaú kue tutù ñà vǎ'a. Tatù kǒo ra chikàà-nà kuàchi sàtǔ.
Mà kǔnaú tutù iinkàâ ñuù (ñà káchì-nà kúu pasaporte á matricula) rì ná ntane'ě-nà kue tutù yó'o ra kúnì-à káchâ ñàà kuě kúú ciudadano ñà ñuù yó'o (ñà káchì-nà kúu Nórtì). Cha tatù ntaki'in policia á migra yóò cha kuà'ǔn ve'e chúun (ñà káchì-nà kúu comandancia) cha yéè yu'ú-kú ka'ǔn nùǔ nà kúu abogado-kǔ.
Ntakù'ùn inǔ ñàà tatù tsíní ñú'u kuà'ǔ sivǔ, cha kúu sná'ǔ licencia-kǔ á identificacion-kǔ. Cha mà kǎ'ǔn-ni, ni iin tutù mà sǎ' firmar-kǔ, cha kúu ka'ǔn tsi abogado-kǔ á iin nùǔ nà tsíní ñú'u katù'ǔn tatù yéǔ tùntó'o. Kúu ntakatù'ǔn tsà'ǎ iin FIANSA tavà kúu tsàà-nà ra cha'vǐ-nà ra tavǎ-nà yóò. Yéè yu'ú-kú ka'ǔn nùǔ consulado tavà ná kuà'a-nà kopia kue tutù-kǔ, iin tutù nùǔ vàtsi kuàchi chikàà-nà sàtǔ, cha iinkàâ tutù ñà káchì-nà ñà kúu aviso de comparecer ñà tsíní ñú'u yà'ǔ nùǔ juez tavà ka'àn-nà nchíì kuàchi chikàà-nà sàtǔ (forma ñà káchì-nà kúu NTA á forma I-862).
¡Iin nùǔ ná koo inǒ cha ntakuǐ-kà-kǒ!
Todos los inmigrantes que se encuentran en los Estados Unidos, incluso aquellos que son indocumentados, tienen derechos garantizados bajo la Constitución de los Estados Unidos de América.
Para poder protegerte y proteger a tu familia, si los oficiales de inmigración se presentan, es importante estar preparado.
Busca una organización local que dé asistencia o consejo legal o un abogado que ayude a los inmigrantes sin cobrar. Asegúrate de buscar la ayuda de un abogado, y no de un notario. Los notarios no están legalmente capacitados para proporcionar ayuda en inmigración y algunos sólo buscan estafarte.
Si tienes antecedentes penales o te deportaron antes, te encuentras en alto riesgo y debes de consultar con un abogado ahora mismo.
Si no, estos consejos son para ti.
Esto es MUY importante: busca, saca copias, y organiza en una carpeta todos los documentos importantes tuyos y de tu familia: identificaciones (por ejemplo matrícula, mica, permiso de trabajo, licencia de manejo), certificados de nacimiento, matrimonio, registros médicos, financieros y escolares, y registros o cartas de inmigración incluyendo tu "número de registro de extranjero" si tienes uno (el número de 9 dígitos que comienza con una "A#").
Es importante guardar estos documentos en un lugar seguro y de fácil acceso. Puedes entregar estos documentos a un abogado o a otra persona de alta confianza para mantenerlos a salvo. También es buena idea tomarle fotos a todo.
Si tienes hijos menores de edad, debes preguntarle al abogado sobre cómo pueden nombrar a alguien más para cuidarlos en caso de que seas detenido o deportado. Los trámites varían en diferentes estados, pero lo primordial es que dé la patria potestad para custodiar a tus hijos en tu lugar. Esta persona debe ser alguien de confianza, y tener estatus legal (residente legal o ciudadano). Esto significa que si pasa algo, como por ejemplo, si te detienen y no puedes comunicarte con tus hijos, la persona que nombraste puede intervenir y tomar decisiones importantes para evitar que tus hijos sean separados o que caigan en custodia del Estado.
Es imprescindible tener un plan de comunicación en caso de emergencia. Piensa a quién tienes que avisar si pasa algo y ten los números de teléfono guardados o mejor aún, memorizados. Memoriza el nombre y el número de teléfono de tu abogado, los de tus hijos, y el de los guardianes que elijas para tus hijos. También comienza a ahorrar dinero para los costos legales o las fianzas. Averigua si hay un fondo comunitario de fianzas cerca.
Si ICE o La Migra llega a tu casa, ¡NO ABRAS LA PUERTA. Repite esto conmigo: ¡No abras la puerta!
Primero, asegúrate que en realidad son agentes de ICE. Pídeles su identificación oficial y mírala bien. Puede haber personas que se pasan por agentes para extorsionar o estafar.
Segundo, la Migra sólo tiene derecho de entrar si tienen una orden judicial firmada con tu nombre o el de alguien que vive en tu casa, y con la dirección correcta. Si dicen que traen algún papel, pídeles que lo metan debajo de la puerta para que puedas examinarlo.
ES TU DERECHO VER Y LEER LA ORDEN JUDICIAL, de manera contraria, no debes de dejar a nadie entrar. Pide la orden judicial de manera cortés y firme. Si la Migra tiene una orden con tu nombre, mantén la calma y llama a tu abogado de inmediato. Examina cuidadosamente la orden y fíjate si está firmada por un juez o no. La Migra por lo general tendrá una orden de deportación o remoción (I-205) firmada por un oficial de inmigración, no un juez, y NO da permiso para entrar a tu casa aunque tenga tu nombre. Sólo pueden entrar si les das permiso, así que NO abras la puerta.
Si es necesario, sal de tu casa y cierra la puerta detrás de ti con llave para hablar con los agentes afuera. Si sales, puedes decir claramente que NO les estás dando permiso para entrar en la casa. Si sales, NO les digas nada excepto "tengo el derecho de guardar silencio". ¡Además, no firmes ningún documento! No tienes que firmar nada sin tu abogado. Graba el incidente con tu teléfono y toma nota del número de la insignia del oficial, agencia y nombre completo, así como detalles de todo lo que sucede
Si tienes hijos y son ciudadanos de los Estados Unidos, asegúrate de decírselo a los oficiales ya que podría afectar si deciden o no detenerte. Si tus hijos son indocumentados, es mejor no mencionarlos en caso de que La Migra decida detenerlos también.
No tienes la obligación de identificarte ante un agente de ICE pero si no lo haces, te pueden detener mientras investigan quién eres. Es recomendable decir tu nombre verdadero, y si tienes una identificación del estado (Oregon/Washington), muéstrala. NO uses una identificación que indique que no eres ciudadano de los Estados Unidos, por ejemplo una matrícula, pasaporte, o cédula de tu país. Tampoco uses un documento falso (chueco) o prestado.
No tienes que contestar NINGUNA pregunta respecto a tu nacionalidad (país), lugar de nacimiento, o manera de entrar o estar en los Estados Unidos. NADA. Por ejemplo, si te preguntan ‘¿dónde naciste?’ O ‘¿de dónde eres?’ O ‘dame tus papeles’ puedes simplemente guardar silencio. Ellos no pueden adivinar con base en tu cara o tu forma de hablar si eres inmigrante. No sabrán a menos que tú se los digas. Lo mejor es decirles con calma y cortesía, "tengo derecho de guardar silencio’ y de ahí no hablar más.
La Migra sólo puede arrestarte en un lugar público, como un parque o la calle si tienen una orden con tu nombre. De lo contrario, para arrestarte necesitan evidencia de que no eres ciudadano. Recuerda mantener la calma y no correr. Si te detienen, pregunta "¿Estoy arrestado o detenido?"
Si el oficial dice que no, entonces pregunta "¿Estoy libre para irme?" Si dicen que sí, tranquilamente aléjate. Si te arrestan, recuerda el plan que hiciste y pide llamar a tu abogado. Recuerda: tienes el derecho de guardar silencio y rechazar que te registren.
Si vienen a tu lugar de trabajo y hacen una redada, las mismas reglas aplican. Con tiempo haz un plan con tus compañeros de trabajo, aquellos en los cuales confías, donde todos están de acuerdo en mantener la calma, no correr, y permanecer en silencio. Recuerda que los empleadores no tienen que permitir que nadie entre a su edificio sin una orden de búsqueda o detención; lo mismo, aplica en las escuelas.
Si estas conduciendo tu auto y la policía te detiene, muéstrale a la policía tu licencia para conducir. Si no tienes una licencia válida, no debes conducir. Si lo solicitan, muestra el registro del auto y prueba del seguro. Aparte de eso, usted no necesita decir nada más.
Si un agente de inmigración pide mirar dentro o registrar tu auto, puedes decirles que no les das permiso. Pero si la policía cree que tu vehículo contiene evidencia de un crimen, tu coche puede ser revisado sin tu consentimiento. En todas estas situaciones es importante mantener la calma, permanecer en silencio, no mencionar dónde naciste o cómo entraste a los Estados Unidos, anotar detalles y nombres, y NO huir. Además, asegúrate de NUNCA andar con papeles falsos (chuecos) o prestados – esto te causará un problema si te detienen.
No lleves contigo papeles de otro país, como un pasaporte extranjero o matrícula. Tales documentos indican que no eres ciudadano. Si te lleven a la comisaría, tienes derecho a hacer una llamada telefónica a tu abogado.
Para repasar, muestra tu licencia o identificación si es necesario dar tu nombre, permanece en silencio, no firmes ningún documento, y pide llamar a tu abogado o contacto de emergencia. Además, asegúrate de pedir una FIANZA para que alguien pueda pagar por tu liberación. También tienes el derecho de llamar al consulado, y pedir copias de tus documentos de inmigración y cargos, así como tu "Aviso de comparecer" (NTA, Form I-862).
¡Juntos somos fuertes!