13 నుండి 24 సర్గ వరకు

॥త్రయోదశః సర్గః॥

[13-దశరథుని విలాపము]

2.13.1.
అనుష్టుప్.

అతదర్హం మహారాజమ్

శయానమతథోచితమ్।

యయాతిమివ పుణ్యాంతే

దేవలోకాత్పరిచ్యుతమ్॥

టీకః-

         అ = వ్యతిరేకార్థము; తత్‌ = దానికి; అర్హం = తగినివాడు; మహారాజమ్ = మహారాజు దశరథుని; శయానమ్ = నేలపై పడి పరుండియున్న; అతథోచితమ్ = అతథ+ఉచితము, అటులుండు అలవాటు లేనివాడు; యయాతిమ్ = యయాతి రాజు; ఇవ = వలె; పుణ్యాః = పుణ్యములు; అంతే = పూర్తి అయినపుడు; దేవలోకాత్‌ = స్వర్గం నుండి; పరిచ్యుతమ్ = పడిపోయినవాడు.

భావంః-

         దశరథుడు అట్టి దీనస్థితికి తగినవాడు గాని, అలవాటుపడ్డవాడు గాని కాదు. పుణ్యము అంతా వ్యయము అయిపోయిన తరువాత స్వర్గలోకము నుంచి, భూమిపై పడిన యయాతి చక్రవర్తి వలె అతడు నేలపై పడి ఉన్నాడు.

గమనికః-

         యయాతి- వ్యుత్పత్తి. య+యాతి, యస్య వాయురివ యాతి సర్వత్ర, వాయువు వలె అంతట సంచరించువాడు. చంద్రవంశపు చక్రవర్తి. ప్రియంవద నహుషుల కుమారుడు. నహుషునికి అనంతరము మహాఖ్యాతితో రాజ్యము ఏలెను. అతిఘోర తపముచేసి, బ్రహ్మలోకము మొదలుగాఁగల దేవలోకములు అన్ని తిరిగి ఇంద్రలోకమునకు పోయి ఇంద్రునితో తన తపోమాహాత్మ్యమును పొగుడుకొనెను. అందులకు ఇంద్రుఁడు సహింపక ఆత్మస్తుతి చేసికొనువారు ఈలోకమున ఉండను అర్హులు కారు అని అతనిని అధోలోకమున పడత్రోసెను. అంత యయాతి ఖిన్నుఁడు అయి ఇంతకాలము తపముచేసి ఈలోకమునకు వచ్చి మరల భూలోకమునకు పోలేను. నన్ను మన్నించి సద్భువనమున (నక్షత్రలోకమున) ఉండునట్లు అనుగ్రహింపుము అని వేఁడఁగా అతఁడు అట్లె అనుగ్రహించెను.

2.13.2.
అనుష్టుప్.

అనర్థరూపా సిద్ధార్థా

హ్యభీతా భయదర్శినీ।

పునరాకారయామాస

తమేవ వరమంగనా॥

టీకః-

         అనర్థ = కీడు; రూపా = రూపములో ఉన్నది; సిద్ధార్థా = తీరిన కోరిక గలది; హి = నిశ్చయార్థము; అభీతా = భయము లేనిది; భయదర్శినీ = భయమును ప్రదర్శించునది; పునః = మరల; ఆకారయామాస = తెలియపరచెను; తమేవ = అవే; వరమ్ = వరములను; అంగనా = సుందరి, కైకేయి.

భావంః-

         అటువంటి మహారాజును, సాక్షాత్తు మూర్తీభవించిన అనర్థమా అన్నట్లు ఉన్నది, తన పని సాధించుకున్నది, ఏ మాత్రము జంకు, గొంకు లేనిది, భయపెట్టునది ఐన కైకేయి మరల అవే వరములను కోరసాగెను. 

గమనికః-

         అంగన- చక్కని అవయవములు కలది, శరీరసౌష్టవముగల స్త్రీ.

2.13.3.
అనుష్టుప్.

“త్వం కత్థసే మహారాజ

సత్యవాదీ దృఢవ్రతః।

మమ చేమం వరం కస్మాత్

విధారయితుమిచ్ఛసి”॥

టీకః-

         త్వం = మీరు; కత్థసే = ప్రగల్భములు పలికెదవు; మహారాజ = ఓ మహారాజా; సత్యవాదీ = నిజములు పలికెడివాడు; దృఢవ్రతః = మాట నిలబెట్టుకోవటమే వ్రతముగా గలవాడు; మమ చ = నాది; చ = కూడా; ఇమం వరం = ఈ వరమును; కస్మాత్‌ = ఎందుకు; విధారయితుమ్ = అక్షేపించుటకు; ఇచ్ఛసి = కోరుచున్నావు.

భావంః-

         మహారాజా! ‘నేను సత్యవంతుడను. చేసిన ప్రతిజ్ఞ విడువను’, అని అనుచు బడాయి చెప్పుకొనుచు ఉందువు కదా. ఇప్పుడు నా వరమును ఎందుకు కాదనుచున్నావు.

2.13.4.
అనుష్టుప్.

ఏవముక్తస్తు కైకేయ్యా

రాజా దశరథస్తదా।

ప్రత్యువాచ తతః క్రుద్ధో

ముహూర్తం విహ్వలన్నివ॥

టీకః-

         ఏవం = ఇట్లు; ఉక్తః = పలుకబడిన; తు = నిశ్చయార్థం; కైకేయ్యా = కైకేయి ద్వారా; రాజా దశరథః = దశరథ మహారాజు; తథా = అప్పుడు; ప్రత్యువాచ = సమాధానము చెప్పెను; తతః = ఆపై; క్రుద్ధః = కోపముగా; ముహూర్తం = క్షణకాలము; విహ్వలన్నివ = వివశుడయి.

భావంః-

         కైకేయి ఇట్లు అనగానే దశరథుడు కొంతసేపు వినశుడయి, చాలా కోపించి, ఇట్లనెను.

2.13.5.
అనుష్టుప్.

మృతే మయి గతే రామే

వనం మనుజపుంగవే।

హంతానార్యే! మమామిత్రే!

సకామా సుఖినీ భవ॥

టీకః-

         మృతే = మరణించిన తరువాత; మయి = నేను; గతే = వెళ్లగ; రామే = శ్రీరాముడు; వనం = అడవి రించి; మనుజపుంగవే = మనుజులలో ఉత్తముడైన; హంత = ఘాతకురాలా వావిళ్ళ నిఘంటువు; అనార్యే = నీచురాలా; మమృ = నా; అమిత్రే = శత్రువువా; సకామా = కోరిక తీరిన తరువాత; సుఖినీ = సంతోషముగా; భవ = ఉండెదవు

భావంః-

         ఓ ఘాతకురాలా! నీచురాలా! నా శత్రువా! మనుజ శ్రేష్టుడైన రాముడు అరణ్యానికి వెళ్లిన పిదప, నేను మరణించగానే, నీవు కోరిక తీరి సుఖముగా ఉండెదవు లెమ్ము.

2.13.6.
అనుష్టుప్.

స్వర్గేఽపి ఖలు “రామస్య

కుశలం” దైవతైరహమ్।

ప్రత్యాదేశాదభిహితమ్

ధారయిష్యే కథం బత॥

టీకః-

         స్వర్గః = స్వర్గములో; అపి = కూడా; ఖలు = ఎట్లు; రామస్య = రాముని యొక్క; కుశలం = కుశలమును; దైవతైః = దేవతలు; అహమ్ = నేను; ప్రత్యాదేశాత్‌ = దాచిపెట్టుటవలన; అభిహితమ్ = హితముగా పలికిన; ధారయిష్యే = ధరింప (గ్రహింప)జేయగలను; కథం = ఏ విధముగా; బత = అయ్యో

భావంః-

         నేను స్వర్గానికి వెళ్లినపుడు, "రాముడు కుశలముగా ఉన్నాడా?” అని దేవతలు ప్రశ్నించినప్పుడు, అసలు విషయము దాచిపుచ్చి, క్షేమముగానే ఉన్నాడు.. అని చెప్పి వారిని ఎట్లు నమ్మించగలను?

2.13.7.
అనుష్టుప్.

కైకేయ్యాః ప్రియకామేన

రామః ప్రవ్రాజితో మయా।

యది సత్యం బ్రవీమ్యేతత్

తదసత్యం భవిష్యతి॥

టీకః-

         కైకేయ్యాః = కైకేయికి; ప్రియకామేన = ప్రియము చేయుట కొరకు; రామః = రాముడు; ప్రవ్రాజితః = పంపబడినాడు; మయా = నా చేత; యది = ఏది కలదో; సత్యం = సత్యము; బ్రవీమ + ఏతత్‌ = ఈ విధముగా పలికిన; తత్‌ = అది; అసత్యం = అసత్యము; భవిష్యతి = అనిపించును.

భావంః-

         అసలు విషయము దాచకుండా, ‘కైకేయికి ప్రియము చేయట కొరకు నేను రాముని అరణ్యమునకు పంపినాను’ అని చెప్పినను అది ఎవ్వరును నమ్మరు.

2.13.8.
అనుష్టుప్.

అపుత్రేణ మయా పుత్రః

శ్రమేణ మహతా మహాన్।

రామో లబ్ధో మహాబాహు

స్సకథం త్యజ్యతే మయా॥

టీకః-

         అపుత్రేణ = సంతానరహితుడు; మయా = నా చేత; పుత్రః = సంతానముగా; శ్రమేణ = మిక్కిలి కృషితో; మహతా = గొప్పదైన; మహాన్‌ = గొప్పవాడు; రామః = రాముడు; లబ్ధః = లభించెను; మహాబాహుః = శక్తిమంతమైన బాహువులు కలిగి; సః = అతడు; కథం = ఏ విధముగా; త్యజ్యతే = విడిచిపెట్టగలను; మయా = నాచేత

భావంః-

         పుత్రుడు లేని నేను ఎంతో శ్రమపడి, గొప్పవాడు, మహాపరాక్రమశాలి అయిన రాముని పుత్రునిగా పొందితిని. అట్టి రాముని ఎట్లు విడువగలను?

2.13.9.
అనుష్టుప్.

శూరశ్చ కృతవిద్యశ్చ

జితక్రోధో క్షమాపరః।

కథం కమలపత్రాక్షో

మయా రామో వివాస్యతే॥

టీకః-

         శూరః = శూరుడు; చ = మఱియు; కృతవిద్యాః = నేర్వబడిన విద్యలు గలవాడు; చ = మఱియు; జితక్రోధః = జయించి బడిన కోపము గలవాడు; క్షమాపరః = ఓరిమి, క్షమాగుణము కలిగినవాడు; కథం = ఏ విధముగ; కమలపత్రాక్షః = తామర పత్రముల వంటి కన్నులు గలవానికి; మయా = నా చేత; రామః = రాముడు; వివాస్యతే = దేశబహిష్కరణ

భావంః-

         శూరుడు, విద్యలన్నీ అభ్యసించిన వాడు, కోపము జయించినవాడు, ఓర్పు కలవాడు, తామరరేకుల వంటి నేత్రములు కలవాడు అయిన రామునికి నేను దేశబహిష్కరణశిక్ష వేయగలను.

2.13.10.
అనుష్టుప్.

కథమిందీవరశ్యామమ్

దీర్ఘబాహుం మహాబలమ్।

అభిరామమహం రామమ్

ప్రేషయిష్యామి దండకాన్॥

టీకః-

         కథమ్ = ఏ విధముగా; ఇందీవరశ్యామమ్ = నీలి కలువల వలె ముదురు నీలి ఛాయవాడు; దీర్ఘబాహుం = దీర్ఘబాహువులు; మహాబలమ్ = బలవంతుడు; అభిరామమ్ = మనోహరమైనవాడు; అహం = నేను; రామమ్ = రాముని; ప్రేషయిష్యామి = పంపగలను; దండకాన్‌ = దండకారణ్యములకు, దండనలకు.

భావంః-

         నల్ల కలువల వలె నీలివర్ణపు ఛాయ కలవాడు, దీర్ఘబాహువులు కలవాడు, బలవంతుడు, మనోహరమైనవాడు అయిన రాముని దండకారణ్యములకు పొమ్మని శిక్షలు వేయగలను.

2.13.11.
అనుష్టుప్.

సుఖానాముచితస్యైవ

దుఃఖైరనుచితస్య చ।

దుఃఖం నామానుపశ్యేయమ్

కథం రామస్య ధీమతః॥

టీకః-

         సుఖానామ్ = సుఖములకు; ఉచితస్య = అలవడినవాడు; ఏవ = మాత్రము; దుఃఖైః = ఇబ్బందులు; అనుచితస్య చ = అలవాటు లేనివాడు; చ = ఇంకా; దుఃఖం = కష్టములు; నామ = పేరు గల; అనుపశ్యేయమ్ = నేను చూడగలను; కథం = ఏ విధముగా; రామస్య = రాముని యొక్క; ధీమతః = ధీమంతుడు

భావంః-

         రాముడు సుఖములకు అలవాటుపడినవాడు. కష్టములను ఎరుగడు. అట్టి బుద్ధిమంతుడైన రాముడు కష్టలనువాటిని పడుచుండుట నేనెట్లు ఊహించగలను.

2.13.12.
అనుష్టుప్.

యది దుఃఖమకృత్వాఽద్య

మమ సంక్రమణం భవేత్।

అదుఃఖార్హస్య రామస్య

తత స్సుఖమవాప్నుయామ్॥

టీకః-

         యది = ఏ విధముగా; దుఃఖమ్ = దుఃఖము; అకృత్వా = కలిగించక; అద్య = ఇప్పుడు ; మమ = నాకు; సంక్రమణం = మరణము; భవేత్‌ = సంభవిస్తే; అదుఃఖార్హస్య = దుఃఖములకు తగనివాడు; రామస్య = రామునకు; తతః = అట్లు; సుఖమ్ = సంతోషము; అవాప్నుయామ్ = నేను పొందెదను

భావంః-

         దుఃఖాలకు తగని రామునికి దుఃఖము కలిగించకుండగా నేను ఇప్పుడే మరణించినట్లయితే నాకు సుఖము కలుగును.

గమనికః-

         (1) సంక్రమణము- వ్యుత్పత్తి. సమ్+ క్రము- పాదవిన్యాసే+ ల్యూట్- అన- ణత్వమ్, కృ.ప్ర., స్థితి, దశ, రీతి యందు మార్పులకు లోనగుట, నిగమము, తృణజులూక న్యాయమున ఒక దేహమును వీడి, మఱియొక దేహము పొందుట, మరణము. సూర్యుని రాశి మారుట. (2) తృణజులూక న్యాయము- గడ్డి పురుగు/ గొంగళీ పురుగు ఒక తృణము (గడ్డి పోచ) పట్టుకుని ఉన్న ఈ పురుగు, తన శరీరమును చాచి మఱియొక తృణము పట్టుకొని గాని, ముందటి తృణమును వదులదు. అట్లే జీవి మరొక దేహమ దొరక పుచ్చుకొని, పాత దేహమును విడుచును.

2.13.13.
అనుష్టుప్.

నృశంసే! పాపసంకల్పే!

రామం సత్యపరాక్రమమ్।

కిం విప్రియేణ కైకేయి!

ప్రియం యోజయసే మమ।

అకీర్తి రతులా లోకే

ధ్రువః పరిభవశ్చ మే॥

టీకః-

         తథా = ఈ విధంగా; విలపతః = విలపించుచుండ; తస్య = ఆయన; పరిభ్రమిత చేతసః = తిరుగుచున్న; చేతసః = మనస్సుతో; అస్తమభ్యగమత్ = అస్తాద్రికి చేరెను; సూర్యః = సూర్యుడు; రజనీ = రాత్రి; చ = కూడా; అభ్యవర్తత = వచ్చెను.

భావంః-

         క్రూరురాలా! పాపిష్టిదానా! కైకేయీ! సత్యపరాక్రమవంతుడు, నాకు చాలా ఇష్టుడు అయిన రామునికి ఎందుచేత కీడు కలిగించుచున్నావు. నాకు ఈ లోకములో గొప్ప అపకీర్తి, పరాభవము తప్పవు. 

2.13.14.
అనుష్టుప్.

తథా విలపతస్తస్య

పరిభ్రమితచేతసః।

అస్తమభ్యగమత్సూర్యో

రజనీ చాభ్యవర్తత॥

టీకః-

         తథా = ఈ విధంగా; విలపతః = విలపించుచుండ; తస్య = ఆ దశరథుడు; పరిభ్రమిత = మిక్కిలి చలించిన; చేతసః = మనస్సుతో; అస్తమ్ = అస్తమించుట; అభ్యగమత్ = చేరెను; సూర్యః = సూర్యుడు; రజనీ = రాత్రి; చ = కూడా; అభ్యవర్తత = వచ్చెను

భావంః-

         చెదిరిన మనస్సుతో దశరథుడు ఈ విధముగా విలపించుచుండగా సూర్యుడు అస్తమించి రాత్రి ఆయెను. 

2.13.15.
అనుష్టుప్.

సా త్రియామా తథార్తస్య

చంద్రమండలమండితా।

రాజ్ఞో విలపమానస్య

న వ్యభాసత శర్వరీ॥

టీకః-

         సా = ఆ; త్రియామా = మూడు జాములు (తొమ్మిది గంటలలో); తథా = ఆ విధముగా; ఆర్తస్య = బాధతో; చంద్రమండల మండితా = వృత్తాకార చంద్రునితో అలంకరించబడినప్పటికిని; రాజ్ఞః = దశరథ మహారాజునకు; విలాపమానస్య = విలపించిచున్నవాడు; న వ్యభాసత = ప్రకాశించలేదు; శర్వరీ = రాత్రి

భావంః-

         ఆర్తుడై ఆ విధముగా విలపించుచున్న దశరథునికి, రాత్రి చంద్రమండలముతో ప్రకాశించుచున్నను, చీకటిగానే ఉండెను.

గమనికః-

         యామము- జాము, అహోరాత్రములో ఎనిమిదవ (1/8వ)వంతు కాలము, ఇప్పటి రోమను కాలమానములో మూడు (3) గంటలు

2.13.16.
అనుష్టుప్.

తథైవోష్ణం వినిశ్వస్య

వృద్ధో దశరథో నృపః।

విలలాపార్తవద్దుఃఖమ్

గగనాసక్తలోచనః॥

టీకః-

         తథైవ = ఆ విధముగా; ఉష్ణం = వేడిగా; వినిశ్వస్య = నిట్టూర్చి; వృద్ధః = వృద్ధుడు; దశరథః = దశరథుడను; నృపః = రాజు; విలలాప = విలపించెను; ఆర్తవత్ = వ్యాధితో బాధపడినట్లు; దుఃఖమ్ = దుఃఖముతో; గగనాసక్త లోచనః = ఆకాశములో లగ్నమైన కన్నులతో.

భావంః-

         ఆ వృద్ధ దశరథుడు వేడి నిట్టూర్పులు విడుచుచు, రోగ పీడితుని వలె ఆకాశము వైపు చూచుచు అతి దీనముగా విలపించెను.

2.13.17.
అనుష్టుప్.

న ప్రభాతం త్వయేచ్ఛామి

నిశే నక్షత్రభూషణే!।

క్రియతాం మే దయా భద్రే

మయాఽయం రచితోంజలిః॥

టీకః-

         న = లేదు; ప్రభాతం = ఉదయమును; త్వయః = నీ చేత; ఇచ్ఛామి = కోరుకొనుట; నిశే = రాత్రీ; నక్షత్ర = నక్షత్రములతో; భూషణే = అలంకరించబడిన; క్రియతాం = చేయబడుగాక; మే = నాకు; దయా = దయ; భద్రే = శుభకరమైన; మయా = నా చేత; అయం = ఈ; రచితః = చేయబడినది; అంజలిం = దోసిలి

భావంః-

         నక్షత్రములను అలంకారములుగ ధరించిన మంగళకరివైన ఓ రాత్రీ! నాకు తెల్లవారనీకుము. ఇదిగో అంజలి ఘటించి ప్రార్థించుచున్నాను. 

2.13.18.
అనుష్టుప్.

అథవా గమ్యతాం శీఘ్రమ్

నాహమిచ్ఛామి నిర్ఘృణామ్।

నృశంసాం కైకయీం ద్రష్టుమ్

యత్కృతే వ్యసనం మహత్”॥

టీకః-

         అథవా = లేకుంటే; గమ్యతాం = వెళ్ళబడుగాక (వెళ్లిపొమ్ము); శీఘ్రమ్ = వేగముగా; న = లేదు; అహమ్ = నేను; ఇచ్ఛామి = కోరుకొనుట; నిర్ఘృణామ్ = దయలేనిది; నృశంసాం = క్రూరురాలు; కైకయీం = కైకేయిని; ద్రష్టుమ్ = చూచుటకు; యత్కృతే = ఎవరి కారణముగా; వ్యసనం = విపత్తు సంభవించినదో; మహత్‌ = గొప్పదైన

భావంః-

         లేదా ఓ రాత్రీ తొందరగా గడచిపొమ్ము. ఇంత ఆపదకు కారణభూతురాలు, దయావిహీనురాలు, క్రూరురాలు అయిన కైకేయిని చూచుట నాకు ఏ మాత్రము ఇష్టము లేదు.”

2.13.19.
అనుష్టుప్.

ఏవముక్త్వా తతో రాజా

కైకేయీం సంయతాంజలిః।

ప్రసాదయామాస పునః

కైకేయీం చేదమబ్రవీత్॥

టీకః-

         ఏవమ్ = ఈ విధముగా; ఉక్త్వా = మాట్లాడి; తతః = ఆ తరువాత; రాజా = రాజు; కైకేయీం = కైకేయిని; సంయతాంజలిః = ముకుళించిన చేతులతో; ప్రసాదయామాస = ప్రాధేయపడెను; పునః = మరల; కైకేయీం = కైకేయి గురించి; చ = మఱియు; ఇదమ్ = ఇట్లు; అబ్రవీత్‌ = మాట్లాడెను

భావంః-

         ఆ రాజు ఈ విధముగా పలికి, పిదప చేతులు జోడించి నమస్కరించుచు కైకేయిని ప్రాధేయపడెను. ఇంకనూ ఆమెతో ఇట్లు పలికెను.

2.13.20.
అనుష్టుప్.

“సాధు వృత్తస్య దీనస్య

త్వద్గతస్య గతాయుషః।

ప్రసాదః క్రియతాం దేవి

భద్రే రాజ్ఞో విశేషతః॥

టీకః-

         సాధువృత్తస్య = మంచి ప్రవర్తన కలిగినవాడను; దీనస్య = దీనుడను; త్వత్ = నిన్ను; గతస్య = ఆశ్రయించిన వాడను; గతాయుషః = గతించిన ఆయుర్దాయము కలవాడును; ప్రసాదః = అనుగ్రహము; క్రియతాం = చేయబడుగాక; దేవి = ఓ రాణీ; భద్రే = శుభప్రదురాలవైన; రాజ్ఞః = రాజును; విశేషతః = ముఖ్యముగా

భావంః-

         “శుభప్రదురాలవైన ఓ రాణీ! నేను మంచి నడవడిక కలవాడను, దీనుడను. నిన్ను ఆశ్రయించినవాడను. క్షీణించిన ఆయుర్దాయము కలవాడను, ముఖ్యముగా రాజును, నన్ను అనుగ్రహించుము.

2.13.21.
అనుష్టుప్.

శూన్యే న ఖలు సుశ్రోణి!

మయేదం సముదాహృతమ్।

కురు సాధు ప్రసాదం మే

బాలే! సహృదయా హ్యసి॥

టీకః-

         శూన్యే = శూన్యములో (ఆకాశములో); న = కాదు; ఖలు = నిశ్చయముగ; సుశ్రోణి = మంచి కటిప్రదేశము కలదానా, సుందరీ; మయా= నాచేత; ఇదం = ఇది అంతయు; సముదాహృతమ్ = పలుకబడినది; కురు = చేయుము; సాధు = బాగుగా; ప్రసాదం = అనుగ్రహమును; మే = నాకు; బాలే = ఓ యువతీ; సహృదయా హి అసి = మంచి హృదయము కలదానవు

భావంః-

         ఓ సుశ్రోణీ, నేను చెప్పుచున్నది ఆకాశములో కలసిపోవుటలేదు కదా. ఓ బాలా, నా విషయములో అనుగ్రహించుము. నీవు మంచి హృదయము కలదానవు కదా. 

2.13.22.
అనుష్టుప్.

ప్రసీద దేవి! రామో మే

త్వద్దత్తం రాజ్యమవ్యయమ్।

లభతామసితాపాంగే!

యశః పరమవాప్ను హి॥

టీకః-

         ప్రసీద = దయతో ఉండుము; దేవి = ఓ రాణీ; రామో = రాముని; మే = నా యొక్క; త్వద్దత్తం = నీ చేత ఇవ్వబడిన; రాజ్యమ్ = రాజ్యమును; అవ్యయమ్= శాశ్వతమైన; లభతామ్ = పొందుగాక; అసిత అపాంగే = నల్లని కనుకొనలతో; యశః = కీర్తి; పరమ = గొప్ప; అవాప్ను = పొందుదువు; హి = కూడా.

భావంః-

         నల్లని నేత్రాంతములు కల ఓ దేవీ! అనుగ్రహించుము. నా రాజ్యము రామునకు నీవే ఇమ్ము. ఈ విధముగా శాశ్వత కీర్తి సంపాదించుకొందుదువు.

2.13.23.
అనుష్టుప్.

మమ రామస్య లోకస్య

గురూణాం భరతస్య చ।

ప్రియమేతద్గురుశ్రోణి!

కురు చారుముఖేక్షణే!॥

టీకః-

         మమ = నాకు; రామస్య = రామునికి; లోకస్య = లోకములకు; గురూణాం = గురువులకు; భరతస్య చ = భరతునికి మఱియు; ప్రియమ్ = సంతోషకరమైనది, ఏతత్‌ = దీనిని; గురుశ్రోణి = ఓ విశాలమైన కటిప్రదేశము కలదానా; కురు = చేయుము; చారు ముఖ, ఈక్షణే = అందమైన ముఖమును కన్నులును కలదానా!

భావంః-

         ఓ విశాల శ్రోణీ! సుందరముఖీ! చారునేత్రీ! ఈ పని చేయుము. ఇది నాకు, లోకమునకు, రామునికి, గురువులకు, భరతునకు కూడా ప్రియమైనది.

2.13.24.త్రిష్టుప్

విశుద్ధభావస్య సుదుష్టభావా

తామ్రేక్షణస్యాశ్రుకలస్య రాజ్ఞః।

శ్రుత్వా విచిత్రం కరుణం విలాపం

భర్తుర్నృశంసా న చకార వాక్యమ్॥

టీకః-

         విశుద్ధృ = పరిశుద్ధమైన; భావస్య = హృదయముగల; సుదుష్టభావా = దుష్ట భావము గలామె; తామ్రేక్షణస్య = ఎఱ్ఱని కన్నుల; అశ్రుకలస్య = కన్నీటిబిందువులు కల; రాజ్ఞః = రాజు; శ్రుత్వా = విన్న తరువాత; విచిత్రం = విచిత్రమైన రీతిలో; కరుణం = హృదయ విదారకమైన; విలాపం = విలాపమును; భర్తః = భర్త; నృశంసా = క్రూరురాలు; న = లేదు; చకార = లక్ష్యపెట్టుట; వాక్యమ్ = మాటలు.

భావంః-

         విశుద్ధమైన హృదయము గల రాజు, తనభర్త, దీనుడై, ఎఱ్ఱటి కన్నీటి బిందువులు కార్చుచు, అనేక విధముల దీనముగా విలపించుచుండగా విని, దుష్ట స్వభావము గల ఆ క్రూరురాలు అతని మాటలను లక్ష్యము చేయలేదు.

2.13.25.
జగతి.

తతస్స రాజా పునరేవ మూర్ఛితః

ప్రియామతుష్టాం ప్రతికూలభాషిణీమ్।

సమీక్ష్య పుత్రస్య వివాసనం ప్రతి

క్షితౌ విసంజ్ఞో నిపపాత దుఃఖితః॥

టీకః-

         తతః = ఆ తరువాత; సః = అతడు; రాజా = దశరథ మహారాజు; పునః ఏవ = మరల; మూర్ఛితః = మూర్ఛపోయినవాడు; ప్రియామ్ = ప్రియభార్య; అతుష్టాం = సంతసింపకున్న; ప్రతికూల = వ్యతిరేకముగా; భాషిణీమ్ = మాట్లాడుచున్న; సమీక్ష్య = చూచి; పుత్రస్య = కుమారుని; వివాసనమ్ = దేశబహిష్కరాదిశిక్షల; ప్రతి = గురించి; క్షితౌ = నేలపై; విసంజ్ఞః = స్పృహ కోల్పోయి; నిపపాత = పడిపోయెను; దుఃఖితః = బాధపడినవాడై.

భావంః-

         ఎంత చెప్పినను సంతోషించక, రాముని అరణ్యములకు పంపవలెనని ప్రతికూలముగా మాటలాడుచున్న భార్యను చూచి, ఆ రాజు దుఃఖితుడై, మరల మూర్ఛితుడై నేల మీద పడిపోయెను. 

2.13.26.
జగతి.

ఇతీవ రాజ్ఞో వ్యథితస్య సా నిశా

జగామ ఘోరం శ్వసతో మనస్వినః।

విబోధ్యమానః ప్రతిబోధనం తదా

నివారయామాస స రాజసత్తమః॥

టీకః-

         ఇతీవ = ఈ విధముగా; రాజ్ఞః = దశరథ మహారాజు; వ్యథితస్య = బాధపడిన; సా = ఆ; నిశా = రాత్రి; జగామ = గడచెను; ఘోరం = భయంకరముగ; శ్వసతః = నిట్టూర్చుచుండ; మనస్వినః = ఆత్మగౌరవము గల; విబోధ్యమానః = మేల్కొలుపబడుచు; ప్రతిబోధనం = మేల్కొలుపును; తదా = అప్పుడు; నివారయామాస = నివారించెను; స = ఆ; రాజసత్తమః = ఉత్తముడైన రాజు.

భావంః-

         ఆత్మాభిమానవంతుడైన దశరథుడు ఆ విధముగా దుఃఖించుచు, తీవ్రమైన నిట్టూర్పులు విడుచుచు ఉండ, రాత్రి గడచిపోయినది. ప్రాతఃకాలమున వందిమాగధులు వచ్చి మేల్కొల్పుటకు పూనుకొనిరి. కాని ఆ రాజశ్రేష్ఠుడు వారిని నివారించెను.

2.13.27.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే త్రయోదశః సర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; త్రయోదశః [13] = పదమూడవ; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [13] పదమూడవ సర్గ సంపూర్ణము.

॥చతుర్దశః సర్గః॥

[14-రాముని పిలువనంపుట]

2.14.1.
అనుష్టుప్.

పుత్రశోకార్దితం పాపా

విసంజ్ఞం పతితం భువి।

వివేష్టమానముద్వీక్ష్య

సైక్ష్వాకమిదమబ్రవీత్॥

టీకః-

         పుత్రశోక + అర్థితం = తన కుమారుని వేదన చేత వేధింపబడినవాడు; పాపా = చెడు స్వభావం గల స్త్రీ; విసంజ్ఞం = అపస్మారకము కలవాడు; పతితం = పడిపోయినవాడు; భువి = నేలపై; వివేష్టమానమ్ = దొర్లుచున్నవాడిని; ఉత్వీక్ష్య = పైకి చూచి; సా = ఆమె; ఇక్ష్వాకమ్ = ఇక్ష్వాకు వంశంలో జన్మించిన దశరథుని గూర్చి; ఇదమ్ = ఈ మాటలను; అబ్రవీత్‌ = మాట్లాడెను.

భావంః-

         పుత్ర శోకముతో బాధపడుచు స్పృహ లేకుండా నేలమీద పడి, దొర్లుచున్న ఆ దశరథునితో ఆ పాపాత్మురాలు ఇట్లు పలికెను.

2.14.2.
అనుష్టుప్.

“పాపం కృత్వేవ కిమిదమ్

మమ సంశ్రుత్య సంశ్రవమ్।

శేషే క్షితితలే సన్నః

స్థిత్యాం స్థాతుం త్వమర్హసి॥

టీకః-

         పాపం = పాపమును; కృత్వా = చేసినవాని; ఇవ = వలె; కిమ్ = ఏమిటి; ఇదమ్ = ఇది; మమ = నా మాటలు; సంశ్రుత్య = విన్న తరువాత; సంశ్రవమ్ = వాగ్దానమును; శేషే = పండుకొన్నావు; క్షితి తలే = నేలపై; సన్నః = దుఃఖముతో; స్థిత్యాం = నైతికత యొక్క హద్దుల్లో; స్థాతుమ్ = ఉండుటకు; త్వమ్ = నీవు; అర్హసి = తగుదువు.

భావంః-

         “ఏమిటిది? నాకిచ్చిన ప్రతిజ్ఞ వినగానే ఏదో మహాపాపం చేసినవాని వలె దుఃఖించుచు నేలపై పడి ఉంటివి! నీవు నీ మర్యాద పాటించుము. 

2.14.3.
అనుష్టుప్.

ఆహు స్సత్యం హి పరమమ్

ధర్మం ధర్మవిదో జనాః।

సత్యమాశ్రిత్య హి మయా

త్వం చ ధర్మం ప్రబోధితః॥

టీకః-

         ఆహుః = పలుకుదురు; సత్యం = సత్యమును; హి = పాదపూరణం; పరమమ్ = అత్యున్నత; ధర్మమ్ = ధర్మముగా; ధర్మవిదః = ఏది ధర్మమో తెలిసినవారు; జనాః = ప్రజలు; సత్యమ్ = సత్యములో; ఆశ్రిత్య = ఆశ్రయించిన; హి = కూడా; మయా = నా చేత; త్వం = మీరు; చ = మఱియు; ధర్మమ్ = కర్తవ్యము; ప్రబోధితః = చెప్పబడుతున్నది

భావంః-

         ధర్మవేత్తలయిన జనులు సత్యమే ధర్మమని చెప్పుదురు కదా! నేను కూడా ఆ సత్యమును ఆశ్రయించి నిన్ను ధర్మమును గురించి గుర్తుచేయు చుంటిని.

2.14.4.
అనుష్టుప్.

సంశ్రుత్య శైబ్యశ్శ్యేనాయ

స్వాం తనుం జగతీపతిః।

ప్రదాయ పక్షిణే రాజన్

జగామ గతిముత్తమామ్॥

టీకః-

         సంశ్రుత్య = చేసిన వాగ్దానముః శైబ్యః = శిబి యొక్క; శ్యేనాయ = డేగకు; స్వామ్ = తనది; తనుమ్ = శరీరమును; జగతీపతిః = జగత్తును పరిపాలించు రాజు; ప్రదాయ = ఇచ్చెను; పక్షిణే = పక్షికి; రాజన్‌ = రాజు; జగామ = పొందెను; గతిమ్ = గతిని , ఉత్తమమ్ = అత్యున్నతమైన.

భావంః-

         రాజా! మహారాజు శిబి చేసిన ప్రతిజ్ఞ ‘తన దేహమును డేగకు ఇచ్చెదనని’. రాజు ఆ ప్రతిజ్ఞ ప్రకారము డేగకు దానమిచ్చి ఉత్తమలోకములు పొందెను. 

2.14.5.
అనుష్టుప్.

తథా హ్యలర్కస్తేజస్వీ

బ్రాహ్మణే వేదపారగే।

యాచమానే స్వకే నేత్రే

ఉద్ధృత్యావిమనా దదౌ॥

టీకః-

         తథా హి = అదే కోవలో; అలర్కః = అలర్కుడు; తేజస్వీ = తేజశ్శాలి; బ్రాహ్మణే = బ్రాహ్మణునకు; వేదపారగే = వేదపండితుడు; యాచమానే = అడిగినప్పుడు;స్వకే = తన సొంత; నేత్రే = నేత్రములను; ఉద్ధృత్య = పెకిలించి; అవిమనాః = నిస్సంకోచముగా; దదౌ = ఇచ్చెను.

భావంః-

         అదే కోవలో, తేజఃశాలి అయిన అలర్కుడు వేదపారంగతుడయిన బ్రాహ్మణుడు వచ్చి కోరగా ఎట్టి నిస్సంకోచము లేక తన కన్నులు పెకలించి ఇచ్చివేసెను.

2.14.6.
అనుష్టుప్.

సరితాం తు పతిస్స్వల్పామ్

మర్యాదాం సత్యమన్వితః।

సత్యానురోధాత్సమయే

స్వాం వేలాం నాతివర్తతే॥

టీకః-

         సరితామ్ = నదుల యొక్క; తు = కూడా; పతిః = భర్త; స్వల్పామ్ = అతి స్వల్పమైన; మర్యాదామ్ = సరిహద్దును; సత్యమ్ = సత్యమును; అన్వితః = అనుసరించువాడు, కూడినవాడు; సత్యః = సత్యమును; అనురోధాత్‌ =అనువర్తన; సమయే = నియమమువలన; స్వామ్ = తన యొక్క; వేలామ్ = చెలియలికట్టను; న = లేదు; అతివర్తతే = అతిక్రమించుట.

భావంః-

         సత్యసంధుడైన సముద్రుడు కూడా, పోటు సమయములలో ఎంత పైకి వచ్చినా, తన సత్యము అనువర్తింపవలెనను నియమము వలన, అతి స్వల్పమైన సరిహద్దుగా ఉన్న చెలియలికట్టను సైతము దాటుట లేదు.

2.14.7.
అనుష్టుప్.

సత్యమేకపదం బ్రహ్మ

సత్యే ధర్మః ప్రతిష్ఠితః।

సత్యమేవాక్షయా వేదాః

సత్యేనైవాప్యతే సరమ్॥

టీకః-

         సత్యమ్ = సత్యము; ఏకపదమ్ = ఒకే మాట; బ్రహ్మ = బ్రహ్మస్వరూపము; సత్యే = సత్యముపై; ధర్మః = ధర్మము; ప్రతిష్ఠితః = ప్రతిష్ఠితమైయున్నది; సత్యమేవ = సత్యము మాత్రమే; అక్షయా = నశించనది; వేదాః = జ్ఞానం; సత్యేనృ = సత్యము చేత; ఏవ = మాత్రమే; ఆప్యతే = పొందబడును; పరమ్ = సర్వోన్నతమైనది

భావంః-

         సత్యము అనే ఒక్కపదము బ్రహ్మస్వరూపము. ధర్మము సత్యము పైననే ఆధారపడి ఉన్నది. సత్యమే అక్షయ వేదాలు. సత్యము ద్వారానే పరమపదమును చేరగలుగుతారు.

2.14.8.
అనుష్టుప్.

సత్యం సమనువర్తస్వ

యది ధర్మే ధృతా మతిః।

సఫలస్స వరో మేఽస్తు

వరదో హ్యసి సత్తమ॥

టీకః-

         సత్యమ్ = సత్యమును; సమనువర్తస్వ = అనుసరించుము; యది = ఏది కలదో; ధర్మే = ధర్మముమీద; ధృతా = నిలిపినచో; మతిః = మనసును, బుద్ది; సఫలః = సఫలము; వరః = వరము; మే = నాకు; అస్తు = అగుగాక; వరదః హి = వరములు ప్రసాదించినవాడవు; అసి = అయితివి; సత్తమః = ఓ శ్రేష్ఠమైనవాడా! 

భావంః-

         ఓ పురుషశ్రేష్ఠా! నీ బుద్ధి ధర్మము పైననే స్థిరముగా నిలిపి ఉన్నచో సత్యమును పాటించుము. నా వరములు సఫలము అగునట్లు చేయుము. ఆ వరములిచ్చినవాడవు నీవే కదా!

2.14.9.
అనుష్టుప్.

ధర్మస్యైహాభికామార్థమ్

మమ చైవాభిచోదనాత్।

ప్రవ్రాజయ సుతం రామమ్

త్రిఃఖలు త్వాం బ్రవీమ్యహమ్॥

టీకః-

         ధర్మస్య = ధర్మముయొక్క; ఇహ = ఈ విషయములో; అభికామః = ఆకాంక్ష; అర్థమ్ = కొఱకు; మమ = నా యొక్క; చ = మఱియు; ఏవ = మాత్రమే; అభిచోదనాత్‌ = ప్రేరేపణలు వలన; ప్రవ్రాజయ = దూరముగా (అరణ్యములకు); సుతం = కొడుకు అయిన; రామమ్ = రాముని; త్రిఃఖలు = మూడు మారులు; త్వామ్ = నీకు; బ్రవీమి = చెప్పుచున్నాను; అహమ్ = నేను

భావంః-

         ధర్మముమీద నాకుగల ఆకాంక్ష ప్రేరేపించుటచే మాత్రమే నా కొడుకు రాముడుని దూరముగా అడవులకు పంపుము. పంపుము, పంపుము అని మూడుమార్లు చెప్పుచున్నాను.

2.14.10.
అనుష్టుప్.

సమయం చ మమార్యేమమ్

యది త్వం న కరిష్యసి।

అగ్రతస్తే పరిత్యక్తా

పరిత్యక్ష్యామి జీవితమ్”॥

టీకః-

         సమయం = ఒప్పందమును; చ = మఱియు; మమ = నాకు;ఆర్యః = ఓ గౌరవనీయుడా; ఇమమ్ = దీనిని; యది = ఈ విధముగా; త్వం = నీవు; న = లేనిచో; కరిష్యసి = చేయుట; అగ్రతః = ముందు; తే = నీ యొక్క; పరిత్యక్తా = విడువబడి; పరిత్యక్ష్యామి = విడువగలను; జీవితమ్ = జీవతమును.

భావంః-

         ఓ పూజ్యుడా ! నీవు నాకిచ్చిన మాటను నెరవేర్చక విడిచిపెట్టినచో నేను నీ ఎదుటనే నా జీవితము చాలించెదను.”

2.14.11.
అనుష్టుప్.

ఏవం ప్రచోదితో రాజా

కైకేయ్యా నిర్విశంకయా।

నాశక త్పాశమున్మోక్తుమ్

బలిరింద్రకృతం యథా॥

టీకః-

         ఏవమ్ = ఈ విధముగా; ప్రచోదితః = నిర్బంధింబడి; రాజా = దశరథ మహారాజు; కైకేయ్యా = కైకేయి చేత; నిర్విశంకయా = జంకుగొంకు లేక; నా = లేకపోయెను; శకత్‌ = చేయజాలుట; పాశమ్ = ధర్మపాశమును; ఉన్ముక్తమ్ = విడుచుటను; బలిః = బలి చక్రవర్తి; ఇంద్ర = పరమేశ్వరునిచేత; కృతమ్ = ప్రయోగింపబడిన; యథా = ఏ విధముగ.

భావంః-

         ఏ మాత్రమూ జంకు, గొంకు లేక కైకేయి ఈ విధముగా నిర్బంధించుటతో దశరథుడు, భగవంతుడైన వామనుని ద్వారా ప్రయోగించిన ధర్మపాశమును బలి చక్రవర్తి విడిపించుకొనలేకపోయినట్లు విడిపించుకొనలేకపోయెను.

గమనికః-

         (1) ఇంద్ర- వ్యుత్పత్తి. ఇది+రా, ఇందతి పరమైశ్వర్యవాన్ భవతి పరమైశ్వర్యవంతుడు. భగవంతుడు (ఋ. 5.32.1), వ్యుత్పత్తి., ఇది- పరమేశ్వర్యే- ఇంద్+రన్, ఔణా, పరమేశ్వరుడు. (2) అసుర చక్రవర్తి బలి స్వర్గమును ఆక్రమించెను. అటుల రాజ్యభ్రష్టుడైన ఇంద్రుడు శ్రీమహావిష్ణువును ఆశ్రయించెను. శ్రీమహావిష్ణువు వామనావతారమెత్తి బలిని మూడడుగుల మేర దానము ఇమ్మని కొరెను. అట్లే యని వాగ్దానము చేసి, దానము ఇచ్చెను. పిమ్మట, ఆ వాగ్ధాన పాశమునకు కట్టుపడి, స్వర్గము వీడి పాతాళమున కేగెను.

2.14.12.
అనుష్టుప్.

ఉద్భ్రాంతహృదయశ్చాపి

వివర్ణవదనోఽభవత్।

స ధుర్యోవైపరిస్పందన్

యుగచక్రాంతరం యథా॥

టీకః-

         ఉత్‌ = మిక్కిలి; భ్రాంతః = వికల్పమైన; హృదయః = హృదయము కలవాడు; చాపి = ఇంకను; వివర్ణ = పాలిపోయిన; వదనః = ముఖము కలవాడు; అభవత్‌ = అయ్యెను; సః = అతడు, దశరథుడు; ధుర్యః = బరువుమోసెడి ఎద్దు; వై = పాదపూరణము, పరిస్పన్థన్‌ = కట్టబడియున్న; యుగ = రెండు, బండికి రథమునకు ఎద్దు, గుఱ్ఱమలు కట్టుటకగు కాడి; చక్రాంతరం = చక్రములమధ్య; యథా = వలె

భావంః-

         కాడికి కట్టబడిన ఎద్దు, చక్రముల మధ్య నలిగిపోవునట్లు దశరథుని హృదయము వికల్పమైపోయెను, ముఖము పాలిపోయెను.

2.14.13.
అనుష్టుప్.

విహ్వలాభ్యాం చ నేత్రాభ్యామ్

అపశ్యన్నివ భూపతిః।

కృచ్ఛ్రాద్ధైర్యేణ సంస్తభ్య

కైకేయీమిదమబ్రవీత్॥

టీకః-

         విహ్వలాభ్యాం = బెదురుచూపుల; చ = మఱియు; నేత్రాభ్యామ్ = కన్నులతో; అపశ్నత్‌ = చూడలేనివాని; ఇవ = వలె; భూపతిః = రాజు; కృత్‌ = కష్టముతో; చ = పాదపూరణం; ధైర్యేణ = ధైర్యముతో; సంస్తభ్య = స్థిరముగా నిలచి; కైకేయీమ్ = కైకేయి గూర్చి; ఇదమ్ = ఈ మాటలు; అబ్రవీత్‌ = పలికెను

భావంః-

         దశరథుడు బెదురు చూపులు చూచుచు, చూడలేనివానివలె ఉండెను. అట్టి స్థితిలోనూ అతి కష్టముగా ధైర్యముతో నిలద్రొక్కుకుని కైకేయితో ఇట్లు అనెను. 

2.14.14.
అనుష్టుప్.

“యస్తే మంత్రకృతః పాణిః

అగ్నౌ పాపే మయా ధృతః।

తం త్యజామి స్వజం చైవ

తవ పుత్రం త్వయా సహ॥

టీకః-

         యః = ఏ; తే = నీ యొక్క; మంత్రకృతః = మంత్రములచే పవిత్రము చేయబడిన; పాణిః = చేయి; అగ్నౌ = వివాహాగ్ని సన్నిధిలో; పాపే = ఓ దుష్టురాలా; మయా = నా చేత; ధృతః = ధరించబడినది; తం = దానిని; త్యజామి = విడిచిపెట్టుచున్నాను; స్వజం = నా వలన జన్మించిన; చ = మఱియు; ఇవ = వలె; సహ = కలిసి; తవ = నీ యొక్క; పుత్రం = కుమారుని; త్వయా = నీతో; సహ = కలిపి

భావంః-

         ఓ పాపాత్మురాలా! అగ్నిసాక్షిగా మంత్రసంసృతమైన నీ హస్తమును గ్రహించితిని. ఆ హస్తమును, నీకు నా వలన పుట్టిన కుమారుడిని, నిన్ను కూడ విడిచిపెట్టెదను. 

2.14.15.
అనుష్టుప్.

ప్రయాతా రజనీ దేవి

సూర్యస్యోదయనంప్రతి।

అభిషేకం గురుజనః

త్వరయిష్యతి మాం ధ్రువమ్॥

టీకః-

         ప్రయాతా = వెళ్లినది; రజనీ = రాత్రి; దేవి = ఓ రాణీ; సూర్యస్య = సూర్యునియొక్క; ఉదయనం = ఉదయము గూర్చి; ప్రతి = అనునిత్యం; అభిషేకం = అభిషేకము గూర్చి; గురుజనః = వృద్ధులు; త్వరయిష్యతి = త్వరపడుదురు; మాం = నన్ను; ధ్రువమ్ = నిశ్చయముగ 

భావంః-

         తాత్పర్యముః రాత్రి గడిచిపోయి సూర్యోదయము కానున్నది. పట్టాభిషకము గురించి పెద్దలు నన్ను త్వరపెట్టెదరు.

2.14.16.
అనుష్టుప్.

రామాభిషేకసంభారైః

తదర్థముపకల్పితైః।

రామః కారయితవ్యో మే

మృతస్య సలిలక్రియామ్॥

టీకః-

         రామః = రాముని; అభిషేక = పట్టాభిషేకమునకైన; సంభారైః = పదార్థములు; తదర్థమ్ = ఆ ప్రయోజనం కొరకు; ఉపకల్పితైః = సిద్ధపఱచబడినవి; రామః = రాముడు మాత్రమే; కారయితవ్యః = చేయుటకు తగినవాడు; మే = నాయొక్క; మృతస్య = మరణమునకు; సలిలక్రియామ్ = ఉదకతర్పణము

భావంః-

         రామాభిషేక కొఱకని సంభారాలు అన్నీ సిద్దముగా చేయబడినవి. (వాటిని ఉపయోగించి,) నేను మరణించిన పిదప రాముడు మాత్రమే నాకు జలతర్పణము చేయవలెను.

2.14.17.
అనుష్టుప్.

త్వయా సపుత్రయా నైవ

కర్తవ్యా సలిలక్రియా।

వ్యాహన్తాఽస్యశుభాచారే!

యది రామాభిషేచనమ్॥

టీకః-

         త్వయా = నీ చేత; స = సహితం; పుత్రయా = నీ కొడుకు; నైవ = కాదు; కర్తవ్యా = చేయదగినది; సలిలక్రియా = జలతర్పణము; వ్యాహన్తాస్య = అడ్డుకున్నచో; అశుభాచారే = దుర్మార్గపు ప్రవర్తన గలదానా; యది = అట్లు; రామః = రాముని; అభిషేచనమ్ = పట్టాభిషేకమును.

భావంః-

         నీవు రామాభిషేకమునకు విఘ్నము కలిగించు పక్షమున నీవు గాని, నీ కుమారుడు గాని, నాకు ఉదకక్రియలు చేయరాదు.

2.14.18.
అనుష్టుప్.

న చ శక్తోఽస్మ్యహం ద్రష్టుమ్

దృష్ట్వా పూర్వం తథాసుఖమ్।

హతహర్షం నిరానందమ్

పునర్జనమవాఙ్ముముఖమ్”॥

టీకః-

         న = కాను; చ = పాదపూరణము; శక్నోమి = సమర్థుడను; అహమ్ = నేను; ద్రష్టుమ్ = చూచుటకు; దృష్ట్వా = చూచి; పూర్వం = ముందు; తథా సుఖమ్ = ఆ విధముగా సంతోషముగా ఉండి; హతహర్షమ్ = కొట్టబడిన సంతోషము కలవారై; నిరానందమ్ = ఆనందము లేకుండ; పునః = మరల; జనమ్ = ప్రజలు; అవాఙ్ముఖమ్ = తలలు వంచి

భావంః-

         సుఖముగా ఉన్న జనులను ఇంతకు ముందు చూచుచున్న నేను, ఇప్పుడు ఆ ప్రజలే సంతోషము లేక, ఆనందము నశించి, తలలు వంచి దుఃఖించుచుండగా చూడజాలను.”

2.14.19.
అనుష్టుప్.

తాం తథా బ్రువతస్తస్య

భూమిపస్య మహాత్మనః।

ప్రభాతా శర్వరీ పుణ్యా

చంద్రనక్షత్రశాలినీ॥

టీకః-

         తాం = ఆమెను గూర్చి; తథా = అట్లు; బ్రువతః = మాటలాడుచుండగనే; తస్య = ఆ; భూమిపస్య = మహారాజు; మహాత్మనః = గొప్ప మనసు కలిగిన; ప్రభాతా = తెల్లవారినది; శర్వరీ = రాత్రి; పుణ్యాః = పవిత్రమైన; చంద్రః = చంద్రుడు; నక్షత్రః= నక్షత్రములు; శాలినీ = శోభించుచున్న

భావంః-

         ఆ మహాత్ముడు దశరథుడు ఆమెతో ఇట్లు పలుకుచుండగానే చంద్రుడు,నక్షత్రములతో ప్రకాశించుచున్న రాత్రి, పుణ్యకాలము కడచి తెల్లవారినది.

2.14.20.
అనుష్టుప్.

తతః పాపసమాచారా

కైకేయీ పార్థివం పునః।

ఉవాచ పరుషం వాక్యమ్

వాక్యజ్ఞా రోషమూర్ఛితా॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; పాప సమాచారాః = పాపప్రవృత్తి కలది; కైకేయీ = కైకేయి; పార్థివం = రాజుగూర్చి; పునః = మరల; ఉవాచ = మాట్లాడిన; పరుషం = కఠినమైన; వాక్యం = మాటలు; వాక్యజ్ఞా = మాటల నేర్పరి; రోష = కోపముతో; మూర్ఛితా = వివశమై, స్పృహ కోల్పోయిన,

భావంః-

         పాప ప్రవృత్తి కలది, మాటలు నేర్పరి అయిన కైకేయి, కోపంతో వివశురాలై రాజుతో మరల ఇలా పరుషముగా పలికెను.

2.14.21.
అనుష్టుప్.

“కిమిదం భాషసే రాజన్

వాక్యం గరరుజోపమమ్।

ఆనాయయితుమక్లిష్టమ్

పుత్రం రామమిహార్హసి॥

టీకః-

         కిమిదం = ఎందుకు ఇది; భాషసే = పలుకుచున్నావు; రాజన్‌ = ఓ రాజా; వాక్యం = మాటలను; గరః = విషముతో; రుజః = రోగముతోను; ఉపమమ్ = పోలునవి; అనాయయితుమ్ = పిలిపించుటకు; అక్లి్ష్టమ్ = ఆలస్యము లేకుండ; పుత్రం = నీ కొడుకును; రామమ్ = రాముడిని; ఇహ = ఇక్కడ; అర్హసి = అర్హుడవై ఉంటివి.

భావంః-

         “రాజా, విషపు పలుకులు, రోగిష్టి మాటలు మాట్లాడుచుంటివి, ఏమిటిది? ఇక ఆలస్యము చేయక నీ పుత్రుడైన రాముడిని ఇచటకు రప్పించుము.

2.14.22.
అనుష్టుప్.

స్థాప్య రాజ్యే మమ సుతమ్

కృత్వా రామం వనేచరమ్।

నిస్సపత్నాం చ మాం కృత్వా

కృతకృత్యో భవిష్యసి”॥

టీకః-

         స్థాప్య = నిలుపుటచే; రాజ్యే = రాజ్యమునందు; మమ = నాయొక్క; సుతమ్ = కుమారుని; కృత్వా = చేసి; రామం = రాముని; వనేచరమ్ = అరణ్యములో తిరుగునట్లు; నిస్సపత్నాం = నిః+ సపత్నాం, శత్రువులు లేనిదానిని; చ = మఱియు; మాం = నన్ను; కృత్వా = చేసి; కృతకృత్యః = బాధ్యతతీర్చుకున్నవాడవు; భవిష్యసి = కాగలవు

భావంః-

         నా కుమారునకు రాజ్యము నిచ్చి, రాముడిని అరణ్యమునకు పంపి, నాకు శత్రువులెవ్వరు లేకుండగ చేసినచో నీవు కృతకృత్యుడవు అయ్యెదవు“ అని పలికెను.

2.14.23.
అనుష్టుప్.

స నున్న ఇవ తీక్ష్ణేన

ప్రతోదేన హయోత్తమః।

రాజా ప్రచోదితోఽభీక్ష్ణమ్

కైకేయీమిదమబ్రవీత్॥

టీకః-

         సః = అతడు; నున్నః = కొట్టబడిన; ఇవ = వలె; తీక్ష్ణేన = తీవ్రముగా; ప్రతోదేన = చెర్నాకోలాతో, కొరడాతో; హయోత్తమః = శ్రేష్ఠమైన గుఱ్ఱము; రాజా = మహారాజు; ప్రచోదితః = ప్రేరేపించబడిన; అభీక్ష్ణమ్ = మరల మరల; కైకేయీమ్ = కైకేయి గూర్చి; ఇదమ్ = ఈ మాటలు; అబ్రవీత్‌ = పలికెను

భావంః-

         కొరడాతో గట్టిగా కొట్టబడిన ఉత్తమ జాతి అశ్వము వలె దశరథమహారాజు ఆ విధముగా మాటలచే పొడవబడి కైకేయితో ఇట్లు పలికెను

2.14.24.
అనుష్టుప్.

“ధర్మబన్ధేన బధ్దోఽస్మి

నష్టా చ మమ చేతనా।

జ్యేష్ఠం పుత్రం ప్రియం రామమ్

ద్రష్టుమిచ్ఛామి ధార్మికమ్॥

టీకః-

         ధర్మబన్ధేన = నీతి బంధముల చేత; బద్ధమ్ = కట్టుబడి ఉన్నాను; అస్మిన్‌ = అగును; నష్టా = కోల్పోయినది; చ= మఱియు; మమ చేతనా = నా బుద్ధి కూడ; జ్యేష్ఠమ్ = పెద్దవాడు; పుత్రమ్ = కుమారుడు; ప్రియమ్ = ప్రియమైన వాడు; రామమ్ = రాముడిని; ద్రష్టుమ్ = చూచుటకు; ఇచ్ఛామి = కోరుకొనుచున్నాను; ధార్మికమ్ = నీతిబద్ధుడును

భావంః-

         “ధర్మపాశమునకు కట్టుబడిపోయితిని. నా బుద్ధి కూడ పనిచేయుట లేదు. ధర్మాత్ముడు, నా ప్రియ జ్యేష్ఠకుమారుడైన, రాముని చూడవలెను అని తలచుచున్నాను” అనెను.

2.14.25.
అనుష్టుప్.

తతః ప్రభాతాం రజనీమ్

ఉదితే చ దివాకరే।

పుణ్యే నక్షత్రయోగే చ

ముహూర్తే చ సమాహితే॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; ప్రభాతామ్ = తెల్లవారగ; రజనీమ్ = రాత్రిని; ఉదితే చ = ఉదయించగా; చ = పాదపూరణము; దివాకరే = సూర్యుడు; పుణ్యే = మంగళకరమైనది; నక్షత్రయోగే = నక్షత్రయోగములో; చ = పాదపూరణము; ముహూర్తే = ముహూర్తము; చ = పాదపూరణము; సమాహితే = సమీపించగా

భావంః-

         తెల్లవారి, సూర్యుడు ఉదయించెను. పుణ్య నక్షత్రములతో కూడిన శుభ ముహూర్తము సమీపించుచుండెను.

2.14.26.
అనుష్టుప్.

వసిష్ఠో గుణసమ్పన్నః

శిష్యైః పరివృతస్తదా।

ఉపగృహ్యాశు సమ్భారాన్

ప్రవివేశ పురోత్తమమ్॥

టీకః-

         వశిష్ఠః = వశిష్ఠ మహర్షి; గుణసపన్నః = సకల సద్గుణములు కలిగిన; శిష్యైః = శిష్యులచే; పరివృతః = కూడినవాడై; తదా = ఆ సమయములో; ఉపగృహ్య = కలిగి; ఆశు=శీఘ్రముగా; సమ్భారాన్‌ = అవసరమైన పదార్థములు; ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను; పురోత్తమమ్ = ఆ రాజధాని నగరమైన అయోధ్యను

భావంః-

         అపుడు సద్గుణ సంపన్నుడైన వసిష్ఠుడు శిష్యపరివృతుడై, అభిషేక సంభారాలతో అయోధ్యలో ప్రవేశించెను.

2.14.27.
అనుష్టుప్.

సిక్తసమ్మార్జితపథామ్

పతాకోత్తమ భూషితామ్।

విచిత్రకుసుమాకీర్ణామ్

నానాస్రగ్భిర్విరాజితామ్॥

టీకః-

         సిక్త = తడుపబడిన; సమ్మార్జిత = తుడువబడిన; పథామ్ = వీధులు; పతాక = కేతనములు, జండాలు; ఉత్తమ = చక్కనివానితో; భూషితామ్ = అలంకరించబడిన; విచిత్ర = రకరకాల; కుసుమ = పువ్వులతో; ఆకీర్ణామ్ = దట్టము చల్లినవి; నానా = వివిధములైన; స్రగ్భిః = పూలమాలలతో; విరాజితామ్ = శోభించు

భావంః-

         అయోధ్యలోని వీధులన్నీ తుడిచి నీళ్లు చల్లి ఉండెను. దానిని అందమైన పతాకములచే అలంకరించిరి. అనేకమైన రంగుల పువ్వులు చల్లిరి. అనేక విధములుగ పూలమాలికలు కట్టిరి.

2.14.28.
అనుష్టుప్.

సంహృష్టమనుజోపేతామ్

సమృద్ధవిపణాపణామ్।

మహోత్సవసమాకీర్ణామ్

రాఘవార్థే సముత్సుకామ్॥

టీకః-

         సంహృష్టః = సంతోషముతో నిండిన; మనుజ = ప్రజలతో; ఉపేతామ్ = కూడిఉన్నది; సమృద్ధ = సమృద్ధిగా ఉన్న; విపణః = దుకాణములు; అపణామ్ = అంగడివీధులు; మహోత్సవ = గొప్ప ఉత్సవములతో; సమాకీర్ణామ్ = నిండిన; రాఘవః = రాముని; అర్థే = కొఱకు; సముత్సుకామ్ = మిక్కిలి ఉత్సాహముతో కూడిన

భావంః-

         అక్కడ మనుష్యులందరు ఆనందోత్సాహాలతో ఉండిరి. దుకాణములు, అంగడిసమూహములు వివిధ వస్తువులతో సమృద్ధములుగా ఉండెను. ఎక్కడ చూచినా మహోత్సవములు జరుగుచుండెను, ప్రజలు అందరూ మిక్కిలి ఉత్యాహముతో ఎదురుచూచు చుండిరి.

2.14.29.
అనుష్టుప్.

చందనాగరుధూపైశ్చ

సర్వతః ప్రతిధూపితామ్।

తాం పురీం సమతిక్రమ్య

పురందరపురోపమామ్॥

టీకః-

         చందన = చందనము; అగరు = అగరు; ధూపైశ్చ = పరిమళ ద్రవ్యములచే; సర్వతః = అంతట; ప్రతిధూపితామ్ = ధూపము వ్యాపించినది; తాం = ఆ; పురీం = నగరమును; సమతిక్రమ్య = అధిగమించిన; పురందర = ఇంద్రుని; పురః = పట్టణమును, అమరావతిని; ఉపమామ్ = పోలియున్నదానిని

భావంః-

         నలుమూలలా చందనసువాసనలూ, అగురుధూపాలూ వ్యాపించుచుండెను. సాక్షాత్తు దేవేంద్రుని నగరమైన అమరావతి వలె ఉండెను.

2.14.30.
అనుష్టుప్.

దదర్శాంతఃపురశ్రేష్ఠమ్

నానాద్విజగణాయుతమ్।

పౌరజానపదాకీర్ణమ్

బ్రాహ్మణైరుపశోభితమ్॥

టీకః-

         దదర్శః = చూచెను; అంతఃపుర = రాజసౌధము; శ్రేష్ఠమ్ = ఉత్తమమైనదానిని; నానా = వివిధములైన; ద్విజ = బ్రాహ్మణ; గణః = సమూహములతో; యుతమ్ = కూడినది; పౌర = నగరవాసులు; జానపద = గ్రామవాసులతో; ఆకీర్ణమ్ = నిండిఉన్నది; బ్రాహ్మణైః = బ్రాహ్మణులతో; ఉపశోభితమ్ = శోభాయమానముగా ఉన్నది

భావంః-

         అట్టి నగరములో ప్రవేశించిన వసిష్ఠుడు కొంతదూరములో శ్రేష్ఠమైన రాజాంతఃపురము చేరెను. అక్కడ వివిధ రకముల ద్విజులు గుంపులు గుంపులుగా చేరి ఉండిరి. అయోద్యాది నగరవాసులు, జనపదులు అనగా గ్రామస్తులుతో నిండుగా ఉన్నది. బ్రాహ్మణులతో శోభాయమానముగా ఉన్నది.

2.14.31.
అనుష్టుప్.

యజ్ఞవిద్భిస్సుసమ్పూర్ణమ్

సదస్యైః పరమద్విజైః।

తదంతఃపురమాసాద్య

వ్యతిచక్రామ తం జనమ్॥

టీకః-

         యజ్ఞవిద్ = యజ్ఞముల గురించి తెలిసినవారు, హి = నిశ్చయార్థకము; యజ్ఞవేత్తలు; సుసమ్పూర్ణమ్ = పరిపూర్ణమై ఉన్నది; సదస్యైః = యజ్ఞవిధి పరీక్షించు సభికులు; పరమ = శ్రేష్ఠులైన; ద్విజైః = బ్రాహ్మణులతో; తత్‌ = ఆ; అంతఃపురమ్ = రాజసౌధమును; ఆసాద్య = పొంది; వ్యతిచక్రామ = దాటి వెళ్ళెను.; తమ్‌ జనమ్ = ఆ జనులను

భావంః-

         ఉత్తమ బ్రాహ్మణులైన యజ్ఞవేత్తలు, యాగసభికులుతో నిండి ఉండెను. ఆ రాజభవనము దరచేరి ఆ జనులను దాటి వెళ్ళెను.

గమనికః-

         1. యజ్ఞవిద్- యజ్ఞనిర్వాహణలో నిష్ణాతుడు, సాంస్క్రీట్ కోష్, జాలనిఘంటువు, 2. సదస్య- సభికుడు, యజ్ఞవిధి పరీక్షాధికారి, వావిళ్ళ నిఘంటువు.

2.14.32.
అనుష్టుప్.

వసిష్ఠః పరమప్రీతః

పరమర్షిర్వివేశ చ।

సత్వపశ్యద్వినిష్క్రాంతమ్

సుమంత్రం నామ సారథిమ్॥

టీకః-

         వసిష్ఠః = వసిష్ఠ మహర్షి; పరమప్రీతః = పరమానందభరితుడై; పరమర్షిః = ఆ మహర్షి; వివేశ = ప్రవేశించెను కూడ; చ = కూడ; సః = ఆయన; తు = పాదపూరణము; అపశ్యత్‌ = చూసెను; వినిష్క్రాంతమ్ = బయటికి వచ్చుచు; సుమంత్రమ్ = సుమంత్రుడు; నామ = పేరు గల; సారథిమ్ = రథసారథిని.

భావంః-

         పరమానందభరితుడైన వసిష్ఠ మహర్షి, అచట జనులను దాటుకొని, భవనము ప్రవేశించుచుండెను. అప్పుడు ఆయన బయటికి వచ్చుచున్న రథసారథి సుమంత్రుని చూసెను.

2.14.33.
అనుష్టుప్.

ద్వారే మనుజసింహస్య

సచివం ప్రియదర్శనమ్।

తమువాచ మహాతేజా

స్సూతపుత్రం విశారదమ్॥

టీకః-

         ద్వారే = ద్వారమునందు; మనుజసింహస్య = మనుజులలో శ్రేష్ఠుడైన దశరథమహారాజు యొక్క; సచివం = మంత్రిని; ప్రియ = ఆహ్లాదకరముగా; దర్శనమ్ = కనబడుటజరిగెను; తమ్ = అతనిగూర్చి; ఉవాచ = ఈ విధముగా మాట్లాడెను; మహాతేజా = తేజోసంపన్నుడైన; సూతపుత్రం = ఆ సూతుని (పురాణములు చెప్పువాడు) పుత్రుని (సుమంత్రుడు); విశారదమ్ = జ్ఞాని అయిన

భావంః-

         అంతలో రాజద్వారము వద్ద దశరథమహారాజు యొక్క రాజసచివుడు ఐన సుమంత్రుడు ఆహ్లాదభరితముగ కనబడెను. జ్ఞాని, సూతుని పుత్రుడు, మహాతేజశ్శాలి ఐన ఆయనతో వసిష్ఠముని ఇట్లనెను.

2.14.34.
అనుష్టుప్.

“వసిష్ఠః క్షిప్రమాచక్ష్వ

నృపతేర్మామిహాగతమ్।

ఇమే గంగోదకఘటా

స్సాగరేభ్యశ్చ కాంచనాః॥

టీకః-

         వసిష్ఠః = వసిష్ఠ మహర్షి; క్షిప్రమ్ = త్వరగా; ఆచక్ష్వ = చెప్పుము; నృపతేః = రాజునకు; మామ్ = నా గురించి; ఇహ = ఇక్కడకు; ఆగతమ్ = వచ్చినవానిగ; ఇమే = వీటిని; గంగ = గంగానదీ; ఉదకః = జలముతో నిండిన; ఘటః = కుండలు; సాగరేభ్యః = సముద్రముల నుండి; చ = కూడ; కాంచనాః = బంగారముతో చేసినవి.

భావంః-

         వసిష్ఠుడు పండితుడైన సుమంత్రునితో ‘నేను వచ్చినట్లుగా రాజుతో శీఘ్రముగా వెళ్లి చెప్పుము’ అనెను. “గంగాజలము నింపినవి, సముద్ర జలాలతో నింపినవి అగు బంగారు కలశములు

2.14.35.
అనుష్టుప్.

ఔదుమ్బరం భద్రపీఠమ్

అభిషేకార్థమాగతమ్।

సర్వబీజాని గన్ధాశ్చ

రత్నాని వివిధాని చ॥

టీకః-

         ఔదుమ్బరమ్ = మేడిచెట్టు చెక్కతో తయారయిన; భద్రపీఠమ్ = శుభకరమైన ఆసనము; అభిషేక = పట్టాభిషేకము; అర్థమ్ = కొఱకు; ఆగతమ్ = వచ్చియున్నవి; సర్వ = సమస్తమైన; బీజాని = ధాన్యములు, విత్తనములు; గన్ధాః = సుగంధ ద్రవ్యములు; చ = మఱియు; రత్నాని = రత్నములు; చ = మఱియు; వివిధాని = రకరకములైన; చ = కూడా.

భావంః-

         మేడికఱ్ఱతో చేసిన భద్రపీఠము, అన్ని రకముల ధాన్యములు, అనేక రకములైన గంధములు, రత్నములు సమస్తము పట్టాభిభిషేకము కొరకు సిద్ధముగా ఉన్నాయి.

2.14.36.
అనుష్టుప్.

క్షౌద్రం దధి ఘృతం లాజా

దర్భాస్సుమనసః పయః।

అష్టౌ చ కన్యా రుచిరా

మత్తశ్చ వరవారణః॥

టీకః-

         క్షౌద్రం = తేనె; దధి = పెరుగు; ఘృతం = నెయ్యి; లాజా = పేలాలు; దర్భాః = దర్భలు; సుమనసః = పువ్వులు; పయః = పాలు; అష్టౌ = ఎనిమిదిమంది; చ = పాదపూరణము; కన్యాః = కన్యలు; రుచిరాః = అందమైన; మత్తః = మదించిన; చ = మఱియు; వర = శ్రేష్ఠమైన; వారణః = ఏనుగులు.

భావంః-

         తేనె, పెరుగు, నెయ్యి, పేలాలు, దర్భలు, పువ్వులు, పాలు, అందమైన ఎనమండుగురు కన్యలు, శ్రేష్ఠమైన మదపుటేనుగులు.

2.14.37.
అనుష్టుప్.

చతురశ్వో రథశ్శ్రీమాన్

నిస్త్రింశో ధనురుత్తమమ్।

వాహనం నరసంయుక్తమ్

ఛత్రం చ శశిసన్నిభమ్॥

టీకః-

         చతుర = నాలుగు; అశ్వః = గుఱ్ఱముల; రథః = రథము; శ్రీమాన్‌ = మహిమాన్వితమైన; నిస్త్రింశః = ఖడ్గము; థనుః = ధనుస్సు; ఉత్తమమ్ = ఉత్తమమైనది; వాహనం = వాహనము (పల్లకీ); నర = మోసే బోయలుతో; సంయుక్తమ్ = సహితముగా ఉన్నది; ఛత్రం = గొడుగు; శశి = చంద్రునివలె; సన్నిభమ్ = పోలినది.

భావంః-

         నాలుగు గుఱ్ఱాల గొప్ప రథము, ఖడ్గము, ఉత్తమమైన ధనుస్సు, బోయలతో కూడిన పల్లకీ, చంద్రసదృశమైన ఛత్రమూ.

2.14.38.
అనుష్టుప్.

శ్వేతే చ వాలవ్యజనే

భృంగారుశ్చ హిరణ్మయః।

హేమదామపి నద్ధశ్చ

కకుద్మాన్పాండురో వృషః॥

టీకః-

         శ్వేతః = తెల్లని; చ = పాదపూరణము; వాలవ్యజనే = చామరములు; భృంగారుః = పాత్రలు; చ = పాదపూరణము; హిరణ్మయః = బంగారపువి; హేమదామ్ = బంగారు పగ్గములతో; అపి = కూడ; నద్ధః­ = కట్టబడిన; చ = పాదపూరణము; కకుద్మాన్‌ = మూపురముతో; పాండురః = తెల్లని; వృష్టః = ఎద్దు

భావంః-

         తెల్లని వింజామరలు, బంగారు పాత్రలు, బంగారు పగ్గాలతో కట్టబడిన పెద్ద మూపురము కల తెల్లని ఎద్దు.

2.14.39.
అనుష్టుప్.

కేసరీ చ చతుర్దంష్ట్రో

హరిశ్రేష్ఠో మహాబలః।

సింహాసనం వ్యాఘ్రతనుః

సమిద్ధశ్చ హుతాశనః॥

టీకః-

         కేసరీ = అందమైన జూలు కలిగినది; చ = మఱియు; చదుర్దంష్ట్రః = నాలుగు పెద్ద దంతములు కలది; హరి = గుఱ్ఱము; శ్రేష్ఠః = శ్రేష్ఠమైనది; మహా = అత్యంత; బలః = బలము కలది; సింహాసనం = సింహాసనము; వ్యాఘ్రతనుః = పులి చర్మము; సమిద్ధః = ప్రకాశవంతమైన; చ = మఱియు; హుతాశనః = అగ్ని.

భావంః-

         అందమైన జూలు కల సింహము, నాలుగు పెద్ద దంతములు కల ఏనుగు, మంచి బలమైనది అగు శ్రేష్ఠమైన గుఱ్ఱము, సింహాసనము, వ్యాఘ్రచర్మము, ప్రకాశవంతమైన అగ్ని.

2.14.40.
అనుష్టుప్.

సర్వవాదిత్రసంఘాశ్చ

వేశ్యాశ్చాలంకృతాః స్త్రియః।

ఆచార్యా బ్రాహ్మణా గావః

పుణ్యాశ్చ మృగపక్షిణః॥

టీకః-

         సర్వ = అన్నిరకములైన; వాదిత్ర = వాద్యములు; సంఘాః = సమూహముతో; చ = మఱియు; వేశ్యాః = వేశ్యలు; చ = మఱియు; అలంకృతాః = అలంకరించబడిన; స్త్రియః = స్త్రీలు; ఆచార్యాః = ఉపాధ్యాయులు; బ్రాహ్మణాః = బ్రాహ్మణులు; గావః = ఆవులు; పుణ్యాః = పవిత్రమైన; మృగః = మృగములు; పక్షిణః = పక్షులు.

భావంః-

         సకలవాద్య సమూహాలు, అలంకరించుకున్న వేశ్యలు, స్త్రీలు, ఆచార్యులు, బ్రాహ్మణులు, పవిత్రమైన గోవులు, మృగాలు, పక్షులు

2.14.41.
అనుష్టుప్.

పౌరజానపదశ్రేష్ఠా

నైగమాశ్చ గణై స్సహ।

ఏతే చాన్యే చ బహవో

ప్రీయమానాః ప్రియంవదాః॥

టీకః-

         పౌరః = నగరవాసులు; జానపదః = గ్రామీణులు; శ్రేష్ఠా = శ్రేష్ఠులైన; నైగమాః = వ్యాపారస్థులు; చ = మఱియు; గణైః = వారి అనుచరులతో; సహ = కలిసి; ఏతే = వీరందరు ; చ =మఱియు; అన్యే = ఇతరులు; చ = మఱియు; బహవః = అనేకులు; ప్రీయమానాః = ఇష్టులైనవారు; ప్రియంవదాః = మంచిమాటలు పలుకుచు.

భావంః-

         శ్రేష్ఠులైన పురజనులు, గ్రామీణులూ, వర్తకులు, ఇంకను ఎంతోమంది ఇష్టులు అందరు గుంపులు గుంపులుగా ప్రీతిగా మాట్లాడుకొనుచూ వచ్చిరి

2.14.42.
అనుష్టుప్.

అభిషేకాయ రామస్య

సహ తిష్ఠన్తి పార్థివైః।

“త్వరయస్వ మహారాజమ్

యథా సముదితేఽహని॥

టీకః-

         అభిషేకాయ = పట్టాభిషేకము కొరకు; రామస్య = రాముని యొక్క; సహ = కూడి; తిష్ఠన్తి = నిరీక్షిస్తున్నారు; పార్థివైః = రాజులతో; త్వరయస్య = త్వరితముగా; మహారాజమ్ = చక్రవర్తి; యథా = ఆ విధముగా; సముదితే = ఉదయించగనే; అహని = దినము

భావంః-

         అందరు రాజులు సహితముగ రామపట్టాభిషేకము కొరకై వచ్చి ఎదురుచూస్తున్నారు. “సూర్యోదయము అయిన వెంటనే మహారాజును తొందరపెట్టుము.

2.14.43.
అనుష్టుప్.

పుష్యే నక్షత్రయోగే చ

రామో రాజ్యమవాప్నుయాత్।

ఇతి తస్య వచ శ్శ్రుత్వా

సూతపుత్రో మహాత్మనః॥

టీకః-

         పుణ్యే = శుభసమయములో; నక్షత్రయోగే = నక్షత్ర యోగమునందు; చ = పాదపూరణము; రామః= రాముడు; రాజ్యమ్ = రాజ్యమును; అవాప్నుయాత్‌ = పొందునో; ఇతి = ఈ విధముగా; తస్య = ఆ; వచః = మాటలు; శ్రుత్వా = వినినవాడై; సూతపుత్రః = సూతుని కొడుకు, సుమంత్రుడు; మహాత్మనః = మహాత్ముడైన వసిష్ఠుని

భావంః-

         పుణ్యమైన నక్షత్రమునందు రామునికి పట్టాభిషేకము చేయుటకు నిశ్చయించిరి.” మహాత్ముడైన వసిష్ఠుని మాటలు విని సుమంత్రుడు.

2.14.44.
అనుష్టుప్.

స్తువన్నృపతిశార్దూలమ్

ప్రవివేశ నివేశనమ్।

తం తు పూర్వోదితం వృద్ధమ్

ద్వారస్థా రాజ సమ్మతమ్॥

టీకః-

         స్తువత్‌ = స్తుతించుటకు; నృపతి శార్దూలమ్ = రాజులలో పులి వంటి వాడయిన దశరథుడిని (రాజశ్రేష్ఠుడు); ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను; నివేశనమ్ =గృహమును; తం = వానిని; తు = పాదపూరణము; పూర్వ = అందరికంటె ముందుగా; ఉదితం = వచ్చిన; వృద్ధమ్ = వృద్ధుని; ద్వారస్థా = ద్వారపాలకులు; రాజ సమ్మతమ్ = రాజు ఆదరము పొందినవాడు

భావంః-

         ఆ దశరథ రాజశ్రేష్ఠుని స్తుతించుచు రాజభవనములో ప్రవేశించెను. అందరికంటె ముందుగా వచ్చినవాడు, వృద్ధుడు, రాజాదరము కలవాడు ఐన ఆయనను

2.14.45.
అనుష్టుప్.

న శేకురభిసంరోద్ధుమ్

రాజ్ఞః ప్రియచికీర్షవః।

స సమీపస్థితో రాజ్ఞః

తామవస్థామజజ్ఞివాన్॥

టీకః-

         న = కాలేకపోయిరి; శేకుః =సమర్థులు; అభిసంరోద్దుమ్ = అడ్డగించుటను; రాజ్ఞః = రాజునకు; ప్రియచికీర్షవః = ప్రియమును కలిగించువారు; సః = అతడు; సమిపస్థితః = పక్కగా నిలబడినవాడై; రాజ్ఞః = రాజు; తామ్ = అటువంటి; అవస్థామ్ = పరిస్థితిని; అజజ్ఞివాన్‌ = తెలియనివాడై

భావంః-

         రాజునకు ప్రీతిపాత్రుడు అయిన సుమంత్రుని ద్వారపాలకులు అడ్డుపెట్టలేకపోయిరి. రాజు దగ్గరకు వెళ్లిన సుమంత్రుడు అతడున్న పరిస్థితి తెలియక ..

2.14.46.
అనుష్టుప్.

వాగ్భిః పరమతుష్టాభిః

అభిష్టోతుం ప్రచక్రమే।

తతస్సూతో యథాకాలమ్

పార్థివస్య నివేశనే॥

టీకః-

         వాగ్భిః = మాటలతో; పరమ = మిక్కిలి; తుష్టాభిః = సంతోషము గల; అభిష్టః తుం = ప్రశంసించుటకు; ప్రచక్రమే = ప్రారంభించెను; తతః = అటు పిమ్మట; సూతః = రథసారథి; యథాకాలమ్ = సమయానుకూలముగా; పార్థివస్య = రాజు యొక్క; నివేశనే = గృహమునందు

భావంః-

         ఆనందకరములైన మాటలతో స్తుతించుట ప్రారంభించెను. సారథి అయిన సుమంత్రుడు కాలానుగుణముగా ఈ విధముగా ప్రసంగించెను. 

2.14.47.
అనుష్టుప్.

సుమంత్రః ప్రాంజలిర్భూత్వా

తుష్టావ జగతీపతిమ్।

“యథా నందతి తేజస్వీ

సాగరో భాస్కరోదయే॥

టీకః-

         సుమంత్రః = సుమంత్రుడు; ప్రాంజలిః = రెండు చేతులు జోడించినవాడై; భూత్వా = అయి; తుష్టావ = సంతోషముతో; జగతీపతిమ్ = రాజు యొక్క; యథా = ఏవిధముగా; నందతి = ఆనందించునో; తేజస్వీ = తేజఃశాలి; సాగరః = సముద్రము; భాస్కర = చంద్రుని; ఉదయే = ఉదయించు సమయములో.

భావంః-

         సుమంత్రుడు రెండు చేతులు జోడించి, రాజుకు నమస్కరించి, “సహజముగా ఆనందముతో నిండిన నీవు సూర్యోదయ సమయములో తేజశ్శాలి అయిన సముద్రుడు ఆనందించునట్లు

గమనికః-

         భాస్కరః- (1) తన తీక్ష్ణ కిరణ కాంతులతో లోకమును ప్రకాశింపజేయువాడు, సూర్యుడు. మఱియు తన అమృత కిరణములతో చల్లని వెన్నెల కురియుచు లోకము ఆహ్లాద పఱచువాడు, చంద్రుడు. కనుక, భాస్కరుడు అనగా మెఱయువాడు సూర్యుడు, చంద్రుడు కూడ. అట్లు ఇద్దరును భాస్కరులే. ఇక్కడ కవి చంద్రునిగా గ్రహించెను. చంద్రుడు సముద్రుని పుత్రుడు. కనుక, చంద్రో (పుత్రో) దయము చూచి సముద్రుడు ఉప్పొంగుచుండును. సౌజన్యము- గోరక్పూరు రామాయణము.

2.14.48.
అనుష్టుప్.

ప్రీతః ప్రీతేన మనసా

తథాఽనందఘనః స్వతః।

ఇంద్రమస్యాం తు వేలాయామ్

అభితుష్టావ మాతలిః॥

టీకః-

         ప్రీతః = సంతోషముతో; ప్రీతేన = ఆనందించిన; మనసా = మనస్సుతో; తథా = ఆ విధముగా; ఆనందఘనః = ఆనందముతో నిండిన; స్వతః = సహజముగా; ఇంద్రమ్ = ఇంద్రుని; అస్యామ్ = ఇదే; తు= పాదపూరణము; వేలాయామ్ = సమయములో; అభితుష్టావ = ప్రశంసించెను; మాతలిః = మాతలి (ఇంద్రుని రథసారథి)

భావంః-

         సంతోషభరితమైన మనస్సుతో ఆనందించుము. ఈ ప్రాతఃకాలమందే ఇంద్రుని రథసారథి మాతలి దేవేంద్రుని స్తుతించెను. 

2.14.49.
అనుష్టుప్.

సోఽజయద్దానవాన్సర్వాన్

తథా త్వాం బోధయామ్యహమ్।

వేదాస్సహాంగవిద్యాశ్చ

యథాహ్యాత్మభువం విభుమ్॥

టీకః-

         సః = ఆ ఇంద్రుడు; అజయత్‌ = గెలిచెను; దానవ = రాక్షసులను; సర్వాన్‌ = అందరిని; తథా = ఆ విధముగా; త్వాం = నిన్ను; బోధయామి = మేల్కొలుపుచున్నాను; అహమ్ = నేను; వేదాః = వేదములు; సహాంగవిద్యాః = వేదాంగ విద్యలతో సహా; చ= మఱియు; యథా హి = ఆ విధముగా; ఆత్మభువమ్ = స్వయముగా జన్మించిన; విభుమ్ = భగవంతుడిని

భావంః-

         ఇంద్రుడు సకల దానవులను జయించెను. నేను కూడా నిన్ను అట్లే మేల్కొలుపుచున్నాను. వేదములు, వాటి అంగవిద్యలు – తనంతట తానే పుట్టినవాడును, భగవంతుడును

2.14.50.
అనుష్టుప్.

బ్రహ్మాణం బోధయన్త్యద్య

తథా త్వాం బోధయామ్యహమ్।

ఆదిత్యస్సహ చన్ద్రేణ

యథా భూతధరాం శుభామ్॥

టీకః-

         బ్రహ్మాణం = బ్రహ్మను; బోధయన్తి = మేల్కొలుపునో; అద్య = ఈ సమయములో; తథా = ఆ విధముగా; త్వాం = నిన్ను; బోధయామి = మేల్కొలుపుచున్నాను; అహమ్ = నేను; ఆదిత్యః = సూర్యుడు; సహ = కలిపి; చన్ద్రేణ = చంద్రునితో; యథా = ఆ విధముగా; భూతధరామ్ = సమస్త ప్రాణులను ధరించునది; శుభామ్ = మంగళకరమైనది

భావంః-

         ప్రభువు అయిన బ్రహ్మదేవుని మేల్కొలిపినట్లు. నేను నిన్ను మేల్కొల్పుచున్నాను. సూర్యచంద్రులు, సమస్త ప్రాణులను ధరించేదీ, మంగళకరమైనది అయిన

2.14.51.
అనుష్టుప్.

బోధయత్యద్య పృథివీమ్

తథా త్వాం బోధయామ్యహమ్।

ఉత్తిష్ఠాశు మహారాజ

కృతకౌతుకమంగలః॥

టీకః-

         బోధయతి = మేల్కొలిపిన ట్లు; అద్య = ఈ సమయములో; పృథివీమ్ = భూమిని; తథా = ఆ విధముగా; త్వాం = నిన్ను; బోధయామి = మేల్కొలుపుచున్నాను; అహమ్ = నేను; ఉత్తిష్ఠాశు = మేల్కొనుము; మహారాజ = మహారాజా; కృత కౌతుకః = అనువైన వస్త్రములను; మంగలః = మంగళకరమైన

భావంః-

         పృథివిని మేల్కొల్పినట్లు నేను నిన్ను మేల్కొలుపుచున్నాను. మహారాజా! ఉత్సవమునకు తగిన మంగళవేషము ధరించి.

2.14.52.
అనుష్టుప్.

విరాజమానో వపుషా

మేరోరివ దివాకరః।

సోమసూర్యౌ చ కాకుత్స్థ

శివవైశ్రవణావపి॥

టీకః-

         విరాజమానః = విరాజిల్లుతున్న; వపుషా = శరీరముతో; మేరోః = మేరు పర్వతము నుండి; ఇవ = వలె; దివాకరః = సూర్యుడు; సోమసూర్యౌ చ = సూర్యుడు మఱియు చంద్రుడు; కాకుత్స్థ = కాకుత్స్థ వంశములో జన్మించిన దశరథ మహారాజా; శివః = శివుడు; వైశ్రవణాః = కుబేరుడు; అపి = కూడ

భావంః-

         ప్రకాశించుచున్న శరీరముతో మేరు పర్వతము నుంచి సూర్యుడు పైకి వచ్చునట్లు వెంటనే లెమ్ము. సోమసూర్యులు, శివకుబేరులు.

2.14.53.
అనుష్టుప్.

వరుణశ్చాగ్నిరింద్రశ్చ

విజయం ప్రదిశన్తు తే।

గతా భగవతీ రాత్రిః

కృతం కృత్యమిదం తవ॥

టీకః-

         వరుణః = వరుణుడు; చ = మఱియు; ఆగ్నిః = అగ్ని; ఇన్ద్రః + చ = ఇంద్రుడు మఱియు; విజయం = విజయమును; ప్రదిశన్తు తే = సమకూర్చుదురు గాక; గతాః = గడచిన; భగవతీ = పూజ్యమైన; రాత్రిః = రాత్రి సమయము; కృత = చేయబడిన; కృత్యమ్=కార్యమును; ఇదం = ఈ; తవ = నీ చేత

భావంః-

         వరుణుడు, అగ్ని, ఇంద్రుడు నీకు సర్వోన్నతిని ఇచ్చెదరుగాక. పూజ్యమైన రాత్రి గడిచిపోయినది. ఇంతవరకు నీచేత జరిగిన పనులు తెలిసికొని.

2.14.54.
అనుష్టుప్.

బుద్ధ్యస్వ నృపశార్దూల

కురు కార్యమనంతరమ్।

ఉదతిష్ఠత రామస్య

సమగ్రమభిషేచనమ్॥

టీకః-

         బుద్ధ్యస్వ = తెలుసుకొనుము; నృప శార్దూలః = రాజులలో శ్రేష్ఠుడా; దశరథమహారాజు; కురు = చేయుము; కార్యమ్ = పనిని; అనంతరమ్ = ఇటుపై; ఉదతిష్ఠత = సిద్ధమైనది; రామస్య = రాముని యొక్క; సమగ్రమ్ = సంపూర్ణముగ; అభిషేచనమ్ = పట్టాభిషేకమునకు వలయునవి

భావంః-

         ఇటుపై చేయదగిన పనులు గ్రహింపుము. రామాభిషేకమునకు కావలసినవి అన్నియు సంపూర్ణముగా సిద్ధము చేయబడినవి. 

2.14.55.
అనుష్టుప్.

పౌరజానాపదైశ్చాపి

నైగమైశ్చ కృతాంజలిః।

స్వయం వశిష్ఠో భగవాన్

బ్రాహ్మణైస్సహ తిష్ఠతి॥

టీకః-

         పౌరః = పురవాసులచే; జానపదైః = గ్రామప్రజలచే, జానపదులచే; చ = మఱియు; అపి = కూడ; నైగమైః = వ్యాపారస్థులచేతను; చ = మఱియు; కృతాంజలిః = ఘటించబడిన అంజలి గలవాడై; స్వయం = స్వయముగా; వశిష్ఠః = వశిష్ఠ మహర్షి; భగవాన్‌ = భగవంతునితో సమానుడైన; బ్రాహ్మణైః = బ్రాహ్మణులతో; సహ = కలిసి; తిష్ఠతి = వేచియుండెను.

భావంః-

         పూజ్యుడైన వసిష్ఠుడు బ్రాహ్మణ సమేతుడై, పౌరులు, జానపదులు, వర్తకులు నమస్కరించుచుండగా, ద్వారము వద్ద వేచియుండెను.

2.14.56.
అనుష్టుప్.

క్షిప్రమాజ్ఞాప్యతాం రాజన్

రాఘవస్యాభిషేచనమ్।

యథా హ్యపాలాః పశవో

యథా సేనా హ్యనాయకాః॥

టీకః-

         క్షిప్రమ్ = త్వరగా; ఆజ్ఞాప్యతామ్ = ఆజ్ఞాపించబడుగాక; రాజన్‌ = ఓ మహారాజా; రాఘవస్య = రాముని యొక్క; అభిషేచనమ్ = పట్టాభిషేకము; యథా హి = ఏ విధముగా; అపాలాః = పరిపాలకుడు లేని; పశవః = పశువులు; యథా = ఏ విధముగా; సేనా హి = సైన్యమును; అనాయకాః = నాయకుడు లేని

భావంః-

         రామపట్టాభిషేకమునకు శీఘ్రముగా ఆజ్ఞను ఇమ్ము. పాలకుడు లేని పశువు వలె, నాయకుడు లేని సైన్యము వలె. 

2.14.57.
అనుష్టుప్.

యథా చన్ద్రం వినా రాత్రిః

యథా గావో వినా వృషమ్।

ఏవం హి భవితా రాష్ట్రమ్

యత్ర రాజా న దృశ్యతే”॥

టీకః-

         యథా = ఏ విధముగా; చంద్రమ్ = చంద్రుడు; వినా = లేకుండా; రాత్రిః = రాత్రి; యథా = ఎట్లు; గావో = గోవులు; వినా = లేకుండా; వృషమ్ = వృషభము; ఏవం హి = అదేవిధముగా; భవితా = కాగలదు; రాష్ట్రమ్ = రాజ్యము; యత్ర = ఎచ్చట; రాజా = రాజు; న దృశ్యతే = చూడబడడో

భావంః-

         రాజు కనబడని రాజ్యము చంద్రుడు లేని రాత్రి వలె, వృషభములు లేని గోవు వలె అయిపోవును కదా!”

2.14.58.
అనుష్టుప్.

ఇతి తస్య వచశ్శృత్వా

సాంత్వపూర్వమివార్థవత్।

అభ్యకీర్యత శోకేన

భూయ ఏవ మహీపతిః॥

టీకః-

         ఇతి = ఈ విధముగా; తస్య = అతని (సుమంత్రుని యొక్క); వచనః = మాటలు; శృత్వా = విని; సాంత్వపూర్వమ్ = బ్రతిమాలుటతో కూడిన; ఇవ=వంటిది;అర్థవత్‌ = మంచి అర్థము కలది; అభ్యకీర్యత = పరివృతమైన; శోకేన = దుఃఖము చేత; భూయః ఏవ = మరలను; మహీపతిః = దశరథ మహారాజు

భావంః-

         మంచి అర్థముతో కూడినది, బ్రతిమాలుచు ఉన్నది అయిన సుమంత్రుని మాట విని దశరథుడు మరల శోకాక్రాంతుడైనాడు.

2.14.59.
అనుష్టుప్.

తత స్సరాజా తం సూతమ్

సన్నహర్షస్సుతం ప్రతి।

శోకరక్తేక్షణ శ్శ్రీమాన్

ఉద్వీక్ష్యోవాచ ధార్మికః।

వాక్యైస్తు ఖలు మర్మాణి

మమ భూయో నికృన్తసి॥

టీకః-

         తతః = అటుపిమ్మట; సః = ఆ; రాజా = మహారాజు; తం = ఆ; సూతమ్ = సారథి సుమంత్రుని గూర్చి; సన్నః = సన్నగిల్లిన; హర్షః = ఆనందమును కలవాడై; సుతం = కుమారుని; ప్రతిః = గురించి; శోక = శోకముతో; రక్తః= ఎర్రబడిన; ఈక్షణః = కళ్లతో; శ్రీమాన్ = దివ్యమైన; ఉత్వీక్ష్యః = పైకిచూచి; ఉవాచ = పలికెను; ధార్మికః = ధర్మాత్ముడైనవాడు; వాక్యైః = మాటలతో; ఖలు=నిశ్చయముగ; మర్మాణి = ప్రాణాధార మర్మస్థానములను; మమ = నా యొక్క; భూయః = ఇంకను; నికృన్తసి = ఖండించుచుంటివి.

భావంః-

         ధర్మాత్ముడైన దశరథుడు కుమారుని గూర్చి ఆలోచనతో సంతోషము సన్నగిల్లినవాడై, దుఃఖముచేత ఎఱ్ఱబారిన నేత్రాలతో ఆ సూతుని వైపు చూచి, “నీ మాటలతో ఇంకను నా మర్మములు ఛేదించుచున్నావు.” అనెను.

2.14.60.
అనుష్టుప్.

సుమంత్రః కరుణం శ్రుత్వా

దృష్ట్వా దీనం చ పార్థివమ్।

ప్రగృహీతాంజలిః కించిత్

తస్మాద్దేశాదపాక్రమత్॥

టీకః-

         సుమంత్రః= సుమంత్రుడు; కరుణం = దయామయమైన పలుకులను; శ్రుత్వా =విని; దృష్ట్వా = చూచి; దీనం = దీనుడైన; చ = పాదపూరణము; పార్థివమ్ = మహారాజును; ప్రగృహీతాంజలిః = దోసిలి ఘటించినవాడై; కించిత్‌ = కొద్దిగా; తస్మాత్‌ = ఆ; దేశాత్‌ = ప్రదేశము నుండి; అపాక్రమత్‌ = తొలగిపోయెను

భావంః-

         దీనుడైన ఆ దశరథుని చూచి, దయానీయమైన అతని మాటలు వినగానే సుమంత్రుడు అంజలి ఘటించి, ఆ ప్రదేశము నుండి కొంచెము దూరముగా తొలగిపోయెను.

2.14.61.
అనుష్టుప్.

యదా వక్తుం స్వయం దైన్యాన్

న శశాక మహీపతిః।

తదా సుమంత్రం మంత్రజ్ఞా

కైకేయీ ప్రత్యువాచ హ॥

టీకః-

         యదా = ఎప్పుడైతే; వక్తుమ్ = చెప్పుటకు; స్వయమ్ = స్వయముగా; దైన్యాన్‌ = విచారమువలన; న = కాలేదో; శశాక = కాలేదో; మహీపతిః = మహారాజు; తదా = ఆ సమయములో; సుమంత్రమ్ = సుమంత్రుని గూర్చి; మంత్రజ్ఞా = మంత్రాంగము తెలిసిన; కైకేయీ = కైకేయి; ప్రత్యువాచ = ప్రత్యుత్తరము ఇచ్చెను; హ = పాదపూరణము.

భావంః-

         దైన్యవశుడైన దశరథుడు స్వయముగా ఏమియు ప్రత్యుత్తరము ఎప్పుడైతే చెప్పలేకపోయెనో, అప్పుడు మంత్రాంగంలో దిట్ట ఐన కైకేయి సుమంత్రునికి ఇటలు సమాధానము చెప్పెను.

2.14.62.
అనుష్టుప్.

సుమంత్ర రాజా రజనీమ్

రామహర్షసముత్సుకః।

ప్రజాగరపరిశ్రాన్తో

నిద్రావశముపేయివాన్॥

టీకః-

         సుమంత్రః = ఓ సుమంత్రుడా; రాజా = దశరథ మహారాజు; రజనీమ్ = రాత్రి యందు; రామమ్ = రామునిగూర్చి; హర్షః = ఆనందమువలన; సముత్సుకః = ఆవేశము పొందుచు; ప్రజాగర = మిక్కిలి మేల్కొనుటచే; పరిశ్రాంతః = అలసినవాడై; నిద్రావశమ్ = నిద్రకు వశమును; ఉపేయివాన్‌ = పొందుచున్నాడు.

భావంః-

         సుమంత్రా! రామునికి రాజ్యాభిషేకము జరుగుననెడి ఆనందావేశముతో రాజు రాత్రి అంతా మెలకువగా నుండి, నిద్ర లేక అలసిపోయి ఇప్పుడు నిద్రపోవుచున్నాడు.

2.14.63.
అనుష్టుప్.

“తద్గచ్ఛ త్వరితం సూత!

రాజపుత్రం యశస్వినమ్।

రామమానయ భద్రం తే

నాత్ర కార్యా విచారణా”॥

టీకః-

         తత్‌ = ఆ కారణముచే; గచ్ఛ = వెళ్లి; త్వరితమ్ = వేగముగా; సూత = ఓ సూతుడా, సుమంత్రా; రాజపుత్రం = రాజకుమారుడిని; యశస్వినమ్ = యశస్సు కలిగినవానిని; రామమ్ = రాముని; ఆనయ = తీసుకుని రమ్ము; భద్రం = మంగళము; తే = నీకు; న = కాదు; అత్ర = ఇచట; కార్యా = పని; విచారణా = ఆలోచించుట.

భావంః-

         “ఓ సుమంత్రా! నీవు త్వరగా పోయి యశోవంతుడైన రాజకుమారుడు రాముని తీసికొనిరమ్ము. ఇచట ఇక ఆలోచించవలసిన పని లేదు. నీకు మంగళమగు గాక!”

2.14.64.
అనుష్టుప్.

స మన్యమానః కల్యాణమ్

హృదయేన ననంద చ।

నిర్జగామ చ సంప్రీత్యా

త్వరితో రాజశాసనాత్॥

టీకః-

         సః = అతడు; హృదయేన = అంతరంగమందు; మన్యమానః = అగునని భావించి; కల్యాణమ్ = శుభసమయము గురించి; ననంద చ = సంతోషము; చ = మఱియు; నిర్జగామ = బయలుదేరెను; చ = మఱియు; సంప్రీత్యా = ఆనందముతో; త్వరితః = శీఘ్రముగా; రాజ శాసనాత్‌ = మహారాజు యొక్క ఆదేశముతో.

భావంః-

         సుమంత్రుడు ఆంతరంగములో శుభకార్యము జరుగుచున్నదని భావించి సంతోషముగా రాజాజ్ఞ గైకొని తొందరగా బయలుదేరెను.

2.14.65.
అనుష్టుప్.

సుమంత్రశ్చింతయామాస

త్వరితం చోదితస్తయా।

వ్యక్తం రామోఽభిషేకార్థమ్

ఇహాయాస్యతి ధర్మవిత్॥

టీకః-

         సుమంత్రః = సుమంత్రుడు; చింతయామాస = ఆలోచించుచు; త్వరితం = వేగముగా; చోదితః = పురిగొల్పబడిన; తయా = ఆమె చేత; వ్యక్తం = తప్పనిసరిగా; రామః = రాముడు; అభిషేకార్థమ్ = పట్టాభిషేకముకొరకు; ఇహ = ఇక్కడకు; ఆస్యాతి = వచ్చును; ధర్మవిత్‌ = ధర్మము నెరిగిన

భావంః-

         సుమంత్రుడు కైకేయిచే ప్రేరేపించబడి, సంతోషించుచు మనస్సులో ”ధర్మాత్ముడైన రాముడు పట్టాభిషేకార్థము ఇక్కడకు తప్పక రానున్నాడు” అనుకొనెను.

2.14.66.
అనుష్టుప్.

ఇతి సూతో మతిం కృత్వా

హర్షేణ మహతా వృతః।

నిర్జగామ మహాబాహో

రాఘవస్య దిదృక్షయా॥

టీకః-

         ఇతి = ఈ విధముగా; సూతః = సుమంత్రుడు; మతిమ్ = ఆలోచన; కృత్వా = చేసి; హర్షేణ = ఆనందముతో; మహతా = మిక్కిలి; వృతః = నిండినవాడై; నిర్జగామ = బయలుదేరెను; మహాబాహో = మహాబాహువులు కలిగిన; రాఘవస్య = రఘురామునియొక్క; దిదృక్షయా = చూచు కోరికతో

భావంః-

         సుమంత్రుడు ఈ విధముగా అనుకొనుచు, సంతోషముతో, గొప్ప బాహువులు గల రాముని చూడవలెనను కోరికతో బయలుదేరెను.

2.14.67.
అనుష్టుప్.

సాగరహ్రదసంకాశాత్

సుమన్త్రోఽంతఃపురాః శుభాత్।

నిష్క్రమ్య జనసమ్బాధమ్

దదర్శ ద్వారమగ్రతః॥

టీకః-

         సాగర = సాగరములో; హద్ర = లోతైన ప్రదేశమును; సంకాశాత్‌ = పోలినటువంటి; సుమంత్రః = సుమంత్రుడు; అంతఃపురాః = అంతఃపురము నుండి; శుభాత్‌ = దివ్యమైన; నిష్క్రమ్య = బయటకు వచ్చి; జన సమ్బాధమ్ = జనసమ్మర్దముతో ఉన్న; దదర్శ = చూచెను; ద్వారమ్ = ద్వారమును; అగ్రతః = ముందు

భావంః-

         సాగరములోని లోతైన ప్రదేశమువలె గంభీరముగా నున్న అంతఃపురము నుండి బయల్వడిన సుమంత్రుడు, గుమ్మం వద్ద కిక్కిరిసి ఉన్న జనులను చూచెను. 

2.14.68.
జగతి.

తతః పురస్తాత్సహసా వినిర్గతో

మహీపతీన్ ద్వారగతో విలోకయన్।

దదర్శ పౌరాన్ వివిధాన్మహాధనా

నుపస్థితాన్ ద్వారముపేత్య విష్ఠితాన్॥

టీకః-

         తతః = ఆటు పిమ్మట; పురస్తాత్‌ = ముందుభాగములో; సహసా = వెనువెంటనే; వినిర్గతః = బయటకు వచ్చినవాడై; మహీపతీన్‌ = రాజులను; ద్వారగతః = ద్వారము చేరినవాడై; విలోకయన్‌ = చూచుచు; దదర్శ = చూచెను; పౌరాన్‌ = పుర ప్రజలను; వివిధాన్‌ = వివిధములైన; మహాధనాన్‌ = గొప్ప సంపన్నులను; ఉపస్థితాన్‌ = వచ్చియున్న; ద్వారమ్ = ద్వారమును; ఉపేత్య = సమీపించి; విష్ఠితాన్‌ = ఉన్నటువంటి

భావంః-

         సుమంత్రుడు వెనువెంటనే బయలుదేరి ద్వారము సమీపించి, అచటకు వచ్చి వేచియున్న రాజులను, మహాధనవంతులైన వివిధ శ్రేణులకు చెందిన పౌరులను చూచెను.

2.14.69.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే చతుర్దశః సర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; చతుర్దశః [14] = పద్నాల్గవ; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [14] పద్నాల్గవ సర్గ సంపూర్ణము.

॥పంచదశః సర్గః॥

[15- సుమంత్రుడు రాముని కడకేగుట]

2.15.1.
అనుష్టుప్.

తే తు తాం రజనీముష్య

​బ్రాహ్మణా వేదపారగాః।

ఉపతస్థురుపస్థానమ్

​సహ రాజపురోహితాః॥

టీకః-

         తే = ఆ; తు = ; తాం = ఆ; రజనీమ్ = రాత్రి అంతా; ఉష్య = ఉండి; బ్రాహ్మణా = బ్రాహ్మణులు; వేదపారగాః = వేదపారంగతులు; ఉపతస్థుః = చేరుకొనిరి; ఉపస్థానమ్ = దగ్గరలో ఉన్న ప్రదేశమును; సహ = కూడి; రాజపురోహితః = రాజపురోహితుడు.

భావంః-

         వేదవిదులైన బ్రాహ్మణులు ఆ రాత్రి అక్కడనే ఉండి, మరుసటి ఉదయమున రాజపురోహితుడైన వసిష్ఠునితో కూడి ఆ పట్టాభిషేకవేదిక చెంతన ఉన్న ప్రదేశమునకు చేరుకొనిరి.

2.15.2.
అనుష్టుప్.

అమాత్యా బలముఖ్యాశ్చ

​ముఖ్యా యే నిగమస్య చ।

రాఘవస్యాభిషేకార్థే

​ప్రియమాణాస్తు సంగతాః॥

టీకః-

         అమాత్యాః = మంత్రులు; బలముఖ్యాః = సేనాధిపతులు; చ = మఱియు; ముఖ్యాః = ముఖ్యులు; యే = ఎవరో వారు; నిగమస్య = వ్యాపారు లందు; రాఘవస్య = రాముని యొక్క; అభిషేకార్థే = పట్టాభిషేకము కొరకై; ప్రియమాణః = సంతోషించుచున్నవారలు; అస్తు = అయి; సంగతాః = కలిసిరి.

భావంః-

         మంత్రులు, సేనాధిపతులు, ఇంకా వ్యాపారులలో ప్రముఖులు, రాముడి అభిషేక సందర్భముగా ఆనందోత్సాహులై అక్కడకు చేరుకొనిరి.

2.15.3.
అనుష్టుప్.

ఉదితే విమలే సూర్యే

​పుష్యే చాభ్యాగతేఽ హని।

లగ్నే కర్కటకే ప్రాప్తే

​జన్మ రామస్య చ స్థితే॥

టీకః-

         ఉదితే = ఉదయించగా; విమలే = స్వచ్ఛమైన; సూర్యే = సూర్యుడు; పుష్యే = పుష్యమీ నక్షత్రము; అభ్యాగతే = ఏతెంచిన; అహని = పగటి సమయమున; లగ్నే = లగ్నమున; కర్కటకే = కర్కాటకము; ప్రాప్తే = ఉన్న సమయమున; జన్మ = జనన కాలమున; రామస్య = రాముని; స్థితే = ఉన్న.

భావంః-

         ప్రశాంత సూర్యోదయమైన తరువాత, పగటి సమయమున, పుష్యమీ నక్షత్రము ఉన్న వేళ, రాముడు జన్మించిన కర్కాటక లగ్నముననే..

2.15.4.
అనుష్టుప్.

అభిషేకాయ రామస్య

​ద్విజేంద్రైరుపకల్పితమ్।

కాంచనా జలకుమ్భాశ్చ

​భద్రపీఠం స్వలంకృతమ్॥

టీకః-

         అభిషేకాయ = అభిషేకము చేయుటకు; రాముస్య = రాముని యొక్క; ద్విజేన్ద్రైః = బ్రాహ్మణోత్తములచే; ఉపకల్పితమ్ = నిర్ణయించబడినది; కాంచనాః = బంగారు; జలకుమ్భాః = నీటికుండలును; చ = మఱియు; భద్రపీఠం = సింహాసనము; స్వలంకృతమ్ = మంచిగా అలంకరింపబడిన.

భావంః-

         రామునికి అభిషేకము చేయవలెనని బ్రాహ్మణోత్తములచే నిర్ణయించబడినది. బంగారపు నీటికుండలు, బాగుగా అలంకరించబడిన సింహాసనము ఉన్నవి.

2.15.5.
అనుష్టుప్.

రథః చ సమ్యగాస్తీర్ణో

​భాస్వతా వ్యాఘ్రచర్మణా।

గంగాయమునయోఃపుణ్యాత్

​సంగమాదాహృతం జలమ్॥

టీకః-

         రథః = రథములును; చ = మఱియు; సమ్యక్ = మంచిగా; ఆస్తీర్ణః = కప్పబడిన; భాస్వతా = ప్రకాశించుచున్న; వ్యాఘ్రచర్మణా = పులిచర్మము; గంగా యమునయోః = గంగా యమునా నదుల యొక్క; పుణ్యాః = పుణ్యప్రదమైన; సంగమాత్ = కలయిక నుండి; ఆహృతం = తీసుకొనిరాబడిన; జలమ్ = నీరు.

భావంః-

         పులిచర్మముతో కప్పబడియున్న రథమునందు, పుణ్యప్రదమైన గంగాయమునా నదుల సంగమము నుండి గ్రహించిన నీటిని...

2.15.6.
అనుష్టుప్.

యాశ్చాన్యా స్సరితః పుణ్యా

​హ్రదాః కూపాస్సరాంసి చ।

ప్రాగ్వాహాశ్చోర్ధ్వవాహాశ్చ

​తిర్యగ్వాహా స్సమాహితాః॥

టీకః-

         యాః = ఏ; అన్యాః = ఇతరములైన; సరితః = నదులు; పుణ్యాః = పుణ్యప్రదమైన; హ్రదాః = తటాకములు; కూపాః = నూతులు, చెలమలు; సరాంసి = సరస్సులు; చ = మఱియు; ప్రాగ్వాహాః = తూర్పుదిశగా ప్రవహించునవి; ఊర్ధ్వవాహాః = పైకి ఉబుకుచూ ప్రవహించునవి; తిర్యగ్వాహాః = అడ్డముగా ఉత్తర దిశగా ప్రవహించునవి; సమాహితాః = పరస్పరము కలసి ప్రవహించునవి, నదీసంగమములు.

భావంః-

         ఇతర పుణ్య నదుల నుండి, తటాకములు, కూపములు, సరస్సులనుండి, తూర్పుదిశగా ప్రవహించు కావేరి, కృష్ణ, గోదావరి నదుల నుండి, నైమిశారణ్య ప్రాంతంలోని ఊర్ధ్వముఖముగా ప్రవహించు బ్రహ్మావర్త, రుద్రావర్త సరస్సుల నుండి, ఉత్తరదిశగా అడ్డముగా ప్రవహించు గండకీ ప్రభృతి నదుల నుండి, నదీసంగమముల నుండి...

2.15.7.
అనుష్టుప్.

తాభ్యశ్చైవాహృతం తోయమ్

​సముద్రేభ్యశ్చ సర్వశః।

సలాజాః క్షీరిభిశ్ఛన్నా

​ఘటాః కాంచనరాజతాః॥

టీకః-

         తాభ్యః = వాటి నుండియు; చ = పాదపూరణము; ఏవ = అన్నింటి; ఆహృతం = తీసుకురాబడిన; తోయం = నీరు; సముద్రేభ్యః = సముద్రముల నుండి; సర్వశః = అన్నిటినుండి; స లాజః = పేలాలు కలుపబడిన; క్షీరిభిః = మఱ్ఱి మున్నగు పాలచెట్ల ఆకులచే; ఛన్నా = కప్పబడిన; ఘటాః = కలశములు; కాంచన = బంగారు; రాజతాః = వెండివి.

భావంః-

         వాటి నుండి తీసుకువచ్చిన నీరు, మఱియు సకల సముద్రములు, నుండి తీసుకువచ్చిన జలములు, పేలాలు వేయబడి, పవిత్రమైన మఱ్ఱి, మేడి, రావి, గంగరావి, జువ్వి ఐదు పాలచెట్ల ఆకులతో కప్పబడి ఉన్న బంగారు కలశములు, వెండి కలశములు... 

గమనికః-

         క్షీరవృక్షః- పు. క్షీరీ క్షీర యుక్తః వృక్షః. (1) క్షీరయుక్త పంచప్రకార వృక్షః. అవి. న్యగ్రోధోదుంబరాశ్వత్థపారీషప్లక్షపాదపాః. శబ్దకల్పదృమ. మఱ్ఱి, మేడి, రావి, గంగరావి, జువ్వి అను ఈ ఐదు (5) చెట్లనుండి పాలు కారును కావున వీటిని క్షీరి, క్షీరివృక్షములు అందురు.

2.15.8.
అనుష్టుప్.

పద్మోత్పలయుతా భాంతి

​పూర్ణాః పరమవారిణా।

క్షౌద్రం దధి ఘృతం లాజా

​దర్భా స్సుమనసః పయః॥

టీకః-

         పద్మః = తామరపువ్వులు; ఉత్పల = కలువపువ్వులు; యుతా = కలసిన; భాంతి = ప్రకాశించుచున్న; పూర్ణాః = నిండియున్న; పరమ = శ్రేష్ఠమైన; వారిణా = జలములతో; క్షౌద్రం = తేనే; దధి = పెరుగు; ఘృతం = నెయ్యి; లాజా = పేలాలు; దర్భాః = దర్భలు; సుమనసః = పువ్వులు; పయః = పాలు.

భావంః-

         తామరలు, కలువలతో అలంకరింపబడి, శ్రేష్ఠమైన జలములతో నిండియున్న కలశములు ప్రకాశించుచున్నవి. తేనె, పాలు, పెరుగు, నెయ్యి, పేలాలు, దర్భలు, పుష్పములు సిద్ధము చేయబడినవి.

2.15.9.
అనుష్టుప్.

వేశ్యాశ్చైవ శుభాచారా

​స్సర్వాభరణభూషితాః।

చంద్రాంశువికచప్రఖ్యమ్

​కాంచనం రత్నభూషితమ్॥

టీకః-

         వేశ్యాః = వేశ్యలు; చైవ = ఐతే; శుభాచారః = శుభకరమైన ఆచారవంతుల; సర్వ = సకల; ఆభరణ = ఆభరణములతో; భూషితాః = అలంకరింపబడినవారు; చంద్ర = చంద్రుని; అంశు = కిరణములవలె; వికచ = వికసించిన (ప్రసరించిన); ప్రఖ్యమ్ = వలె వ్యక్తమౌతున్న; కాంచనం = బంగారము; రత్న = రత్నములతో; భూషితమ్ = అలంకరింపబడియున్నది.

భావంః-

         శుభాచారవతులును, సర్వాలంకారభూషితులు నైన వేశ్యలు, బంగారము, రత్నములు అలంకరించిన, చంద్రుని అమృతకిరణాలు ప్రసరించినట్లు ద్యోతకము అవుతున్నారు.

2.15.10.
అనుష్టుప్.

సజ్జం తిష్ఠతి రామస్య

​వాలవ్యజనముత్తమమ్।

చంద్రమండలసంకాశమ్

​ఆతపత్రం చ పాండురమ్॥

టీకః-

         సజ్జం = సిద్ధము చేయబడి; తిష్ఠతి = ఉన్నది; రామస్య = రాముని యొక్క; వాలవ్యజనమ్ = వింజామరము, చామరము; ఉత్తమమ్ = శ్రేష్ఠమైన; చంద్రమండలసంకాశమ్ = చంద్రమండలముతో పోలినది; ఆతపత్రం చ = గొడుగు కూడ; పాండురమ్ = తెల్లనిది.

భావంః-

         చంద్రుని కాంతి యంత గొప్పగ మెరయుచున్న శ్రేష్ఠమైన తెల్లని ఛత్రచామరములు రాముని కొరకు సిద్ధము చేయబడినవి. 

2.15.11.
అనుష్టుప్.

సజ్జం ద్యుతికరం శ్రీమత్

​అభిషేకపురస్కృతమ్।

పాండురశ్చ వృషస్సజ్జః

​పాండురోఽ శ్వశ్చ సుస్థితః॥

టీకః-

         సజ్జం = సిద్ధము చేయబడినది; ద్యుతికరం = వెలుగునిచ్చునది; శ్రీమత్ = సకృత్యాలంకృతం, అమరకోశం; అభిషేక = అభిషేకమునకు; పురస్కృతమ్ = పురః+ కృతమ్, ముందే సిద్ధము చేయబడినది; పాండురః = తెల్లని; వృషః = ఎద్దు; సజ్జః = సిద్ధము చేయబడినది; పాండురః = తెల్లని; అశ్వః చ = గుఱ్ఱము కూడ; సుస్థితః = చక్కగా ఉన్నది.

భావంః-

         అభిషేకమునకు పూర్వమే, శుభ్రంగా కడిగి అలంకారములు చేసిన కాంతివంతముగ మెరయుచున్న తెల్లని వృషభము, మఱియు తెల్లని గుఱ్ఱము చక్కగా సిద్ధము చేయబడి ఉన్నవి.

2.15.12.
అనుష్టుప్.

ప్రసృతశ్చ గజఃశ్రీమాన్

​ఔపవాహ్యః ప్రతీక్షతే।

అష్టౌ చ కన్యా మాంగల్యాః

​సర్వాభరణభూషితాః॥

టీకః-

         ప్రసృతః = ప్రవృద్ధ, శబ్దకల్పదృమం; గజః = ఏనుగు; శ్రీమాన్ = శుభయుతమైనది; ఔపవాహ్యః = ఎక్కి తిరుగుటకు తగినది; ప్రతీక్షతే = ఎదురుచూచున్నది; అష్టౌ = ఎనిమిదిమంది; కన్యాః = కన్యలు; మాంగల్యాః = మంగళమూర్తులైన; సర్వ = సకల; ఆభరణ = ఆభరణములను; భూషితాః = అలంకరించుకున్న.

భావంః-

         ఎత్తైన, రాజులు అధిరోహించుటకు తగియున్న పట్టపుటేనుగు నిరీక్షించుండెను. సర్వాలంకారభూషితులు మంగళస్వరూపులు ఐన ఎనిమిది మంది కన్యలు నిరీక్షించుచుండిరి.

2.15.13.
అనుష్టుప్.

వాదిత్రాణి చ సర్వాణి

​వందినశ్చ తథాఽ పరే।

ఇక్ష్వాకూణాం యథా రాజ్యే

​సంభ్రియేతాభిషేచనమ్॥

టీకః-

         వాదిత్రాణి = సంగీత వాద్యములు; సర్వాణి = అన్నియు; వందినః చ = భట్రాజులు, స్తుతిచేసి జీవించువారు; చ = ఇంకను; తథాపరే = తదితరులు; ఇక్ష్వాకూణాం = ఇక్ష్వాకువంశజులు; యథా = ఎట్లు; రాజ్యే = రాజ్యమునందు; సంభ్రియేత = ఏర్పాటుచేయబడునో; అభిషేచనమ్ = పట్టాభిషేకము చేయుటకు అవసరమైన ద్రవ్యములు.

భావంః-

         సంగీతవాద్యములు, వందిమాగధులు, తదితరులు కూడ నిరీక్షించుచున్నారు. ఇక్ష్వాకువంశజుల పట్టాభిషేకము ఎటుల చేయుదురో ఆ ఏర్పాట్లు అన్నియు చేయబడినవి.

2.15.14.
అనుష్టుప్.

తథాజాతీయమాదాయ

​రాజపుత్రాభిషేచనమ్।

తే రాజవచనాత్తత్ర

​సమవేతామహీపతిమ్॥

టీకః-

         తథా = అట్లే; జాతీయమ్ = సజాతీయులు, జ్ఞాతులు; ఆదాయ = తీసుకొనివచ్చిన; రాజపుత్ర = రాజకుమారుడు రాముని; అభిషేచనమ్ = అభిషేకమునకు; తే = వారు; రాజవచనాత్ = రాజాజ్ఞననుసరించి; తత్ర = అక్కడ; సమవేతాః = సమావేశమై ఉన్నవారు; మహీపతిమ్ = రాజును.

భావంః-

         అదే విధముగా ఇక్ష్వాకువంశము వారిని రాముని పట్టాభిషేకమునకు తీసుకువచ్చిరి. రాజాజ్ఞ ననుసరించి అక్కడ సమావేశమైనవారు మహారాజు దశరథుడు. .

2.15.15.
అనుష్టుప్.

అపశ్యన్తోఽ బ్రువన్ “కో ను

​రాజ్ఞో నః ప్రతివేదయేత్।

న పశ్యామశ్చ రాజానమ్

​ఉదితశ్చ దివాకరః”॥

టీకః-

         అపశ్యన్తో = చూడనివారై; అబ్రువన్ = పలికిరి; కః ను = ఎవరు; రాజ్ఞః = రాజునకు; నః = మనలను గూర్చి; ప్రతివేదయేత్ = తెలియజేసెదరు; న = లేదు; పశ్యామః = చూచుట; రాజానమ్ = రాజును; ఉదితః = ఉదయించినాడు; దివాకరః = సూర్యుడు.

భావంః-

         వారికి మహారాజు కనిపింపక, "సూర్యోదయమైనది. ఐనను మహారాజు కనిపించుట లేదు. మన రాకను గురించి మహారాజునకు ఎవరు తెలియజేసెదరు." అని తమలోతాము అనుకొనిరి.

2.15.16.
అనుష్టుప్.

“యౌవరాజ్యాభిషేకశ్చ

​సజ్జో రామస్య ధీమతః”।

ఇతి తేషు బ్రువాణేషు

​సార్వభౌమాన్ మహీపతీన్॥

టీకః-

         యౌవరాజ్యాభిషేకః = యౌవరాజ్యాభిషేకము కూడ; చ = కూడ; సజ్జః = సిద్ధమైయున్నది; రామస్య = రాముని యొక్క; ధీమతః = బుద్ధిమంతుడైన; ఇతి = ఇట్లు; తేషు = వారు; బ్రువాణేషు = పలుకుచుండగా; సార్వభౌమాన్ = అన్ని దేశముల యొక్క; మహీపతీన్ = రాజులు.

భావంః-

         ”సద్గుణసంపన్నుడైన రాముని యౌవరాజ్యాభిషేకమునకు సర్వము సిద్ధము చేయబడినది.” అని సకల దేశముల రాజులు పలుకుతున్నారు.

2.15.17.
అనుష్టుప్.

అబ్రవీత్తానిదం సర్వాన్

​సుమన్త్రో రాజసత్కృతః।

“రామం రాజ్ఞో నియోగేన

​త్వరయా ప్రస్థితోఽ స్మ్యహమ్॥

టీకః-

         అబ్రవీత్తాని = పలికెను; ఇదం = ఈ; సర్వాన్ = సర్వులకు; సుమంత్రః = సుమంత్రుడు; రాజసత్కృతః = రాజుచే సత్కరింపబడిన; రామం = రాముని గూర్చి; రాజ్ఞః = రాజుయొక్క; నియోగేన = ఆజ్ఞచే; త్వరయా = త్వరగా; ప్రస్థితః = ప్రయాణమై; అస్మి = ఉన్నాను; అహమ్ = నేను.

భావంః-

         దశరథమహారాజుచే గౌరవింపబడిన సుమంత్రుడు ఇట్లు పలికెను. “నేను రాజాజ్ఞచే శీఘ్రముగా రాముని వద్దకు వెళ్ళుచున్నాను.

2.15.18.
అనుష్టుప్.

పూజ్యా రాజ్ఞో భవంతస్తు

​రామస్య చ విశేషతః।

అయం పృచ్ఛామి వచనాత్

​సుఖమాయుష్మతామహమ్॥

టీకః-

         పూజ్యా = పూజనీయులు; రాజ్ఞః = రాజునకు; భవంతః = మీరు; అస్తు = ఐన; రామస్య = రామునికి; విశేషతః = విశేషముగా; అయం = ఈ; పృచ్ఛామి = అడిగెదను; సుఖమ్ = సుఖమును; ఆయుష్మతామ్ = ఆయుష్మంతులైన; అహమ్ = నేను.

భావంః-

         తామందరును దశరథమహారాజునకు, విశేషముగా రామునకు పూజనీయులు. మీ అందరి యొక్క మాటగా ఆయుష్మంతుడైన రాజుగారి సౌఖ్యమును నేను అడిగెదను.

2.15.19.
అనుష్టుప్.

రాజ్ఞః సంప్రతిబుద్ధస్య

​చానాగమన కారణమ్”।

ఇత్యుక్త్వాఽ ంతఃపురద్వారమ్

​ఆజగామ పురాణవిత్॥

టీకః-

         రాజ్ఞ = రాజు యొక్క; సంప్రతిబుద్ధస్య = మేల్కొనిన; చ = కూడా; అనాగమన = రాకుండుటకు; కారణమ్ = కారణమును; ఇతి = ఇట్లు; ఉక్త్వా = పలికి; అంతఃపురద్వారమ్ = అంతఃపుర ద్వారమును; ఆజగామ = చేరెను; పురాణవిత్ = పురాణ కోవిదుడైన.

భావంః-

         దశరథమహారాజు మేల్కొనియుండి కూడ రాకపోవుటకు కారణమును తెలుసుకొనెదను" అని పలికి పురాణకోవిదుడైన సుమంత్రుడు రాజాంతఃపురద్వారమును చేరుకొనెను.

2.15.20.
అనుష్టుప్.

సదాఽసక్తం చ తద్వేశ్మ

​సుమంత్రః ప్రవివేశ హ।

తుష్టావాస్య తదా వంశమ్

​ప్రవిశ్య స విశాంపతేః॥

టీకః-

         సదా = ఎల్లప్పుడును; ఆసక్తం = అడ్డులేనిది, ఆప్టే డిక్షనరీ; తత్ = ఆ; వేశ్మ = భవనమును; సుమంత్రః = సుమంత్రుడు; ప్రవివేశ హ = ప్రవేశించెను; తుష్టావ = కీర్తించెను; తదా = అప్పుడు; వంశమ్ = వంశమును; ప్రవిశ్య = ప్రవేశించి; సః = అతడు; విశాంపతేః = రాజుయొక్క.

భావంః-

         తనకు ఎప్పుడును అడ్డులేనటువంటి రాజాంతఃపురములో ప్రవేశించి, దశరథ మహారాజుయొక్క వంశమును కీర్తించెను.

2.15.21.
అనుష్టుప్.

శయనీయం నరేంద్రస్య

​తదాఽ ఽ సాద్య వ్యతిష్ఠత।

సోఽ త్యాసాద్య తు తద్వేశ్మ

​తిరస్కరణిమంతరా॥

టీకః-

         శయనీయం = పడకగది; నరేంద్రస్య = రాజుయొక్క; తత్ = ఆ; ఆసాద్య = చేరి; వ్యతిష్ఠత = నిలిచెను; సః = అతడు; ఆసాద్య = చేరి; తత్ = ఆ; వేశ్మ = గది; తిరస్కరణిమ్ = తెరకు; అంతరా = లోపలి.

భావంః-

         సుమంత్రుడు దశరథమహారాజుయొక్క పడక గది లోపలి తెరకు చేరువగ నిలచెను.

2.15.22.
అనుష్టుప్.

ఆశీర్భిర్గుణయుక్తాభి

​రభితుష్టావ రాఘవమ్।

“సోమసూర్యౌ చ కాకుత్స్థ

​శివవైశ్రవణావపి॥

టీకః-

         ఆశీర్భిః = ఆశీర్వచనములతో; గుణయుక్తాభిః = గుణములతో కూడిన; అభితుష్టావ = స్తుతించెను; రాఘవమ్ = దశరథుని; సోమ = చంద్రుడు; సూర్యౌ = సూర్యుడు; కాకుత్స్థ = కాకుత్స్థ వంశజుడైన దశరథమహారాజా; శివ = శివుడు; వైశ్రవణ = కుబేరుడు; అపి = కూడ.

భావంః-

         సుమంత్రుడు దశరథుని యొక్క గుణగణములను కీర్తించుచు ఆశీర్వచనములను పలికెను. “ఓ దశరథమహారాజా! నీకు సూర్యచంద్రులు, శివుడు, కుబేరుడు మొదలగు వారి ఆశీర్వచనము.

2.15.23.
అనుష్టుప్.

వరుణశ్చాగ్నిరింద్రశ్చ

​విజయం ప్రదిశన్తు తే।

గతా భగవతీ రాత్రిః

​అహః శివముపస్థితమ్॥

టీకః-

         వరుణః = వరుణదేవుడు; అగ్నిః = అగ్నిదేవుడు; ఇంద్రశ్చ = ఇంద్రుడు; విజయం = విజయమును; ప్రదిశన్తు = ప్రసాదించెదరు; తే = నీకు; గతా = గడచినది; భగవతీ = పూజనీయమైన; రాత్రిః = రాత్రి; అహః = పగలు; శివమ్ = శుభము; ఉపస్థితమ్ = వచ్చినది.

భావంః-

         ఇంద్రాగ్నివరుణులు నీకు విజయము చేకూర్చెదరుగాక. పూజనీయమైన రాత్రి గడచిపోయినది. శుభప్రదమైన పగలు వచ్చినది.

2.15.24.
అనుష్టుప్.

బుద్ధ్యస్వ నృపశార్దూల!

​కురు కార్యమనంతరమ్।

బ్రాహ్మణా బలముఖ్యాశ్చ

​నైగమాశ్చాగతా నృప!॥

టీకః-

         బుద్ధ్యస్వ = లెమ్ము; నృపశార్దూల = రాజశ్రేష్ఠా; కురు = చేయుము; కార్యమ్ = కార్యమును; అనంతరమ్ = తరువాతి; బ్రాహ్మణాః = బ్రాహ్మణులు; బలముఖ్యాః = సేనాధిపతులు; చ = మఱియు; నైగమాః = వ్యాపారులును; చ = మఱియు; ఆగతాః = వచ్చియున్నారు; నృప = రాజా.

భావంః-

         రాజా! మేల్కొనుము. తదుపరి కార్యక్రమములను నిర్వర్తించుము. బ్రాహ్మణులు, సేనాధిపతులు, వ్యాపారులు వేంచేసియున్నారు.

2.15.25.
అనుష్టుప్.

దర్శనం తేఽ భికాంక్షన్తే

​ప్రతిబుధ్యస్వ రాఘవ”।

స్తువన్తం తం తదా సూతమ్

​సుమన్త్రం మన్త్రకోవిదమ్॥

టీకః-

         దర్శనం = దర్శనమును; తే = నీ యొక్క; అభికాంక్షన్తే = కోరుచున్నారు; ప్రతిబుద్ధ్యస్వ = మేలుకొనుము; రాఘవ = దశరథా; స్తువన్తం = స్తుతించుచున్న; తం = ఆ; తదా = అప్పుడు; సూతమ్ = రథసారథి గురించి; సుమన్త్రం = సుమంత్రుని గురించి; మన్త్రకోవిదమ్ = మంత్రమును (ఆలోచనను) ఎరిగినవాడు.

భావంః-

         దశరథ మహారాజా! మేలుకొనుము. వారందరు నీ దర్శనమును కోరుచున్నారు" అనెను. అప్పుడు దశరథుడు మేల్కొని స్తుతించుచున్న మంత్రకోవిదుడు, తన రథసారథి అయిన సుమంత్రునితో..

2.15.26.
అనుష్టుప్.

ప్రతిబుధ్య తతో రాజా

​ఇదం వచనమబ్రవీత్।

“రామమానయ సూతేతి

​యదస్యభిహితోఽ నయా”॥

టీకః-

         ప్రతిబుద్ధ్య = మేలుకొని; తతః = తరువాత; రాజా = రాజు; ఇదం = ఈ; వచనమ్ = మాటను; అబ్రవీత్ = పలికెను; రామమ్ = రాముని; ఆనయ = తీసుకొని రమ్ము; సూత = సారథీ; ఇతి = అని; యత్ = కదా; అసి అభిహిత = చెప్పబడినది కదా; అనయా = తీసుకొని రమ్ము.

భావంః-

         తరువాత దశరథమహారాజు మేలుకొని "సుమంత్రా రాముని తోడ్కొని రమ్మని చెప్పియుంటిని కదా" అని తన సారథితో పలికెను.

2.15.27.
అనుష్టుప్.

“కిమిదం కారణం యేన

​మమాజ్ఞా ప్రతిహన్యతే।

న చైవ సంప్రసుప్తోఽ హమ్

​ఆనయేహాశు రాఘవమ్”॥

టీకః-

         కిమ్ = ఏ; ఇదం = ఈ; కారణం = కారణము; యేన = దేని వలన; మమ = నా యొక్క; ఆజ్ఞ = ఆజ్ఞ; ప్రతిహస్యతే = పాటింపబడలేదు; న చ ఏవ = లేదు; సంప్రసుప్తః = నిదురించుట; అహమ్ = నేను; ఆనయ = తీసుకొని రమ్ము; ఇహ = ఇక్కడకు; ఆశు = వెంటనే; రాఘవమ్ = రాముని.

భావంః-

         "ఏ కారణము వలన నా ఆజ్ఞ పాటింపబడ లేదు. నేను నిదురించుట లేదు. వెంటనే రాముని తోడ్కొని రమ్ము".

2.15.28.
అనుష్టుప్.

ఇతి రాజా దశరథ

​స్సూతం తత్రాన్వశాత్పునః।

స రాజవచనం శ్రుత్వా

​శిరసా ప్రతిపూజ్య తమ్॥

టీకః-

         ఇతి = ఇట్లు; రాజాదశరథ = దశరథమహారాజు; సూతం = సారథిని; తత్ర = అక్కడ; అన్వశాత్ = ఆజ్ఞాపించెను; పునః = మరల; సః = అతడు; రాజవచనం = రాజాజ్ఞను; శ్రుత్వా = విని; శిరసా = శిరస్సుతో; ప్రతిపూజ్య = పూజించి; తమ్ = అతనిని.

భావంః-

         అట్లు దశరథమహారాజు సారథిని మరల ఆజ్ఞాపించెను. రాజాజ్ఞను వినిన సుమంత్రుడు దశరథునికి శిరస్సు వంచి నమస్కరించెను.

2.15.29.
అనుష్టుప్.

నిర్జగామ నృపావాసాన్

​మన్యమానః ప్రియం మహత్।

ప్రసన్నో రాజమార్గం చ

​పతాకాధ్వజశోభితమ్॥

టీకః-

         నిర్జగామ = బయల్వెడలెను; నృపావాసాత్ = రాజభవనమునుండి; మన్యమానః = మనసునందు తలచుచు; ప్రియం = శుభమును; మహత్ = గొప్ప; ప్రసన్నః = ప్రసన్నుడై; రాజమార్గం చ = రాజమార్గమును; చ = మఱియు; పతాకాః = జెండాలతోను; ధ్వజః = జెండాకఱ్ఱలతోను; శోభితమ్ = శోభిలుచున్న.

భావంః-

         సుమంత్రుడు గొప్ప శుభము జరుగవలెనని తలచుచు, రాజభవనము నుండి బయలుదేరి, పతాకములతోను, ధ్వజములతోను శోభిలుచున్న రాజమార్గమును చూచెను.

2.15.30.
అనుష్టుప్.

హృష్టః ప్రముదిత స్సూతో

​జగామాశు విలోకయన్।

స సూతస్తత్ర శుశ్రావ

​రామాధికరణాః కథాః॥

టీకః-

         హృష్టః = సంతోషించి; ప్రముదితః = ఆనందముగా; సూతః = సారథి; జగామ = వెళ్ళెను; ఆశు = వెంటనే; విలోకయన్ = చూచి; సః = అతడు; సూతః = సారథి; తత్ర = అక్కడ; శుశ్రావ = వినెను; రామాధికరణాః = రాముని గూర్చి; కథాః = విషయములను.

భావంః-

         సుమంత్రుడు సంతోషముగ అక్కడినుండి ప్రయాణమగుచు రాముని గురించి ఆనందాతిశయములతో చెప్పుకొనుచున్న విషయములను వినెను.

2.15.31.
అనుష్టుప్.

అభిషేచనసంయుక్తాః

​సర్వలోకస్య హృష్టవత్।

తతో దదర్శ రుచిరమ్

​కైలాసశిఖరప్రభమ్॥

టీకః-

         అభిషేచన సంయుక్తాః = అభిషేకమునకు సంబంధించిన; సర్వ = అందరు; లోకస్య = ప్రజలయొక్క; హృష్టవత్ = ఆనందించిన; తతః = తరువాత; దదర్శ = చూచెను; రుచిరమ్ = అందమైన; కైలాసశిఖర = కైలాసశిఖరము వలె; ప్రభమ్ = ప్రకాశించుచున్న.

భావంః-

         సుమంత్రుడు రామాభిషేకమునకు గురించి ప్రజలు చెప్పుకొనుచున్న మాటలను సంతోషముగా విని కైలాసశిఖరమువలె ప్రకాశించుచున్న...

2.15.32.
అనుష్టుప్.

రామవేశ్మ సుమన్త్రస్తు

​శక్రవేశ్మసమప్రభమ్।

మహాకవాటవిహితమ్

​వితర్దిశతశోభితమ్॥

టీకః-

         రామ = రాముని; వేశ్మ = గృహమును; సుమంత్రః = సుమంత్రుడు; తు = పాదపూరణము; శక్ర = ఇంద్రుని; వేశ్మ = భవనముతో; సమ = సమానముగా; ప్రభమ్ = ప్రకాశిస్తున్నది; మహా = మిక్కిలి పెద్ద; కవాట = తలుపులతో; విహితమ్ = కలది; వితర్ది = వేదికలు; శత = వంద; శోభితమ్ = ప్రకాశిస్తున్నది.

భావంః-

         సుమంత్రుడు పెద్ద పెద్ద తలుపులతోను, వంద వేదికలతో శోభిలుచు, ఇంద్రభవనము వలె వెలుగొందుచున్న రాముని గృహమును చూచెను.

2.15.33.
అనుష్టుప్.

కాంచనప్రతిమైకాగ్రమ్

​మణివిద్రుమతోరణమ్।

శారదాభ్రఘనప్రఖ్యమ్

​దీప్తం మేరుగుహోపమమ్॥

టీకః-

         కాంచన = బంగరు; ప్రతిమ = బొమ్మలు కల; ఏకాగ్రమ్ = ఒకే విషయమున లగ్నమైనది, సూర్యారాయాంధ్ర, అనన్యవృత్తి, శబ్దరత్నాకరం; మణి = మణులు; విద్రుమ = పగడముల; తోరణమ్ = తోరణములు గలది; శారద = శరదృతువు నందలి; అభ్ర = ఆకాశమునగల; ఘన = మేఘము వలె; ప్రఖ్యమ్ = కాంతివంతమై; దీప్తం = వెలుగుచుండెను; మేరు = మేరుపర్వతము యొక్క; గుహ = గుహ; ఉపమమ్ = వలె ఉండెను.

భావంః-

         రాముని భవనములో అనన్యమైన స్వర్ణప్రతిమలే ఉండెను. మాణిక్యములు పగడాలు గల తోరణము కట్టబడియుండెను. శరదృతువు నందలి మేఘము వలె, మేరుపర్వతపు గుహ వలె రాముని భవనము ప్రకాశించుచుండెను.

2.15.34.
అనుష్టుప్.

మణిభిర్వరమాల్యానామ్

​సుమహద్భిరలంకృతమ్।

ముక్తామణిభిరాకీర్ణమ్

​చందనాగరు ధూపితమ్॥

టీకః-

         మణిభిః = మణులతో; వరమాల్యానామ్ = శ్రేష్ఠమైన మాల; సుమహద్భిః = చాలపెద్దది; అలంకృతమ్ = అలంకరింపబడినది; ముక్తాః = ముత్యములతోను; మణిభిః = మణులతోను; ఆకీర్ణమ్ = నిండి యున్నది; చందన = మంచిగంధము; అగరు = అగరులతో; ధూపితమ్ = ధూపములు వేయబడినది.

భావంః-

         మేలైన మణుల పెద్ద హారములు అలంకరించినది. ముత్యములు మణులతో నిండి ఉన్నది. మంచిగంధము అగరు ధూపములు వేసినది.

2.15.35.
అనుష్టుప్.

గంధాన్మనోజ్ఞాన్ విసృజత్

​దార్దురం శిఖరం యథా।

సారసైశ్చ మయూరైశ్చ

​నినదద్భిర్విరాజితమ్॥

టీకః-

         గంధాన్ = గంధములను; మనోజ్ఞాన్ = ఆహ్లాదకరమైన; విసృజత్ = వెదచల్లుతున్నది; దార్దురం = దర్దురపర్వతము యొక్క; శిఖరం = శిఖరము; యథా = ఎట్లు; సారసైః = సారస పక్షులచే; మయూరైః = నెమళ్ళ చేతను; నినదద్భిః = కూతలతో; విరాజితమ్ = ప్రకాశింపబడినది.

భావంః-

         దర్దురపర్వతశిఖరము వలె, ఆహ్లాదకరమైన సువాసనలు వెదజల్లుతున్నది. సారసపక్షుల యొక్క, నెమళ్ళ యొక్క కూతలతో శోభిలుచున్నది.

2.15.36.
అనుష్టుప్.

సుకృతేహామృగాకీర్ణమ్

​సుకీర్ణం భక్తిభిస్తథా।

మనశ్చక్షుశ్చ భూతానామ్

​ఆదదత్తిగ్మతేజసా॥

టీకః-

         సుకృతే = మంగళకరమైన, శబ్దకల్పద్రుమ; ఈహా = చేష్టలుగల; మృగాః = జింక బొమ్మలతో; ఆకీర్ణమ్ = నిండినది; సుకీర్ణం = చక్కగా వ్యాప్తమైనది, కప్పబడినది, సర్వశబ్ద సంబోధిని; భక్తిభిః = భాగములతో, ఆంధ్ర వాచస్పతము, చెక్కడములతో; తథా = మఱియు; మనః = మనస్సును; చక్షుః చ = దృష్టిని; భూతానామ్ = జీవులయొక్క; ఆదదత్ = ఆకర్షించుచున్నది; తిగ్మతేజసా = మంచి కాంతితో.

భావంః-

         చక్కని చెక్కడములతో నింపబడినది. మఱియు, అంతటా మంగళకరమైన చేష్టలు గల లేళ్ళు తిరుగాడుచున్నవి. అందరి హృదయములను, దృష్టిని ఆకర్షించుచున్నది.

2.15.37.
అనుష్టుప్.

చంద్రభాస్కరసంకాశమ్

​కుబేరభవనోపమమ్।

మహేంద్రధామప్రతిమమ్

​నానాపక్షిసమాకులమ్॥

టీకః-

         చంద్ర = చంద్రునితో; భాస్కర = సూర్యునితో; సంకాశమ్ = సమానమైనది; కుబేర = కుబేరుని యొక్క; భవనః = భవనముతో; ఉపమమ్ = పోలినది; మహేంద్ర = మహేంద్రుని యొక్క; ధామ = భవనమును; ప్రతిమమ్ = పోలినది; నానా = అనేక రకముల; పక్షి = పక్షులతో; సమాకులమ్ = సమకూడినది

భావంః-

         కుబేరుని భవనముతో సరిపోలునది. సూర్యచంద్రుల తేజస్సు వలె ప్రకాశము కలది. అనేక జాతులతో పక్షులతో నిండి యున్నది. ఇంద్ర భవనము వలె ఉన్నది.

2.15.38.
అనుష్టుప్.

మేరుశృంగసమం సూతో

​రామవేశ్మ దదర్శ హ।

ఉపస్థితైః సమాకీర్ణమ్

​జనైరంజలికారిభిః॥

టీకః-

         మేరుశృంగ సమం = మేరుపర్వతశిఖరము వలె; సూతః = సారథి; రామ = రామునియొక్క; వేశ్మ = భవనము; దదర్శ హ = చూచెను; ఉపస్థితైః = వచ్చియున్న; సమాకీర్ణమ్ = రద్దీగా ఉన్నది; జనైః = ప్రజలచే; అంజలికారిభిః = నమస్కరించుచున్న.

భావంః-

         సుమంత్రుడు మేరుపర్వత సమానమైన రాముని భవనమును దర్శించెను. ముకుళిత హస్తములతో నిరీక్షించుచున్న ప్రజలతో రద్దీగా ఉన్నది 

2.15.39.
అనుష్టుప్.

ఉపాదాయ సమాక్రాంతైః

​తథా జానపదైర్జనైః।

రామాభిషేకసుముఖైః

​ఉన్ముఖైస్సమలంకృతమ్॥

టీకః-

         ఉపాదాయ = కానుకలుతో; సమాక్రాంతైః = ఆక్రమించియున్న; తథా = మఱియు; జానపదైర్జనైః = పల్లెప్రజలతో; రామః = రాముని; అభిషేకః = పట్టాభిషేకమును గూర్చి; సుముఖైః = సుముఖముగా ఉన్నవారు; ఉన్ముఖైః = ఎదురుచూచుచున్నవారు; సమలంకృతమ్ = చక్కగా అలంకరింపబడినది.

భావంః-

         రామాభిషేకమునకు సుముఖులై కానుకలు చేబూని ఎదురు చూచుచున్న జానపదజనులతో చాలా చక్కగా ఉన్నది.

2.15.40.
అనుష్టుప్.

మహామేఘసమప్రఖ్యమ్

​ఉదగ్రం సువిభూషితమ్।

నానారత్నసమాకీర్ణమ్

​కుబ్జకైరాతకావృతమ్॥

టీకః-

         మహా = గొప్ప; మేఘ = మేఘముల వలె; సమప్రఖ్యమ్ = మిక్కిలి ప్రకాశము కలది; ఉదగ్రం = ఉన్నతమైనది; సువిభూషితమ్ = మంచిగా అలంకరింపబడియున్నది; నానా = అనేక రకములైన; రత్న = జాతి రత్నములచే; సమాకీర్ణమ్ = నిండియున్నది; కుబ్జ = మరుగుజ్జులతోను; కైరాతక = కిరాతకులతోను; ఆవృతమ్ = గుమిగూడియున్నది.

భావంః-

         గొప్పమేఘము వలెనున్నది. అనేక రత్నములచే అలంకరింపబడి యున్నది. ఉన్నతమైన ఆ భవనము వద్ద మఱుగుజ్జువారు, కిరాతకులు గుమిగూడి ఉండిరి.

2.15.41.
జగతి.

స వాజియుక్తేన రథేన సారథిః

​నరాకులం రాజకులం విరాజయన్।

వరూథినా రామగృహాభిపాతినా

​పురస్య సర్వస్య మనాంసి హర్షయన్॥

టీకః-

         సః = అతడు; వాజి = గుఱ్ఱములు; యుక్తేన = కూర్చబడిన; రథేన = రథములో; సారథిః = సారథి; నరాకులం = ప్రజలతో నిండియున్న; రాజకులం = రాజమందిరమును; విరాజయన్ = ప్రకాశింపజేయుచు; వరూథినా = పై కప్పు కలిగియున్న; రామ = రాముని; గృహ = భవనమును గూర్చి; అభిపాతినా = వెళ్ళుచున్నది; పురస్య = పురము యొక్క; సర్వస్య = అన్నిటి యొక్క; మనాంసి = మనస్సులను; హర్షయన్ = సంతోషింపజేయుచు.

భావంః-

         సుమంత్రుడు గుఱ్ఱములు కూర్చబడి ఆచ్ఛాదన కల రథమునెక్కి పురజనులతో క్రిక్కిరిసి యున్న రాజమందిరమును ప్రకాశింపజేయుచు, పౌరులందరి మనసులను సంతోషింపజేయుచు రాముని భవనమునకు వెళ్ళెను.

2.15.42.
జగతి.

తతస్సమాసాద్య మహాధనం మహత్

​ప్రహృష్టరోమా స బభూవ సారథిః।

మృగైర్మయూరైశ్చ సమాకులోల్బణం

​గృహం వరార్హస్య శచీపతేరివ॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; సమాసాద్య = చేరి; మహా = మిక్కిలి; ధనం = ఐశ్వర్యవంతమైనది; మహత్ = గొప్ప; ప్రహృష్టరోమా = గగుర్పాటు గలవాడై; సః = అతడు; బభూవ = అయ్యెను; సారథిః = సారథి; మృగైః = అనేక జింకలతోను; మయూరైశ్చ = నెమళ్ళతోను; సమాకులోల్బణం = అందముగా అతిశయించినది; గృహం = భవనమును; వర = శ్రేష్ఠునియొక్క; అర్హస్య = పూజ్యునియొక్క; శచీపతేః = ఇంద్రుని యొక్క; ఇవ = వలె.

భావంః-

         శ్రేష్ఠుడు పూజ్యుడు ఐన ఇంద్రుని భవనము వలె, మహదైశ్వర్య సంపన్నముగ నుండి, అనేక లేళ్ళు, నెమళ్ళతో అందముగా ఒప్పారియున్న రాముని భవనమును చూచి సుమంత్రుడు గగుర్పాటు పొందెను.

2.15.43.
జగతి.

స తత్ర కైలాసనిభాః స్వలంకృతాః

​ప్రవిశ్య కక్ష్యాస్త్రిదశాలయోపమాః।

ప్రియాన్, వరాన్ రామమతే స్థితాన్, బహూన్

​వ్యపోహ్య శుద్ధాంతముపస్థితో రథీ॥

టీకః-

         సః = అతడు; తత్ర = అక్కడ; కైలాసనిభాః = కైలాసముతో సమానమైనవి; స్వలంకృతాః = బాగుగా అలంకరింపబడినవి; ప్రవిశ్య = ప్రవేశించి; కక్ష్యాః = గృహము లోపలి భాగములు, గదులు; త్రిదశాలయోపమాః = దేవతాగృహములతో సమానమైన; ప్రియాన్ = స్నేహితులను; వరాన్ = శ్రేష్ఠులైన; రామమతే = రాముని మనసునందు; స్థితాన్ = ఉన్న; బహూన్ = చాలమందిని; వ్యపోహ్య = దాటుకొని; శుద్ధాంతమ్ = అంతఃపురమును; ఉపస్థితః = చేరెను; రథీ = సారథి.

భావంః-

         దేవతాగృహముల వలె అందముగా నున్న గదులు, కైలాసము వలె చక్కగా అలంకరింపబడిన దానిలో సారథి అప్పుడు ప్రవేశించెను. సారథి సుమంత్రుడు అక్కడ రాముని మిత్రులను అనేకులను దాటుకొని అంతఃపురమును చేరెను.

2.15.44.జగతి

స తత్ర శుశ్రావ చ హర్షయుక్తాః

​రామాభిషేకార్థకృతా జనానామ్।

నరేంద్రసూనోరభిమంగలార్థాః

​సర్వస్య లోకస్య గిరః ప్రహృష్టః॥

టీకః-

         సః = అతడు; తత్ర = అక్కడ; శుశ్రావ = వినెను; హర్షయుక్తాః = ఆనందముతో కూడిన; రామాభిషేకార్థకృతాః = రాముని అభిషేకము కొరకై ఏర్పాటు చేయబడినవి; జనానామ్ = జనులయొక్క; నరేంద్రసూనః = రాకుమారునియొక్క; అభిమంగళార్థః = మంగళప్రదమైన ప్రయోజనము గల; సర్వస్య = సమస్తమైన; లోకస్య = లోకముయొక్క; గిరః = మాటలను; ప్రహృష్టః = ఆనందభరితమైన.

భావంః-

         సుమంత్రుడు అక్కడ శ్రీరాముని పట్టాభిషేకమును గురించి, శ్రీరామునికి మంగళమును చేకూర్చు ఏర్పాట్ల గురించి జనులు హర్షాతిరేకముగ చెప్పుకొనెడి మాటలను వినెను.

2.15.45.జగతి

మహేంద్రసద్మప్రతిమం తు వేశ్మ

​రామస్య రమ్యం మృగపక్షి జుష్టమ్।

దదర్శ మేరోరివ శృంగముచ్చం

​విభ్రాజమానం ప్రభయా సుమంత్రః॥

టీకః-

         మహేంద్రృ = మహేంద్రుని; సద్మ = గృహముతో; ప్రతిమం = సరపోలునది; తు = పాదపూరణము; వేశ్మ = గృహము; రామస్య = రాముని యొక్క; రమ్యం = అందమైనది; మృగ పక్షి జుష్టమ్ = పశుపక్షాదులతో నిండి యున్న; దదర్శ = చూచెను; మేరోః = మేరుపర్వతము యొక్క; ఇవ = వలె; శృంగమ్ = శిఖరము; ఉచ్చం = ఎత్తైన; విభ్రాజమానం = ప్రకాశించుచున్నది; ప్రభయా = కాంతితో; సుమంత్రః = సుమంత్రుడు.

భావంః-

         సుమంత్రుడు ఇంద్రభవనము వంటిది, మేరుపర్వతశిఖరమంత గొప్పగా మెరయుచున్నది, మృగములు, పక్షులతో కూడినదియును ఐన రాముని భవనమును చూచెను.

2.15.46.త్రిష్టుప్

ఉపస్థితైరంజలికారకైశ్చ

​సోపాయనైర్జానపదైర్జనైశ్చ।

కోట్యా పరార్థైశ్చ విముక్తయానైః

​సమాకులం ద్వారపథం దదర్శ॥

టీకః-

         ఉపస్థితైః = చేరువలో ఉన్నవారు; అంజలికారకైః = చేతులుజోడించి నమస్కరించువారు; చ = మఱియు; సోపాయనైః = కానుకలతో కూడినవారు; జానపదైః = పల్లెజనులతోను; జనైశ్చ = ప్రజలతోను; కోటాః = కోట్లకొలది; అపరార్థైః = బయటనుండివచ్చినవారు; [కోట్యాః = కోట్లసంఖ్యలోనూ; పరార్థైః = పరార్థసంఖ్యలోను;] చ = పాదపూరణము; విముక్త = విడిచిన; యానైః = వాహనములు కలవారు; సమాకులం = నిండియున్న; ద్వారపథం = ద్వారము వద్ద; దదర్శ = చూచెను.

భ

         సుమంత్రుడు, అంజలి ఘటించి ఉన్నవారిని, కానుకలతో బయటనుండి వచ్చిన కోటిమంది [వచ్చిన చాలా ఎక్కువమందిని, (కోట్లు పరార్థాల కొలది)] వాహనములను విడిచి వచ్చినవారిని, పల్లెజనులను, పురప్రజలను చూచెను.

*గమనిక:-

         కోట్యాపరార్థైః- కోట్లు పరార్థాల కొలది, కోటి- 1,00,00,000. పరార్థము- 10,000,00,00,000,00 0,00,00,000,00,00,000 (1028), అనగా పదివేల కోట్లకోట్లకోట్లకొలది. పరార్థము కొఱకు చూ, పోతన తెలుగు భాగవతము, వివరణలు, పారిభాషికపదములందు మన సంఖ్యామానము. https://telugubhagavatam.org/?Details&Branch=anuyuktaalu&Fruit=OurNumberSystem

2.15.47.
జగతి.

తతో మహామేఘమహీధరాభం

​ప్రభిన్న మత్యంకుశమత్యసహ్యమ్।

రామౌపవాహ్యం రుచిరం దదర్శ

​శత్రుంజయం నాగముదగ్రకాయమ్॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; మహా = పెద్ద; మేఘ = మేఘము; మహీధరః = పర్వతముతో; ఆభం = సమానమైన; ప్రభిన్నమ్ = మదజలము కారుచున్నది; అత్యంకుశమత్ = అంకుశమును లెక్క చేయనిది; అసహ్యమ్ = సహింపబడనిది; రామౌ = రాముడు; ఉపవాహ్యం = ఎక్కుటకు తగినది; రుచిరం = అందమైనది; దదర్శ = చూచెను; శత్రుంజయం = శత్రుంజయము అను పేరు గలిగిన; నాగమ్ = ఏనుగును; ఉదగ్ర = చాల ఎత్తైన; కాయమ్ = శరీరము కలది.

భావంః-

         సుమంత్రుడు శత్రుంజయము అను పేరు గల గొప్ప మేఘమును, పర్వతమును పోలియున్న ఎత్తైన అందమైన ఏనుగును చూచెను. శ్రీరాముడు అధిరోహించుటకు తగినదైన ఉపవాహ్యము అగు ఆ ఏనుగు కన్నుల వెంట మదజలము కారుచు, అంకుశమును కూడ లెక్క చేయక నియంత్రించుటకు వీలుకానట్లుండెను.

గమనికః-

         ఆంధ్రవాచస్పతము- గజజాతులు త్రివిధములు. (1) భద్రము- రాజులు ఎక్కెడి ఏనుగు, అందు రకములు (అ) ఉపవాహ్యము (ఆ) ఔపవాహ్యము (ఇ) పక్షము. తెలుగులో పట్టపుటేనుగు. (2) మందము- యుద్ధకాలమందు వాహన యోగ్యమైనది. అందు రకములు- సన్నహ్యము. (3) గోకర్ణము / మృగము అడవియందు తిరుగునవి. ఈ త్రివిధములకును మానబేధముచే ఆరాళము, అత్యారాళము, మధ్యము, కనిష్టము, వామనము అను నామములు కలవు. మఱియు పిష్టకము, వ్యాళము, పూతనము, మాతృకము, మాయకము, పంచమంగళము మున్నగు గజజాతి బేధములు అనేకములు కలవు. గజములను గూర్చి మృగచర్మీయము, రాజపుత్యము అను గ్రంథములు కలవు అందురు.

2.15.48.
జగతి.

స్వలంకృతాన్ సాశ్వరథాన్ సకుంజరాన్

​అమాత్య ముఖ్యాంశ్చ దదర్శ వల్లభాన్।

వ్యపోహ్య సూతస్సహితాన్ సమంతతః

​సమృద్ధమంతఃపురమావివేశ హ॥

టీకః-

         స్వలంకృతాన్ = చక్కగా అలంకరించబడినవారు; స = సహితముగ; అశ్వ = గుఱ్ఱములు పూన్చిన; రథాన్ = రథములతో ఉన్నవారు; స = సహితముగా; కుంజరాన్ = ఏనుగులతో ఉన్నవారు; అమాఖ్య = అమాత్యులను; ముఖ్యాః = ముఖ్యమైనవారిని; చ = మఱియు; దదర్శ = చూచెను; వల్లభాన్ = రాజుకు ఇష్టులను; వ్యపోహ్య = తొలగించుకొని; సూతః = సారథి; సహితాన్ = గుమిగూడియున్న; సమంతతః = నలుదిక్కుల; సమృద్ధమ్ = సమృద్ధిగ; అంతఃపురమ్ = అంతఃపురమును; ఆవివేశ హ = ప్రవేశించెను.

భావంః-

         సుమంత్రుడు చక్కగా అలంకరించుకొని గుఱ్ఱములు పూన్చిన రథములతోను, ఏనుగులతోను వచ్చిన ముఖ్యమైన అమాత్యులను రామునికి ఇష్టులను చూచి, వారందరిని దాటుకొని, వైభవోపేతమైన శ్రీరాముని అంతఃపురమును ప్రవేశించెను.

2.15.49.
జగతి.

తతోఽ ద్రికూటాచలమేఘసన్నిభం

​మహావిమానోపమవేశ్మసంయుతమ్।

అవార్యమాణః ప్రవివేశ సారథిః

​ప్రభూతరత్నం మకరో యథార్ణవమ్॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; త్రికూటాచల = త్రికూటపర్వతముతోను; మేఘ = మేఘములతోను; సన్నిభమ్ = సమానమైనది; మహా = గొప్ప; విమాన = విమానములతో; ఉనోపమ = పోలునవి; వేశ్మ = భవనములు; సంయుతమ్ = కూడి ఉన్నది; అవార్యమాణః = అడ్డులేనివాడు; ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను; సారథిః = సారథి; ప్రభూతరత్నం = రత్నభరితమైన; మకరః = మొసలి; యథా = వలె; అర్ణవమ్ = సముద్రము.

భావంః-

         విమానముల వంటి భవనములు గలది త్రికూటపర్వతము వలెను, మేఘము వలె ఎత్తైన రాముని భవనమును, అడ్డును లేని సుమంత్రుడు, మొసలి రత్నభరితమైన సముద్రములోనికి ప్రవేశించినట్లుగ ప్రవేశించెను.

2.15.50.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే పంచదశః సర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; పంచదశ [15] = పదిహేనవ; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [15] పదిహేనవ సర్గ సంపూర్ణము.

॥షోడశః సర్గః॥

[16- సుమంత్రుడు రాముని కడకేగుట]

2.16.1.
అనుష్టుప్.

స తదంతఃపురద్వారమ్

​సమతీత్య జనాకులమ్।

ప్రవివిక్తాం తతః కక్ష్యామ్

​ఆససాద పురాణవిత్॥

టీకః-

         సః = అతడు; తత్ = ఆ; అంతఃపుర = అంతఃపురముయొక్క; ద్వారమ్ = గమ్మము; సమతీత్య = దాటి; జనాకులమ్ = జనముతో నిండిన; ప్రవివిక్తాం = జనసమ్మర్దములేని; తతః = తరువాత; కక్ష్యామ్ = గదిని; ఆససాద = పొందెను; పురాణవిత్ = పురాణవేత్త.

భావంః-

         పురాణవేత్త ఐన సుమంత్రుడు జనులతో నిండియున్న అంతఃపుర ద్వారమును దాటి, జనులెవ్వరును లేని తరువాత గదిని చేరెను.

2.16.2.
అనుష్టుప్.

ప్రాసకార్ముకబిభ్రద్భిః

​యువభిర్మృష్టకుణ్డలైః।

అప్రమాదిభిరేకాగ్రైః

స్వనురక్తైరధిష్ఠితామ్॥

టీకః-

         ప్రాస = ఈటె, ఆంధ్రశబ్దరత్నాకరము; కార్ముకృ = ధనుస్సులను; బిభ్రద్భిః = ధరించిన వారు; యువభిః = యువకులచే; మృష్ట = శుభ్రమైన; కుణ్డలైః = కుండలములు ధరించినవారు; అప్రమాదిభిః = అప్రమత్తులై యున్నవారు; ఏకాగ్రైః = ఏకాగ్ర చిత్తము గలవారు; స్వనురక్తైః = స్వామిభక్తిపరాయణులు; అధిష్టితామ్ = అధిష్టింపబడిన.

భావంః-

         అక్కడ స్వామిభక్తిపరాయణులైన యువకులు కొందరు, చక్కని కుండలములు ధరించినవారు, డాలు ధనుస్సులను ధరించి అప్రమత్తులై రక్షకులుగా నుండిరి. 

2.16.3.
అనుష్టుప్.

తత్ర కాషాయిణో వృద్ధాన్

​వేత్రపాణీన్ స్వలంకృతాన్।

దదర్శ విష్ఠితాన్ ద్వారి

​స్త్ర్యధ్యక్షాన్సుసమాహితాన్॥

టీకః-

         తత్ర = అక్కడ; కాషాయిణః = కాషాయవస్త్రములు ధరించినవారు; వృద్ధాన్ = పెద్దలు; వేత్రపాణీన్ = బెత్తములు పట్టుకొనియున్నవారు; స్వలంకృతాన్ = చక్కగా అలంకరించుకొనినవారిని; దదర్శ = చూచెను; విష్టితాన్ = నియమింపబడినవారు; ద్వారి = ద్వారమువద్ద; స్త్ర్యధ్యక్షాన్ = అంతఃపురాధ్యక్షులును; సుసమాహితాన్ = జాగరూకులై యున్నవారు.

భావంః-

         సుమంత్రుడు అక్కడ కాషాయాంబరులను, చక్కగా అలంకరించుకొని, బెత్తములు పట్టుకొని, ద్వారము వద్ద నియమింపబడి జాగరూకతతో ఉన్న పెద్దవారిని, అంతఃపురాధ్యక్షులను చూచెను.

2.16.4.
అనుష్టుప్.

తే సమీక్ష్య సమాయాంతమ్

​రామప్రియచికీర్షవః।

సహసోత్పతితాః సర్వే

​స్వాసనేభ్యః ససంభ్రమాః॥

టీకః-

         తే = వారు; సమీక్ష్య = చూచి; సమాయాంతమ్ = వచ్చుచున్న అతనిని; రామప్రియచికీర్షవః = రామునకు ప్రియమును కూర్చువారు; సహసా = వెంటనే; ఉత్పతితాః = లేచిరి; సర్వే = అందరు; ఆసనేభ్యః = ఆసనములనుండి; ససంభ్రమాః = త్వరపడుచు.

భావంః-

         రామునకు ప్రియమును చేకూర్చువాడైన, సుమంత్రుడు వచ్చుట చూడగానే, వారందరు త్వరపడుచు వారి వారి ఆసనముల నుండి లేచి నిలబడిరి.

2.16.5.
అనుష్టుప్.

తానువాచ వినీతాత్మా

​సూతపుత్రః ప్రదక్షిణః।

క్షిప్రమాఖ్యాత రామాయ

”సుమంత్రో ద్వారి తిష్ఠతి”॥

టీకః-

         తాన్ = వారిని గూర్చి; ఉవాచ = పలికెను; వినీతాత్మ = వినయశీలుడైన; సూతపుత్రః = సుమంత్రుడు; ప్రదక్షిణః = చాల దాక్షిణ్యము గల; క్షిప్రం = వేగముగా; ఆఖ్యాత = చెప్పుము; రామాయ = రాముని గూర్చి; సుమంత్రః = సుమంత్రుడు; ద్వారి = ద్వారమునందు; తిష్ఠతి = ఉన్నాడు.

భావంః-

         వినయశీలుడైన సుమంత్రుడు, "సుమంత్రుడు ద్వారమువద్ద వేచి యున్నాడు" అని వెంటనే వెళ్ళి రామునికి తెలియజేయుడు.

2.16.6.
అనుష్టుప్.

తే రామముపసంగమ్య

​భర్తుః ప్రియచికీర్షవః।

సహభార్యాయ రామాయ

​క్షిప్రమేవాభిచక్షిరే॥

టీకః-

         తే = వారు; రామమ్ = రాముని; ఉపసంగమ్య = చేరి; భర్తుః = ప్రభువునకు; ప్రియచికీర్షవః = ప్రియమును చేకూర్చువారు; సహ = కూడా ఉన్న; భార్యాయ = భార్యకలవాడు; రామాయ = రాముని గురించి; క్షిప్రమేవ = వెంటనే; అభిచక్షిరే = చెప్పిరి.

భావంః-

         ప్రభువునకు ప్రియమును చేయగోరువారు, భార్యాసమేతుడై యున్న రాముని వద్దకు వెళ్ళి అతనికి సుమంత్రుని రాకను గురించి తెలియజేసిరి.

2.16.7.
అనుష్టుప్.

ప్రతివేదితమాజ్ఞాయ

​సూతమభ్యంతరం పితుః।

తత్రైవానాయయామాస

​రాఘవప్రియకామ్యయా॥

టీకః-

         ప్రతివేదితం = తెలియజేయబడినవాడై; ఆజ్ఞాయ = తెలుసుకొని; సూతమ్ = సారథి యొక్క; అభ్యంతరం = ఆంతరంగికుడు; పితుః = తండ్రికి; తత్రైవ = అక్కడికే; ఆనాయయామాస = రప్పింపజేసెను; రాఘవః = రాముడు; ప్రియకామ్యయా = ప్రియము చేకూర్చవలెనను కోరికతో.

భావంః-

         రాముడు, తన తండ్రి యొక్క ఆంతరంగికుడైన సుమంత్రుని రాక తెలిసి, అతనికి ప్రియమును చేకూర్చుటకై, అతనిని తనవద్దకు పిలువనంపెను.

2.16.8.
అనుష్టుప్.

తం వైశ్రవణసంకాశమ్

​ఉపవిష్టం స్వలంకృతమ్।

దదర్శ సూతః పర్యంకే

​సౌవర్ణే సోత్తరచ్ఛదే॥

టీకః-

         తం = ఆ; వైశ్రవణ = కుబేరునితో; సంకాశమ్ = సమానుడైన; ఉపవిష్టం = కూర్చునియున్న స్వలంకృతమ్ = చక్కగా అలంకరింపబడిన; దదర్శ = చూచెను; సూతః = సారథి; పర్యంకే = పానుపుపైన, మంచముపైన; సౌవర్ణే = బంగారపు; స = కలిగిన; సా = కలది; ఉత్తరచ్ఛదే = దుప్పటికలది.

భావంః-

         కుబేరునితో సమానుడైన రాముడు చక్కాగ అలంకారములు చేసుకుని, దుప్పటి పరచి యున్న బంగారపు మంచము పైన కూర్చొని యుండెను. అంత సుమంత్రుడు రాముని చూచెను.

2.16.9.
అనుష్టుప్.

వరాహరుధిరాభేణ

​శుచినా చ సుగన్ధినా।

అనులిప్తం పరార్థ్యేన

​చంద్రనేన పరంతపమ్॥

టీకః-

         వరాహ = పంది; రుధిరాభేణ = రక్తమువలె; శుచినా = శుభ్రమైన; సుగన్ధినా = సువాసనాభరితమైన; అనులిప్తం = పూయబడిన; పరార్థ్యేన = శ్రేష్ఠమైన; చంద్రనేన = గంధముతో; పరంతపమ్ = శత్రువులను తపింపచేయగలవానిని.

భావంః-

         శత్రువులను దునుమాడగల రాముడు, ఎఱ్ఱని సువాసనాభరితమైన గంధమును పూసుకొని యుండెను.

2.16.10.
అనుష్టుప్.

స్థితయా పార్శ్వతశ్చాపి

​వాలవ్యజనహస్తయా।

ఉపేతం సీతయాభూయః

​చిత్రయా శశినం యథా॥

టీకః-

         స్థితయా = నిలబడియున్న; పార్శ్వతః = ప్రక్కన; చ = పాదపూరణము; అపి = కూడ; వాలవ్యజన = వింజామర; హస్తయా = చేతిలో ధరించినామెతో; ఉపేతం = కూడియున్నవాడు; సీతయా = సీతతో; భూయః = మరల; చిత్రయా = చిత్తా నక్షత్రముతో; శశినం = చంద్రుడు; యథా = ఎట్లో.

భావంః-

         వింజామరను పట్టుకొని, ప్రక్కనే నిలబడియున్న సీతతో కూడియున్న రాముడు, చిత్తానక్షత్రముతో కూడియున్న చంద్రుని వలె నుండెను.

2.16.11.
అనుష్టుప్.

తం తపంతమివాదిత్యమ్

​ఉపపన్నం స్వతేజసా।

వవందే వరదం వందీ

​వినయజ్ఞో వినీతవత్॥

టీకః-

         తం = ఆ; తపంతమ్ = ప్రకాశించుచున్న; ఇవ = వలె; ఆదిత్యమ్ = సూర్యుని; ఉపపన్నం = కూడియున్న; స్వతేజసా = తన తేజస్సుతో; వవందే = నమస్కరించెను; వరదం = కోరికలు ఇచ్చువాడు; వందీ = స్తుతించువాడు; వినయజ్ఞః = వినయము తెలిసిన; వినీతవత్ = వినీతుడై.

భావంః-

         వినయమునెరిగినవాడును, స్తుతించువాడును ఐన సుమంత్రుడు, సూర్యుని వలె స్వయంతేజస్సుతో ప్రకాశించుచు, కోర్కెలను తీర్చెడి రామునికి నమస్కరించెను.

2.16.12.
అనుష్టుప్.

ప్రాంజలిః సుముఖం దృష్ట్వా

​విహారశయనాసనే।

రాజపుత్రమువాచేదమ్

​సుమంత్రో రాజసత్కృతః॥

టీకః-

         ప్రాంజలిః = కట్టబడిన దోసిలి కలవాడై; సుముఖం = అనుకూలు డగుట; దృష్ట్వా = చూచి; విహార = విహార సమయములకైన; శయనాసనే = పాన్పుపై ఉన్న; రాజపుత్రమ్ = రాజకుమారుని గూర్చి; ఉవాచ = పలికెను; ఇదమ్ = ఈ; సుమంత్రః = సుమంత్రుడు; రాజసత్కృతః = రాజుచే సత్కరింపబడిన.

భావంః-

         విహార సమయాలలో విశ్రాంతి తీసుకునే శయ్యపై ఉన్న రామునికి నమస్కరించి, అనుకూలముగా ఉండుట గ్రహించెను, దశరథునిచే సత్కారములు పొందు సుమంత్రుడు, రాకుమారుడు రామునితో ఇట్లు పలికెను.

2.16.13.
అనుష్టుప్.

“కౌసల్యాసుప్రజా రామ!

​పితా త్వాం ద్రష్టుమిచ్ఛతి।

మహిష్యా సహ కైకేయ్యా

​గమ్యతాం తత్ర మా చిరమ్”॥

టీకః-

         కౌసల్యాః = కౌసల్యయొక్క; సుప్రజాః = సుపుత్రుడవైన; రామ = రామా; పితా = తండ్రి; త్వాం = నిన్ను; ద్రష్టుమ్ = చూడవలెనని; ఇచ్ఛతి = కోరుచున్నాడు; మహిష్యా = మహారాణి ఐన; సహ = కూడి; కైకేయ్యా = కైకేయితో; గమ్యతాం = వెళ్ళెదవు గాక; తత్ర = అక్కడకు; మా = వద్దు; చిరమ్ = ఆలస్యం.

భావంః-

         ”కౌసల్యనందనా! రామా! మీ తండ్రిగారైన దశరథుడు మరియు రాణి కైకేయి, నిన్ను చూడవలెనని కోరుచున్నారు. ఆలస్యము చేయక అక్కడికి వెళ్ళెదవుగాక.”

2.16.14.
అనుష్టుప్.

ఏవముక్తస్తు సంహృష్టో

​నరసింహో మహాద్యుతిః।

తతస్సమ్మానయామాస

​సీతామిదమువాచ హ॥

టీకః-

         ఏవమ్ = ఈ విధముగా; ఉక్తస్తు = పలుకబడిన; సంహృష్టః = సంతోషించినవాడై; నరసింహః = మానవోత్తముడు; మహాద్యుతిః = గొప్ప తేజోవంతుడైన; తతః = తరువాత; సమ్మానయామాస = గౌరవించెను; సీతామ్ = సీతను గూర్చి; ఇదమ్ = ఈ; ఉవాచ హ = పలికెను.

భావంః-

         గొప్ప తేజోవంతుడైన ఆ మానవోత్తముడు, రాముడు, సుమంత్రుని యొక్క మాటలు విని, సంతోషించి, అతనిని, గౌరవించి, సీతతో ఇట్లు పలికెను.

2.16.15.
అనుష్టుప్.

దేవి! దేవశ్చ దేవీ చ

​సమాగమ్య మదంతరే।

మంత్రయేతే ధ్రువం కించిత్

​అభిషేచన సంహితమ్॥

టీకః-

         దేవి = దేవీ సీతా; దేవశ్చ = రాజు; దేవీ = మహారాణి; చ = కూడ; సమాగమ్య = కలసి; మత్ = నన్ను; అంతరే = గూర్చి; మంత్రయేతే = ఆలోచన చేయుచున్నారు; ధ్రువం = నిశ్చయము; కించిత్ = ఏదో విషయమై; అభిషేచన = అభిషేకమునకు; సంహితమ్ = సంబంధించిన.

భావంః-

         సీతా! మహారాజు మరియు రాణియు కలసి, నా అభిషేక విషయమై నిశ్చయముగా ఏదో ఆలోచన చేయుచున్నారు. 

2.16.16.
అనుష్టుప్.

లక్షయిత్వా హ్యభిప్రాయమ్

​ప్రియకామా సుదక్షిణా।

సంచోదయతి రాజానమ్

​మదర్థమసితేక్షణా!॥

టీకః-

         లక్షయిత్వా = ఊహించి; అభిప్రాయమ్ = అభిప్రాయమును; ప్రియకామా = ప్రియమును కోరునది; సుదక్షిణా = మంచి కార్యదక్షత కలిగియున్న; సంచోదయతి = ప్రోత్సహించుచున్నది; రాజానమ్ = రాజును; మత్ = నా; అర్థమ్ = కొరకై; అసితేక్షణా = నల్లనికన్నులు కలదానా.

భావంః-

         నల్లనికన్నులు గల ఓ సీతా! కార్యదక్షురాలైన కైకేయి, దశరథుని అభిప్రాయము నెరిగి, అతనికి ప్రియమును చేయగోరి, నా కొరకై అతనిని ప్రోత్సహించుచున్నది.

2.16.17.
అనుష్టుప్.

సా ప్రహృష్టా మహారాజమ్

​హితకామానువర్తినీ।

జననీ చార్థకామా మే

​కేకయాధిపతేస్సుతా॥

టీకః-

         సా = ఆమె; ప్రహృష్టా = సంతోషించినదై; మహారాజమ్ = మహారాజును; హితకామా = హితమును కోరుచున్నదై; అనువర్తినీ = అనుసరించుచు; జననీ చ = తల్లి ఐన; అర్థకామా = ప్రయోజనమును ఆశించుచున్నది; మే = నా యొక్క; కేకయాధిపతేః = కేకయరాజు యొక్క; సుతా = కుమార్తె.

భావంః-

         నా తల్లి కైకేయి దశరథుని మనసునెరిగి అట్లే ప్రవర్తించుచు, సంతోషముగా నాకు ప్రయోజనమును చేకూర్చగోరుచున్నది.

2.16.18.
అనుష్టుప్.

దిష్ట్యా ఖలు మహారాజో

​మహిష్యా ప్రియయా సహ।

సుమంత్రం ప్రాహిణోద్దూతమ్

​అర్థకామకరం మమ॥

టీకః-

         దిష్ట్యా = అదృష్టవశమున; ఖలు = యదార్థముగ; మహారాజః = మహారాజు; మహిష్యా = మహారాణి; ప్రియయా = భార్యతో; సహ = కూడ; సుమంత్రం = సుమంత్రుని; ప్రాహిణోత్ = పంపెను; దూతమ్ = దూతను; అర్థకామకరం = అవసరాలు అభీష్టాలు చేకూర్చువాడు; మమ = నాకు.

భావంః-

         మహారాజు మహారాణి ఇరువురు, మన అదృష్టముకొలది, నాకు అవసరములు అభీష్టములు చేకూర్చు సుమంత్రుని దూతగా పంపినారు.

2.16.19.
అనుష్టుప్.

యాదృశీ పరిషత్తత్ర

​తాదృశో దూత ఆగతః।

ధ్రువమద్యైవ మాం రాజా

​యౌవరాజ్యేఽ భిషేక్ష్యతి॥

టీకః-

         యాదృశీ = ఎట్టి; పరిషత్ = సభ నిర్వాహకుడు; తత్ర = అక్కడ; తాదృశః = అట్టి; దూతః = దూత; ఆగతః = వచ్చెను; ధ్రువమ్ = నిశ్చయముగ; అద్య ఏవ = నేడే; మామ్ = నన్ను; రాజా = రాజు; యౌవరాజ్యే = యౌవరాజ్యమునందు; అభిషేక్ష్యతి = అభిషిక్తుని చేయగలడు.

భావంః-

         సీతా! అక్కడ సభానిర్వాహకుడైన సుమంత్రుడు దూతగా వచ్చినాడు. నేడే రాజు నన్ను నిశ్చయముగ యౌవరాజ్యాభిషిక్తుని చేయును.

2.16.20.
అనుష్టుప్.

హంత! శీఘ్రమితో గత్వా

​ద్రక్ష్యామి చ మహీపతిమ్।

సహ త్వం పరివారేణ

​సుఖమాస్వ రమస్వ చ॥

టీకః-

         హంత = ఆహా, హర్ష, సర్వశబ్దలంబోధిని; శీఘ్రమ్ = వెంటనే; ఇతః = ఇక్కడినుండి; గత్వా = వెళ్ళి; ద్రక్ష్యామి = చూచెదను; మహీపతిమ్ = రాజును; సహ = కూడి; త్వం = నీవు; పరివారేణ = పరివారముతో; సుఖమ్ = సుఖముగ; ఆస్వ = ఉండుము; రమస్వ = విహరించుచుండుము; చ = పాదపూరణము.

భావంః-

         ఆహా! నేను వెంటనే వెళ్ళి రాజును చూచెదను. నీవు నీ పరివారముతో విహరించుచు సుఖముగ నుండుము.

2.16.21.
అనుష్టుప్.

పతిసమ్మానితా సీతా

​భర్తారమసితేక్షణా।

ఆద్వారమనువవ్రాజ

​మంగళాన్యభిదధ్యుషీ॥

టీకః-

         పతి = భర్తచే; సమ్మానితా = గౌరవింపబడినది; సీతా = సీత; భర్తారమ్ = భర్తను; అసితేక్షణా = నల్లనికన్నులు కలిగియున్నామె; ఆ ద్వారమ్ = ద్వారము వరకు; అనువవ్రాజ = అనుసరించి వెళ్ళెను; మంగళాని = మంగళములను; అభిదధ్యుషీ = తలచుకొనుచు, అభిత్+అద్యుషీ.

భావంః-

         భర్తగౌరవముపొందు, నల్లని కన్నులు కలిగిన సీత, మంగళములు జరుగునని ఇలా భావించుకొనుచు, ద్వారమువరకు వచ్చి రామునికి వీడ్కోలు పలికెను.

2.16.22.
అనుష్టుప్.

“రాజ్యం ద్విజాతిభిర్జుష్టమ్

​రాజసూయాభిషేచనమ్।

కర్తుమర్హతి తే రాజా

​వాసవస్యేవ లోకకృత్॥

టీకః-

         రాజ్యం = రాజ్యమును; ద్విజాతిభిః = బ్రాహ్మణులచే; జుష్టమ్ = సేవించబడిన; రాజసూయాభిషేచనమ్ = రాజసూయాభిషేకమును; కర్తుమ్ = చేయుటకు; అర్హతి = అర్హత కలిగియున్నాను; తే = నీకు; రాజా = రాజు; వాసవస్య = ఇంద్రునకు; ఇవ = వలె; లోకకృత్ = సృష్టికర్త ఐన బ్రహ్మ.

భావంః-

         ”సృష్టికర్త ఐన బ్రహ్మ, దేవేంద్రునకు ఇచ్చినట్లు, దశరథమహారాజు, రాజసూయాభిషేకమునకు అర్హత కలిగించు బ్రాహ్మణులచే సేవింపబడు రాజ్యమును నీకు ఇచ్చును.

2.16.23.
అనుష్టుప్.

దీక్షితం వ్రతసమ్పన్నమ్

​వరాజినధరం శుచిమ్।

కురంగశృంగపాణిం చ

​పశ్యన్తీ త్వాం భజామ్యహమ్॥

టీకః-

         దీక్షితం = దీక్ష తీసుకొనినవాడు; వ్రతసమ్పన్నమ్ = వ్రతమును పూనినవాడు; వర అజినం ధరం = శ్రేష్ఠమైన నల్లజింక చర్మం ధరించినవానిని; శుచిమ్ = శుచిగానున్నవాని; కురంగశృంగపాణిం చ = జింక కొమ్మును పట్టుకొన్నవానిని; పశ్యన్తీ = చూచుచు; త్వాం = నిన్ను; భజామ్యహమ్ = సేవించెదను.

భావంః-

         నీవు వ్రతదీక్షాపరుడవై, కృష్ణాజినమును ధరించి, జింకకొమ్మును చేబూని యుండగా నేను చూచి సేవించెదను.

2.16.24.
అనుష్టుప్.

పూర్వాం దిశం వజ్రధరో

​దక్షిణాం పాతు తే యమః।

వరుణః పశ్చిమామాశామ్

​ధనేశస్తూత్తరాం దిశమ్”॥

టీకః-

         పూర్వాం దిశం = తూర్పుదిశను; వజ్రధరో = వజ్రాయుధమును ధరించిన ఇంద్రుడు; దక్షిణాం = దక్షిణదిశను; పాతు = రక్షించును; తే = నీ యొక్క; యమః = యమధర్మరాజు; వరుణః = వరుణ దేవుడు; పశ్చిమామాశామ్ = పశ్చిమదిక్కును; ధనేశః = కుబేరుడు; ఉత్తరాం దిశమ్ = ఉత్తరదిక్కును.

భావంః-

         ఇంద్రుడు నీయొక్క తూర్పుదిక్కును, యముడు దక్షిణ పార్శ్వమును, వరుణదేవుడు పశ్చిమమును, కుబేరుడు నీ ఉత్తరదిశను రక్షింతురు గాక.”

2.16.25.
అనుష్టుప్.

అథ సీతామనుజ్ఞాప్య

​కృతకౌతుకమంగలః।

నిశ్చక్రామ సుమన్త్రేణ

​సహ రామో నివేశనాత్॥

టీకః-

         అథ = తరువాత; సీతామ్ = సీతను; అనుజ్ఞాప్య = అనుజ్ఞ నొసంగునట్లుగా చేసి; కృతకౌతుకమంగలః = ఉత్సవవేళ ధరించు మంగళప్రదమైన అలంకారములు; నిశ్చక్రామ = బయలుదేరెను; సుమన్త్రేణ = సుమంత్రునితో; సుమన్త్రేణ = సుమంత్రునితో; రామః = రాముడు; నివేశనాత్ = నివాసమునుండి.

భావంః-

         ఉత్సవవేళ ధరించు మంగళప్రదమైన అలంకారములను ధరించిన రాముడు, సీత అనుజ్ఞను గైకొని, సుమంత్రునితో కలసి, తన భవనము నుండి బయలుదేరెను.

2.16.26.
అనుష్టుప్.

పర్వతాదివ నిష్క్రమ్య

​సింహో గిరిగుహాశయః।

లక్ష్మణం ద్వారిసోఽ పశ్యత్

​ప్రహ్వాంజలిపుటం స్థితమ్॥

టీకః-

         పర్వతాత్ = పర్వతమునుండి; ఇవ = వలె; నిష్క్రమ్య = బయలుదేరి; సింహః = సింహము; గిరిగుహాశయః = పర్వతగుహలో నివసించు; లక్ష్మణం = లక్ష్మణుని; ద్వారి = ద్వారమునందు; సః = అతడు; అపశ్యత్ = చూచెను; ప్రహ్వ = వంగి; అంజలిపుటం = దోసిలొగ్గి, నమస్కరించుచున్న; స్థితమ్ = ఉన్న.

భావంః-

         పర్వతగుహలో నివసించు సింహము ఆ గుహనుండి బయటకు వచ్చినట్లుగ, తన భవనమునుండి బయటకు వచ్చిన రాముడు, వంగి నమస్కరించుచున్న లక్ష్మణుని చూచెను.

2.16.27.
అనుష్టుప్.

అథ మధ్యమకక్ష్యాయామ్

​సమాగచ్ఛత్సుహృజ్జనైః।

స సర్వానర్థినో దృష్ట్వా

​సమేత్య ప్రతినంద్య చ॥

టీకః-

         అథ = తరువాత; మధ్యమకక్ష్యాయామ్ = మధ్యన ఉన్న వాకిలియందు; సమాగచ్ఛత్ = కలిసెను; సుహృజ్జనైః = స్నేహితులను; సః = అతడు; సర్వాన్ = సకల; అర్ధినః = కలుసుకొనగోరి వచ్చియున్న; దృష్ట్వా = చూచి; సమేత్య = సమీపించి; ప్రతినంద్య చ = అభినందించి.

భావంః-

         తరువాత, రాముడు, తనను కలుసుకొనగోరి మధ్య వాకిలి వద్దకు వచ్చియున్న మిత్రులను కలిసి, వారిని అభినందించెను.

2.16.28.
అనుష్టుప్.

తతః పావకసంకాశమ్

​ఆరురోహ రథోత్తమమ్।

వైయాఘ్రం పురుషవ్యాఘ్రో

​రాజితం రాజనందనః॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; పావక = అగ్ని; సంకాశమ్ = వంటి; ఆరురోహ = ఎక్కెను; రథోత్తమమ్ = ఉత్తమమైన రథమును; వైయాఘ్రం = పులిచర్మము కప్పబడిన; పురుషవ్యాఘ్రః = పురుషోత్తముడు; రాజితం = మెరయుచున్న; రాజనందనః = రాకుమారుడు.

భావంః-

         తరువాత పురుషోత్తముడైన రాముడు, అగ్నితో సమానమై, పులిచర్మము కప్పబడియున్న, ప్రకాశవంతమైన రథమును అధిరోహించెను.

2.16.29.
అనుష్టుప్.

మేఘనాదమసమ్బాధమ్

​మణిహేమవిభూషితమ్।

ముష్ణంతమివ చక్షూంషి

​ప్రభయా సూర్యవర్చసమ్॥

టీకః-

         మేఘనాదమ్ = మేఘమువంటి ధ్వని కలది; అసమ్బాధమ్ = ఇరుకుగా లేనిది; మణి హేమ విభూషితమ్ = మణులతోనూ; బంగారముతోను; అలంకరింపబడినది; ముష్ణంతమ్ = అపహరించునట్లు; ఇవ = వలె; చక్షూంషి = నేత్రములను; ప్రభయా = కాంతిచే; సూర్యవర్చసమ్ = సూర్యునివంటి కాంతి కలిగి యున్న.

భావంః-

         ఆ రథముయొక్క ధ్వని మేఘగర్జనవలె నుండెను. విశాలమైన ఆ రథము మణులతోను, బంగారముతోను అలంకరింపబడి, చూచుటకు సూర్యుని కాంతివలె మెరయుచు వెలుగుతో కన్నులను దొంగిలించునటుల నుండెను.

2.16.30.
అనుష్టుప్.

కరేణుశిశుకల్పైశ్చ

​యుక్తం పరమవాజిభిః।

హరియుక్తం సహస్రాక్షో

​రథమింద్ర ఇవాశుగమ్।

ప్రయయౌ తూర్ణమాస్థాయ

రాఘవో జ్వలితశ్శ్రియా॥

టీకః-

         కరేణు = ఏనుగు; శిశు = గున్న; కల్పైః = వలె నున్న; యుక్తం = కలసి; పరమవాజిభిః = శ్రేష్ఠమైన గుఱ్రములతో; హరియుక్తం = గుఱ్రములు పూన్చబడిన; సహస్రాక్షః = వేయి కన్నులు కలిగి యున్న; ఇంద్ర = ఇంద్రుని; ఇవ = వలె; ఆశుగమ్ = వేగముగా వెళ్ళునది; ప్రయయౌ = వెళ్ళెను; తూర్ణమ్ = శీఘ్రముగా; ఆస్థాయ = ఎక్కి; రాఘవః = రాముడు; జ్వలితః = ప్రకాశించుచున్న; శ్రియా = శోభతో.

భావంః-

         ​ తేజోవంతుడైన రాముడు, గున్న ఏనుగులవంటి శ్రేష్ఠమైన గుఱ్ఱములతో పూన్చబడిన ఆ రథమును, ఇంద్రునివలె అధిరోహించిన గుఱ్ఱములను పూన్చిన రథమువలె, వేగముగా బయలుదేరెను.

2.16.31.
అనుష్టుప్.

స పర్జన్య ఇవాకాశే

​స్వనవానభినాదయన్।

నికేతాన్నిర్యయౌ శ్రీమాన్

​మహాభ్రాదివ చంద్రమాః॥

టీకః-

         సః = ఆ రథము; పర్జన్య = మేఘము; ఇవ = వలె; ఆకాశే = ఆకాశము నందు; స్వనవాన్ = ధ్వని గలిగి; అభినాదయన్ = ధ్వనింప జేయుచు; నికేతాత్ = గృహమునుండి; నిర్యయౌ = బయలుదేరెను; శ్రీమాన్ = శోభాయమానమైన; మహా = గొప్ప; అభ్రాత్ = మేఘమునుండి; ఇవ = వలె; చంద్రమాః = చంద్రుడు.

భావంః-

         శోభాయమానమైన ఆ రథము, మేఘగర్జన వలె శబ్దము చేయుచు, ఒక గొప్ప మేఘమునుండి చంద్రుడు బయల్వెడలినట్లు, శ్రీరాముని భవనమునుండి బయలుదేరెను.

2.16.32.
అనుష్టుప్.

ఛత్రచామరపాణిస్తు

​లక్ష్మణో రాఘవానుజః।

జుగోప భ్రాతరం భ్రాతా

​రథమాస్థాయ పృష్ఠతః॥

టీకః-

         ఛత్ర = ఛత్రము; చామర = చామరములను; పాణిస్తు = చేతియందు ధరించి; లక్ష్మణః = లక్ష్మణుడు; రాఘవానుజః = రాముని తమ్ముడైన; జుగోప = రక్షించెను; భ్రాతరం = సోదరుని; భ్రాతా = సోదరుడు; రథమ్ = రథమును; ఆస్థాయ = ఎక్కి; పృష్టతః = వెనుక.

భావంః-

         లక్ష్మణుడు ఛత్రచామరములను చేబూని, రథమును అధిరోహించి, రాముని వెనుక నుండి గాచుచుండెను.

2.16.33.
అనుష్టుప్.

తతో హలహలాశబ్దః

​తుములస్సమజాయత।

తస్య నిష్క్రమమాణస్య

​జనౌఘస్య సమంతతః॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; హలహలాశబ్దః = కలకలధ్వని; తుములః = వ్యాప్తిచెంది; సమజాయత = పుట్టెను; తస్య = ఆ; నిష్క్రమమాణస్య = బయలుదేరుచున్న; జనౌఘస్య = జనసముదాయముయొక్క; సమంతతః = నలుదిక్కుల.

భావంః-

         తరువాత, నాలుగుదిక్కులనుండి, జనసమూహము బయలుదేరుటతో, పెద్ద కలకలధ్వని జనించెను.

2.16.34.
అనుష్టుప్.

తతో హయవరా ముఖ్యా

​నాగాశ్చ గిరిసన్నిభాః।

అనుజగ్ముస్తదా రామమ్

​శతశోఽ థ సహస్రశః॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; హచయవరా = శ్రేష్ఠమైన గుఱ్ఱపురౌతులు; మూఖ్యాః = ముఖ్యమైన; నాగాః = ఏనుగునెక్కినవారు; చ = మఱియు; గిరి = పర్వతముతో; సన్నిభాః = సమానమైన; అనుజగ్ముః = అనుసరించి వెళ్ళిరి; తదా = అప్పుడు; రామమ్ = రాముని; శతశః = వందలకొలది; అథ = తరువాత; సహస్రశః = వేలకొలది.

భావంః-

         తరువాత వందలకొలది, వేలకొలది, ముఖ్యమైన అశ్వారూఢులు, గజారూఢులు, రాముని రథం వెంట అనుసరించిరి.

2.16.35.
అనుష్టుప్.

అగ్రతశ్చాస్య సన్నద్ధాః

​చందనాగరుభూషితాః।

ఖడ్గచాపధరాశ్శూరా

​జగ్మురాశంసవో జనాః॥

టీకః-

         అగ్రతః = ఎదుట; చ = పాదపూరణము; అస్య = అతని యొక్క; సన్నద్ధాః = భటులు; చందనః = చందనము; అగరు = అగరులచే; భూషితాః = అలంకరింపబడినవారు; ఖడ్గ = కత్తులను; చాప = ధనుస్సులను; ధరాః = ధరించినవారు; శూరాః = శూరులు; జగ్ముః = వెళ్ళిరి; ఆశంసవః = రాకను ప్రకటించువారు; జనాః = జనులు.

భావంః-

         ధనుర్ఖడ్గములను కవచములను ధరించి, సుగంధములతో అలంకరింపబడిన శూరులైన రాజభటులు రామునికి ముందరగా నడచుచు, అతని ఆగమనమును ఉచ్ఛస్వరముతో ప్రకటించుచుండిరి.

2.16.36.
అనుష్టుప్.

తతో వాదిత్రశబ్దాశ్చ

​స్తుతిశబ్దాశ్చ వందినామ్।

సింహనాదాశ్చ శూరాణామ్

​తదా శుశ్రువిరే పథి॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; వాదిత్రృ = వాద్యపరికరముల; శబ్దాః = శబ్దములు; చ = మఱియు; స్తుతిః = స్తోత్రముల; శబ్దాః = శబ్దములు; చ = మఱియు; వందినామ్ = వందిమాగధుల; సింహనాదాశ్చ = సింహనాదములు; చ = మఱియు;శూరాణామ్ = శూరులయొక్క; తదా = అప్పుడు; శుశ్రువిరే = వినబడెను; పథి = మార్గమున.

భావంః-

         ఆ మార్గమున వాద్యపరికరములతో చేయు నాదములు, వందిమాగధులు చేయు స్తోత్రఘోషలు, శూరులు చేయు సింహగర్జనలు వినబడినవి.

2.16.37.
అనుష్టుప్.

హర్మ్యవాతాయనస్థాభిః

​భూషితాభిః సమంతతః।

కీర్యమాణః సుపుష్పౌఘైః

​యయౌ స్త్రీభిరరిందమః॥

టీకః-

         హర్మ్య = మేడపైనుండు; వాతాయనస్థాభిః = గవాక్షములందున్న; భూషితాభిః = అలంకరింపబడిన; సమంతతః = నలువైపులా; కీర్యమాణః = చల్లబడుచు; సుపుష్పౌఘైః = మంచి పూలగుత్తులచే; యయౌ = వెళ్ళెను; స్త్రీభిః = స్త్రీలచే; అరందమః = శత్రువులను దునుమాడువాడు.

భావంః-

         శత్రువులను మట్టుపెట్టు రాముడు రాచమార్గమున వెళ్ళుచుండెను. నలుపక్కలా చక్కగా అలంకృతులైన స్త్రీలు మేడలపై గవాక్షములందు ఉండి, మంచి సుగంధభరితమైన పూలు జల్లుచుండిరి.

2.16.38.
అనుష్టుప్.

రామం సర్వానవద్యాంగోః

​రామపిప్రీషయా తతః।

వచోభిరగ్య్రైర్హర్మ్యస్థాః

​క్షితిస్థాశ్చ వవందిరే॥

టీకః-

         రామం = రాముని; సర్వానవద్యాంగోః = అత్యంతసుందరాంగులు; సర్వ = సమస్తమైన; అనవతా = బాగా వికసించిన; అంగః = దేహములు కలవారు; రామపిప్రీషయా = రాముని సంతోషింపజేయవలెనను కోరికతో; తతః = తరువాత; వచోభిః = మాటలతో; అగ్ర్యైః = శ్రేష్ఠమైన; హర్మ్యస్థాః = మేడలపైనున్న; క్షితిస్థాశ్చ = భూమిపైనున్న; వవందిరే = నమస్కరించిరి.

భావంః-

         మేడలపైనను, క్రిందను ఉన్న సుందరీమణులు, రామునికి ప్రియమైన మాటలు పలుకుచు నమస్కరించిరి.

గమనికః-

         సర్వానవద్యాంగ- సర్వ (సమస్తమైన), అనవతా (బాగా వికసించి నట్టి), అంగః (దేహములు కలవారు), అత్యంతసుందరాంగులు.

2.16.39.
అనుష్టుప్.

నూనం నందతి తే మాతా

​కౌసల్యామాతృనందన।

పశ్యన్తీ సిద్ధయాత్రం త్వామ్

​పిత్ర్యం రాజ్యమవస్థితమ్॥

టీకః-

         నూనం = తప్పక; నందతి = సంతోషించుచున్నది; తే = నీ; మాతా = తల్లి; కౌసల్యా = కౌసల్య; మాతృనందన = తల్లికి సంతోషము కలిగించువాడా; పశ్యన్తీ = చూచుచున్నదై; సిద్ధ = సఫలమైన; యాత్రం = యాత్ర కలవాడవైన; త్వామ్ = నిన్ను; పిత్ర్యం = తండ్రియొక్క; రాజ్యమ్ = రాజ్యమును; అవస్థితమ్ = పొందనున్న.

భావంః-

         తల్లికి ఆనందమును కలిగించు ఓ రామా! యాత్ర సఫలమై, పిత్రార్జితమైన రాజ్యమును పొందనున్న నిన్ను చూచి కౌసల్య తప్పక ఆనందించును.

2.16.40.
అనుష్టుప్.

సర్వసీమంతినీభ్యశ్చ

​సీతాం సీమంతినీ వరామ్।

అమన్యంత హి తా నార్యో

​రామస్య హృదయప్రియామ్॥

టీకః-

         సర్వ = అందరు; సీమంతినీభ్యః = వివాహిత స్త్రీలకంటె; చ = కూడ; సీతామ్ = సీతను; సీమంతినీ = వివాహిత స్త్రీగా; వరామ్ = ఉత్తమ; అమన్యంత = తలచిరి; హి = పాదపూరణము; తాః = ఆ; నార్యః = స్త్రీలు; రామస్య = రామునియొక్క; హృదయప్రియామ్ = హృదయమునకు ప్రియమైనామె.

భావంః-

         రాముని మనోహారిణి ఐన సీత, వివాహితలందరి యందును ఉత్తమమైన దని ఆ స్త్రీలు భావించిరి.

2.16.41.
అనుష్టుప్.

తయా సుచరితం దేవ్యా

​పురా నూనం మహత్తపః।

రోహిణీవ శశాంకేన

​రామసంయోగమాప యా॥

టీకః-

         తయా = అటువంటి; సుచరితం = బాగుగా ఆచరింపబడెను; దేవ్యా = సీతాదేవిచే; పురా = పూర్వము; నూనం = తప్పక; మహ = గొప్ప; త్తపః = తపస్సు; రోహిణీ = రోహిణి; ఇవ = వలె; శశాంకేన = చంద్రునితో; రామ = రామునితో; సంయోగమ్ = సంబంధము; ఆప = పొందెనో; యా = ఏ సీతాదేవి.

భావంః-

         రోహిణి చంద్రుని పొందినట్లుగ, పుణ్యచరిత ఐన సీత రాముని భర్తగా పొందుటకు తప్పక పూర్వము చాల గొప్ప తపము నాచరించియుండును.

2.16.42.
అనుష్టుప్.

ఇతి ప్రాసాదశృంగేషు

​ప్రమదాభిః నరోత్తమః।

శుశ్రావ రాజమార్గస్థః

​ప్రియావాచ ఉదాహృతాః॥

టీకః-

         ఇతి = అని; ప్రాసాదశృంగేషు = భవనముల, మేడల; శృంగేషు = పైభాగమున (పై అంతస్తున) ఉన్న; ప్రమదాభిః = స్త్రీలచే; నరోత్తమః = మానవోత్తముడైన; శుశ్రావ = వినెను; రాజమార్గస్థః = రాజమార్గమునందున్న; ప్రియా = ప్రియ మైన; వాచః = మాటలను; ఉదాహృతాః = పలుకబడిన.

భావంః-

         ఇలా, మేడలపైనున్న స్త్రీలు, పలుకుతున్న ప్రియమైన మాటలను, రాజమార్గము గుండా పోవుచున్న రాముడు వినెను.

2.16.43.త్రిష్టుప్

స రాఘవస్తత్ర కథాప్రపంచాన్

​శుశ్రావ లోకస్య సమాగతస్య।

ఆత్మాధికారా వివిధాశ్చ వాచః

​ప్రహృష్టరూపస్య పురోజనస్య॥

టీకః-

         సః = ఆ; రాఘవః = రాముడు; తత్ర = అక్కడ; కథాప్రపంచాన్ = స్తుతివాక్యములను; శుశ్రావ = వినెను; లోకస్య = లోకముయొక్క; సమాగతస్య = గుమికూడిన; ఆత్మ = తనయొక్క; అధికారాః = ప్రకృయలను; వివిధాశ్చ = అనేకములైన; వాచః = మాటలను; ప్రహృష్టృ = చాల సంతోషించిన; రూపస్య = విధముగ; పురోజనస్య = పురజనులయొక్క.

భావంః-

         అప్పుడు రాముడు, అక్కడ చేరియున్న పురజనులు, తనను గురించి అనేక స్తుతివాక్యములను, తనకు జరుగు పట్టాభిషేకప్రక్రియలను గురించి సంతోషముగ పలుకుటను వినెను.

2.16.44.త్రిష్టుప్

ఏష శ్రియం గచ్ఛతి రాఘవోఽ ద్య

​రాజప్రసాదాద్విపులాం గమిష్యన్।

ఏతే వయం సర్వసమృద్ధకామా

​యేషామయం నో భవితా ప్రశాస్తా॥

టీకః-

         ఏషః = ఈ; శ్రియం = ఐశ్వర్యమును; గచ్ఛతి = పొందనున్నాడు; రాఘవః = రాముడు; అద్య = ఇపుడు; రాజ = దశరథుని; ప్రసాదాత్ = అనుగ్రహమ వలన; విపులాం = భూమిని; గమిష్యన్ = పొందనున్న; ఏతే = అటువంటి; వయం = మనము; సర్వ = అన్ని; సమృద్ధ= సమృద్ధిగా తీరిన; కామాః = కోరికలు కలవారము; ఏషామ్ = ఏ; అయం = ఇతడు; నః = మనకు; భవితా = కానున్నాడో; ప్రశాస్తా = రాజుగా.

భావంః-

         ఈ రాముడు, ఇపుడు, దశరథుని అనుగ్రహవశమున భూమినీ, రాజ్యమును పొందనున్నాడు. ఇటువంటి రాముడు మనకు రాజు కానున్నాడు, కావున మన కోరికలన్నియు తీరనున్నవి. భవిష్యత్తులో గొప్ప రాజు కాగలడు.

2.16.45.త్రిష్టుప్

లాభో జనస్యాస్య యదేష సర్వం

​ప్రపత్స్యతే రాష్ట్రమిదం చిరాయ।

న హ్యప్రియం కించన జాతు కశ్చి-

​త్పశ్యేన్న దుఃఖం మనుజాధిపేఽ స్మిన్॥

టీకః-

         లాభః = లాభము; జనస్య = ప్రజలయొక్క; అస్య = ఈ; యత్ = ఎందువలన; ఏషః = ఈతడు; సర్వం = సమస్తము; ప్రపత్స్యతే = పొందనున్నాడో; రాష్ట్రమ్ = రాష్ట్రమును; ఇదం = ఈ; చిరాయ = చాలకాలము; నహి = చూడరు; అప్రియం = అప్రియమైన; కించన = కొంచమైనను; జాతు = కలుగుట; కశ్చిత్ = ఎవ్వరును; న = జరుగదు; పశ్యేత్ = చూచుట; హి = నిశ్చయార్థకము; దుఃఖం = దుఃఖమును; మనుజాధిపే = రాజు; అస్మిన్ = ఈతడు.

భావంః-

         ఈ రాముడు ఈ దేశమును చాలకాలము పరిపాలించుట ప్రజలకు లాభదాయకము. ఈతడు రాజైనచో ఎవ్వరును ఎప్పటికిని అప్రియమును గాని, దుఃఖమును గాని చూడరు.

2.16.46.
జగతి.

స ఘోషవద్భిశ్చ మతంగాజైర్హయైః

​పురస్సరై స్స్వస్తికసూతమాగధైః।

మహీయమానః ప్రవరైశ్చ వాదకై-

​రభిష్టుతో వైశ్రవణో యథా యయౌ॥

టీకః-

         సః = ఆతడు; ఘోషవద్భిః = ఏనుగు ఘీంకార, గుఱ్ఱపు సకిలింత ధ్వనులు కలిగియున్న; చ = మఱియు; మతంగాజైః = మదపుటేనుగులతో; హయైః = గుఱ్ఱములతో; పురస్సరైః = ముందువైపు నడచుచున్న; స్వస్తిక = శుభకరమైన వాక్యములను పలుకు; సూతః = సూతులు, పురాణాది శుభ వాక్యములు చెప్పువారు; మాగధైః = మాగధులు, వంశ ప్రవరలను ఉటంకిచుతూ స్తుతించువారు; మహీయమానః = గొప్పగా గౌరవింపబడు; ప్రవరైః = శ్రేష్ఠములైన; చ = పాదపూరణము; వాదకైః = చెప్పెడివారిచే; అభీష్టుతః = మిక్కిలి స్తుతింపబడుచు; వైశ్రవణః = కుబేరుడు; యథా = వలె; యయౌ = వెళ్ళెను.

భావంః-

         బేరుని వలె శ్రీరాముడు బయల్వెడలుచుండగా, రథమునకు ముందర గట్టిగా ఘీంకరిస్తున్న మదపుటేనుగులు, సకిలించుచున్న గుఱ్ఱములు నడచుచున్నవి. శుభప్రదమగ స్వస్తివాక్యములను పలుకుచున్నారు. సూతులు, వంశ ప్రవరలను కీర్తించు మాగధులు పొగుడుచున్నారు. వాయిద్యములు మ్రోగుచుండెను.

2.16.47.
జగతి.

కరేణుమాతంగరథాశ్వసంకులం

​మహాజనౌఘ ప్రతిపూర్ణచత్వరమ్।

ప్రభూతరత్నం బహుపణ్యసంచయం

​దదర్శ రామో రుచిరం మహాపథమ్॥

టీకః-

         కరేణృ = ఆడ ఏనుగులయొక్క; మాతంగ = మగ ఏనుగులయొక్క; రథ = రథముులుయొక్క; అశ్వ = అశ్వములయొక్క; సంకులం = కిక్కిరిసిన గుంపులతో; మహా = గొప్ప; జనాః = జనుల; ఓఘ = సందోహముతో; ప్రతిపూర్ణ = నిండిపోయియున్న; చత్వరమ్ = నాలుగురోడ్ల కూడలిని; ప్రభూత = శ్రేష్ఠమైన; రత్నం = రత్నములు కలిగియున్న; బహు = అనేక; పణ్యః = అంగళ్ళ, దుకాణముల; సంచయం = సమూహమును; దదర్శ = చూచెను; రామః = రాముడు; రుచిరం = మనోహరమైన; మహాపథమ్ = రాచబాటయందు.

భావంః-

         ఆ రాజమార్గములో కూడలిలో ఏనుగులు, గుఱ్ఱములు, రథములతో క్రిక్కిరిసి యుండెను. జనసందోహముతో నిండియుండెను. శ్రేష్ఠమైన రత్నములను విక్రయించు అనేక అంగడి వీధులు ఉన్నవి. వాటన్నింటిని వీక్షించుచు శ్రీరాముడు రాజాస్థానానికి సాగుచుండెను

2.16.48.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే షోడశః సర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; పంచదశః [16] = పదహారు; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [16] పదిహారవ సర్గ సంపూర్ణము.

॥సప్తదశ సర్గః॥

[17- శ్రీరాముడు తండ్రి ఇల్లు ప్రవేశించుట]

2.17.1.
అనుష్టుప్.

స రామో రథమాస్థాయ

సంప్రహృష్టసుహృజ్జనః।

పతాకాధ్వజసమ్పన్నమ్

మహార్హాగరుధూపితమ్॥

టీకః-

         సః = ఆః రామః = రాముడు; రథమ్ = రథమును; ఆస్థాయ = అధిరోహించి; సంప్రహృష్ట = మిక్కిలి సంతోషించిన; సుహృజ్జనః = మంచి స్నేహితులనులు; పతాక = జెండాలతో; ధ్వజ = ధ్వజములతో; సమ్పన్నమ్ = సుసంపన్నమైన; మహార్హ = గొప్పదైన; అగరు ధూపితమ్ = సుగంధముతో కూడిన

భావంః-

         సంతోషించుచున్న మిత్రులతో కూడిన శ్రీమంతుడైన రాముడు రథమును అధిరోహించి, పతాకములతోను, ధ్వజములతోను, అలంకరింపబడినదియును, ఉత్తమమైన అగరుచే ధూపము వేయబడినదియును.

2.17.2.
అనుష్టుప్.

అపశ్యన్నగరం శ్రీమాన్

నానాజనసమాకులమ్।

స గృహైరభ్రసంకాశైః

పాండురైరుపశోభితమ్॥

టీకః-

         అపశ్యత్‌ = చూచెను; నగరమ్ = మహానగరమును; శ్రీమాన్‌ = శ్రీమంతుడు; నానాజన = చాలామంది ప్రజలతో; సమాకులమ్ = నిండినది; సః = అతడు; గృహైః = గృహములతో; అభ్ర = మేఘము; సంకాశైః = మేఘము వలె; పాండురైః = తెల్లనిరంగులో ఉన్న; ఉపశోభితమ్ = ప్రకాశించుచున్న

భావంః-

         చాలామంది జనులతో నిండిన నగరమును చూచుచు, అగరుధూపితమైన రాజమార్గము మధ్యనుండి ప్రయాణము చేసెను. ఆ రాజమార్గము మేఘము వలె ఉన్నతమైన తెల్లని భవనములతో ప్రకాశించుచుండెను.

2.17.3.
అనుష్టుప్.

రాజమార్గం యయౌ రామో

మధ్యేనాగరుధూపితమ్।

చందనానాం చ ముఖ్యానామ్

అగరూణాం చ సంచయైః॥

టీకః-

         రాజమార్గం = రాజమార్గమునకు; యయౌ = వెళ్లెను; రామః = రాముడు; మధ్యేన = మధ్యగా; అగరుధూపితమ్ = అగరుపొగలతో; చందనానామ్ = చందనము మరియు; చ = మఱియు; ముఖ్యానామ్ = ముఖ్యమైన; అగరూణాం = అగరులయొక్క; చ = మఱియు; సంచౖయెః = సంచయముతో

భావంః-

         రాముడు చందనములు, శ్రేష్ఠమైన అగురు, ఉత్తమసుగంధ ద్రవ్యముల రాశుల మధ్యగా రాజమార్గములో వెళ్లెను.

2.17.4.
అనుష్టుప్.

ఉత్తమానాం చ గంథానామ్

క్షౌమకోశామ్బరస్య చ।

అవిద్ధాభిశ్చ ముక్తాభిః

ఉత్తమైస్స్ఫాటికైరపి॥

టీకః-

         ఉత్తమానామ్ = ఉత్తమమైనవియును; చ = మఱియు; గంథానామ్ = సువాసనలు వెదజల్లే గంధము; క్షౌమకోశ = పట్టు మరియు నేత; అమ్బరస్య చ = వస్త్రములు = మఱియు; ఆవిద్దాభిశ్చ = రంధ్రము చేయని మరియు; ముక్తాభిః = ముత్యములు; ఉత్తమైః = ఉత్తమమైనవి; స్ఫాటికైః = స్ఫటిక నిర్మితములైనవి; అపి = ఇంకను

భావంః-

         శ్రేష్ఠమైన సువాసనలు వెదజల్లే గంధము, తెల్లని నేతవస్త్రములు, పట్టు వస్త్రములు, రంధ్రము చేయని ఉత్తమమైన ముత్యములు, స్ఫటికనిర్మిత వస్తువులు,

2.17.5.
అనుష్టుప్.

శోభమానమసంబాధైః

తం రాజపథముత్తమమ్।

సంవృతం వివిధైఃపుష్పైః

భక్ష్యైరుచ్చావచైరపి॥

టీకః-

         శోభమానమ్ = శోభాయమానంగా; అసంబాధైః = ఇరుకుకానటువంటి; తం = అటువంటి; రాజపథమ్ = రాజమార్గమును; ఉత్తమమ్ = శ్రేష్ఠమైన; సంవృతం = కూడిఉన్న; వివిధైః = రకరకముల; పుషైః = పువ్వులతోను; భక్షితః = భుజింపదగిన పదార్థములతో; ఉచ్చావచైః = వివిధ రకములైన; అపి = మరియు

భావంః-

         అనేకవిధముల పుష్పములు, భక్ష్యములు మొదలగువాటితో ప్రకాశించుచున్నది, విశాలమైన ఆ ప్రథాన రాజమార్గమును ప్రవేశించెను. 

2.17.6.
అనుష్టుప్.

దదర్శ తం రాజపథమ్

దివి దేవపథం యథా।

దధ్యక్షతహవిర్లాజైః

ధూపైరగరుచందనైః।

నానామాల్యోపగంధైశ్చ

నానామాల్యోపగంధైశ్చ

టీకః-

         దదర్శ = చూచి (రాముని); తం = ఆ రాజ; రాజపథమ్ = రాజ మార్గమును; దివి = స్వర్గములో; దేవపథమ్ = దేవమార్గము; యథా = వలె; దధి = పెరుగుతోను; అక్షత = అక్షతలతోను; హవిః = హవిస్సులతోను; లాజైః = లాజలతోను; ధూపైః = ధూపముతోను; అగరు = అగరు; చందనైః = చందనముతోను; నానా = రకరకములైన; మాల్య = మాలలు; ఉపగంధైః = పరిమళ ద్రవ్యాలతో; చ = మఱియు; సదా = నిరంతరం; అభ్యర్చిత = అలంకరింపబడిన; చత్వరమ్ = ముంగిళ్ళు గలదానిని.

భావంః-

         రాముడు చూచిన ఆ రాజమార్గము స్వర్గమునందు దేవమార్గము వలె ఉండెను. అక్కడనున్న ముంగిళ్ళు అన్నియు పెరుగు, అక్షతలు, హవిస్సు, పేలాలు, ధూపములు, అగురు, చందనము, అనేక విధములగు మాల్యములు సుగంధ ద్రవ్యములతో సర్వదా అలంకరింపబడుచుండెను.

2.17.7.
అనుష్టుప్.

అశీర్వాదాన్ బహూన్ శృణ్వన్

సుహృద్భిః సముదీరితాన్।

యథార్హం చాపి సంపూజ్య

సర్వానేవ నరాన్ యయౌ॥

టీకః-

         ఆశీర్వాదాన్‌ = ఆశీర్వాదములను; బహూన్‌ = రకరకముల; శృణ్వన్‌ = వినుచు; సుహృద్భిః = స్నేహితులచేత; సముదీరితాన్‌ = పలుకబడిన; యథార్హం చ = అర్హతను అనుసరించి; చ = మఱియు; అపి = కూడా; సంపూజ్య = సత్కరించి; సర్వాన్‌ = అందరు; ఏవ = నిశ్చయార్థకము; నరాన్‌ = జనులను; యయౌ = వెళ్లెను

భావంః-

         రాముడు శ్రేయోభిలాషులు పలుకుచున్న ఆశీర్వాద వాక్యములు అన్నీ వినుచు, అక్కడనున్న వారలందరిని తగు విధముగా గౌరవించుచు వెళ్లెను.

2.17.8.
అనుష్టుప్.

“పితామహైరాచరితమ్

తథైవ ప్రపితామహైః।

అద్యోపాదాయ తం మార్గమ్

అభిషిక్తోఽనుపాలయ”॥

టీకః-

         పితామహైః = తాతగారిచేత; ఆచరితమ్ = ఆచరించబడిన; తౖథైవ = అదేవిధముగా; ప్రపితామహైః = ప్రపితామహులచేత; అద్య = నేడు; ఉపాదాయ = తీసుకుని; తం మార్గమ్ = ఆ మార్గమును; అభిషిక్తః = పట్టాభిషేక్తుడవై; అనుపాలయా = పాలింపుము.

భావంః-

         ”ఓ రామా! నేడు రాజ్యాభిషిక్తుడవై నీ తాతలును, ముత్తాతలును అనుసరించిన మార్గమును అనుసరించుచు రాజ్యమును పాలింతువు గాక.” 

2.17.9.
అనుష్టుప్.

యథాస్మ పోషితాః పిత్రా

యథా సర్వైః పితామహైః।

తతస్సుఖతరం రామే

వత్స్యామస్సతి రాజని॥

టీకః-

         యథా = ఏ విధముగా; స్మ = మేము; పోషితాః = పరిపాలించబడితిమో; పిత్రా = తండ్రిచేత; యథా = ఆ విధముగా; సర్వైః = మొత్తము; పితామహైః = తాతలచేతను; తతః = అంత కంటె; సుఖతరం = ఎక్కువ సుఖముగా; రామే = రామునియందు; వత్సాయమః = వత్సములుగా నుండుట; సతి = దానం, శబ్దకల్పదృమం; రాజని = రాజు

భావంః-

         రాముడు రాజైనచో అతని తండ్రి పరిపాలించినప్పటి కంటెను అతని తాతలు పాలించినప్పటి కంటెను, ఎక్కువ సుఖముగా ఉండగలము. రాముని పాలనలో ఆయన వత్సములగ నుండు బహుమానం పొందెదము. 

గమనికః-

         సుఖం- సుఖతరం- సుఖతమం

2.17.10.
అనుష్టుప్.

అలమద్య హి భుక్తేన

పరమార్థైరలం చ నః।

యది పశ్యామ నిర్యాన్తమ్

రామం రాజ్యే ప్రతిష్ఠితమ్॥

టీకః-

         అలం = సరిపోవును; అద్య = నేడు; హి = నిశ్చయార్థకము; భుక్తేన = భోజనముతో; పరమార్థః =ఇతర పరమప్రయోజనము గల విషయములతో; అలం = చాలును; చ= పాదపూరణము; నః = మనము; యది = ఒకవేళ; పశ్యామ = చూడగలిగినచో; నిర్యాన్తమ్ = నగరములో ప్రవేశించిన; రామమ్ = రాముని; రాజ్యే = రాజ్యమునందు; ప్రతిష్ఠితమ్ = ప్రతిష్ఠించబడినవాడై

భావంః-

         మనము నేడు రాజ్యాభిషిక్తుడై ఊరేగుచున్న రాముని చూడగలిగినచో మనకు భోజనముతో గాని ఇతర కార్యక్రమముతో గాని పని లేదు. 

2.17.11.
అనుష్టుప్.

అతో హి నః ప్రియతరమ్

నాన్యత్కించిద్భవిష్యతి।

యథాఽభిషేకో రామస్య

రాజ్యేనామితతేజసః॥

టీకః-

         అతోహి = అంత కంటె; నః = మనకు; ప్రియతరమ్ = అత్యంత ప్రీతికరమైనది; న = కాదు; అన్యత్‌ = ఇతరము; కించిత్‌ = ఏదియు; భవిష్యతి = జరుగబోవునది; యథా = అదే విధముగా; అభిషేకః = పట్టాభిషేకము; రామస్య = రాముని యొక్క; రాజ్యేన = రాజ్యమునందు; అమిత తేజసః = సాటిలేని తేజస్సు కలిగిన

భావంః-

         మనకు మహా తేజశ్శాలిౖయెన రామునియొక్క రాజ్యాభిషేకమునకు మించిన ప్రియమైనది ఏదియు ఉండదు.

గమనికః-

         ప్రియం- ప్రియతరం- ప్రియతమం

2.17.12.
అనుష్టుప్.

ఏతాశ్చాన్యాశ్చ సుహృదామ్

ఉదాసీనః కథాశ్శుభాః।

ఆత్మసంపూజనీః శృణ్వన్

యయౌ రామో మహాపథమ్॥

టీకః-

         ఏతాః = ఈ; చ = మరియు; అన్యః = ఇతరములు; చ = మరియు; సుహృదామ్ = స్నేహితుల; ఉదాసీనః = నిరాసక్తుడై; కథాః = చెప్పుట, వావిళ్ళ నిఘంటువు; శుభాః = శుభములైన; ఆత్మ = తనను; సంపూజనీః = ప్రశంసించుచున్న; శృణ్వన్‌ = వినినవాడై; యయౌ = పొందెను; రామః = రాముడు; మహాపథమ్ = రాజవీధిని

భావంః-

         రాముడు తన మిత్రులు తనను ప్రశంసించుచు పలుకుచున్న ఆ చక్కని మాటలు విన్నను సంతోషమును ప్రకటింపక రాజమార్గమునందు వెళ్లెను.

2.17.13.
అనుష్టుప్.

న హి తస్మాన్మనః కశ్చిత్

చక్షుషీ వా నరోత్తమాత్।

నర శ్శక్నోత్యపాక్రష్టుమ్

అతిక్రాన్తేఽపి రాఘవే॥

టీకః-

         న = కాలేదు; హి = కూడా; తస్మాత్‌ = అతని యొక్క; మనః = మనస్సును; కశ్చిత్‌ = ఎటువంటి; చక్షుసీ = కనులను; వా = కానీ; నరోత్తమాత్‌ = మానవులలో శ్రేష్ఠుడైన వానినుండి; నరః = మానవుడు; శక్నోతి = సాధ్యము; అపాక్రష్టుమ్ = వెనుకకు మరలించుటకు; అతిక్రాన్తే అపి = దూరముగా వెళ్లుచున్నప్పటికీ; రాఘవే = రాముడు

భావంః-

         దూరమైపోయినను ఏ ఒక్కడును, తన మనస్సును, దృష్టిని, ఆ నరశ్రేష్ఠుని నుండి వెనుకకు మరలింపలేకపోయెను.

2.17.14.
అనుష్టుప్.

* యశ్చ రామం న పశ్యేత్తు

యం చ రామో న పశ్యతి।

నిందితః సర్వలోకేషు

స్వాత్మాఽప్యేనం విగర్హతే॥

టీకః-

         యః = ఎవడు; చ = మఱియు; రామం = రాముని; న పశ్యేత్తు = చూడడో; యం = ఎవనిని; చ = మఱియు; రామః = రాముడు; న పశ్యతి = చూడడో; నిందితః = నిందింపబడును; సర్వ = సమస్తమైన; లోకేషు = జనులందు; స్వ = అతని; ఆత్మా = మనసు; అపి = కూడా; ఏనమ్ = వీనిని; విగర్హతే = నిందించును.

భావంః-

         రాముని చూడనివానిని, రామునిచే చూడబడనివానిని, లోకులందరును నిందింతురు. అట్టివాడు తనను తానే నిందించుకొనును. 

గమనికః-

         ఇక్కడ రాముని భగవంతునిగా నిరూపింపబడెను. పోతన తెలుగు భాగవతము 7-167-మ.॥ తనుహృద్భాషల సఖ్యమున్ శ్రవణమున్ దాసత్వమున్ వందనా। ర్చనముల్ సేవయు నాత్మలో నెఱుకయున్ సంకీర్తనల్ చింతనం। బను నీ తొమ్మిది భక్తిమార్గముల సర్వాత్మున్ హరిన్ నమ్మి స। జ్జనుఁడై యుండుట భద్రమంచుఁ దలతున్ సత్యంబు దైత్యోత్తమా!॥ సఖ్యం, శ్రవణం, దాస్యం, వందనం, అర్చనం, సేవనం, ఆత్మనివేదనం, కీర్తనం, చింతనం అని నవవిధభక్తులు అనే తొమ్మిది భక్తి మార్గాలు. వీటన్నింటిలోనూ అంతస్సూత్రముగా నిరంతరము భగవంతుని ధ్యానించువాడు తప్పక భగవదనుగ్రమమునకు తద్వారా ముక్తికి పాత్రు డగును. అట్లుకాక, దైవచింతనకు దూరమైన వాడు “ఆత్మఘాతి” అనబడును. రాముడు సాక్షాత్ నారాయణుడే కనుక, రామకటాక్షము లేనివాడు లోకనింద్యుడగును అని చెప్పబడెను.

2.17.15.
అనుష్టుప్.

సర్వేషు హి స ధర్మాత్మా

వర్ణానాం కురుతే దయామ్।

చతుర్ణాం హి వయః స్థానామ్

తేన తే తమనువ్రతాః॥

టీకః-

         సర్వేషు = అందరియందు; హి = కూడ; సః = ఆతడు; ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడైన; వర్ణానాం = వర్ణములయందును; కురుతే = చేయును; దయామ్ = జాలిని; చతుర్ణాం = నాలుగు రకములైన; హి = కూడ; వయస్థానామ్ = వయోవృద్ధులందును; తేన = ఆ విధముగా; తే = వారు; తమ్ = అతనిని; అనువ్రతే = అనుసరించెదరు

భావంః-

         ధర్మాత్ముడైన ఆ రాముడు నాలుగు వర్ణములకు చెందిన సర్వజనులందును, వయో వృద్ధులందును దయ చూపును. కావుననే వారందరు అతనిపై ప్రేమ కలిగి అనుసరించెదరు.

2.17.16.
అనుష్టుప్.

చతుష్పథాన్ దేవపథాన్

చైత్యాన్యాయతనాని చ।

ప్రదక్షిణం పరిహరన్

జగామ నృపతేస్సుతః॥

టీకః-

         చతుష్పధాన్‌ = నాలుగు మార్గముల కూడలులను; దేవపథాన్‌ = దేవాలయములను; చైత్యాని = పవిత్రమైన చైత్యములను; అయతాని = దేవాలయములను; చ = మరియు; ప్రదక్షిణం = తన కుడి ప్రక్కకు వచ్చునట్లుగా; పరిహరన్‌ = దాటుచు; జగామ = వెళ్లెను; నృపతేః సుతః = రాజకుమారుడైన రాముడు

భావంః-

         చతుష్పథములు, దేవాలయములు, చైత్యములు, దేవాలయములు, తనకు కుడి ప్రక్కకు వచ్చునట్లుగా, వాటిని దాటుచు వెళ్లెను. 

2.17.17.
అనుష్టుప్.

స రాజకులమాసాద్య

మేఘసంఘోపమైః శుభైః।

ప్రాసాదశృంగైః వివిధైః

కైలాస శిఖరోపమైః॥

టీకః-

         సః = అతడు; రాజకులమ్ = రాచనగరు; ఆసాద్య = = సమీపించి; మేఘః = మేఘ; సంఘః = సముదాయముల; ఉపమః = వలె ఉన్న; శుభైః = పరిశుభ్రమైన; ప్రాసాద శృంగైః = ప్రాసాద శిఖరములను; వివిధైః = రకరకములైన; కైలాస శిఖరోపమైః = కైలాస పర్వతమును పోలిన

భావంః-

         రాచనగరు మేఘముల వలె, కైలాస శిఖరముల వలె ఉన్న ప్రవేశించి భవనముల శృంగములు

2.17.18.
అనుష్టుప్.

ఆవారయద్భిర్గగనమ్

విమానైరివ పాండురైః।

వర్ధమానగృహైశ్చాపి

రత్నజాలపరిష్కృతైః॥

టీకః-

         ఆవారయద్భిః = కప్పివేయుచున్న; గగనమ్ = ఆకాశమును; విమానైః = విమానములు; ఇవ = వలె; పాణ్ఢురైః = తెల్లని వర్ణములో; వర్ధమానః = రాజగృహ రచనా విశేషము; గృహైః = రాజభవనములు; చ = పాదపూరణము; అపి = కూడ; రత్నజాల = రత్నముల సమూహములతో; పరిష్కృతైః = పొదగబడిన

భావంః-

         తెల్లని విమానముల వలె, ఆకాశమును అంటుచున్న అనేక విధములైన ప్రాసాద శృంగములును, రత్నాలంకృతములైన రాజార్హములైన వర్థమాన గృహములును ఉన్న.

2.17.19.
అనుష్టుప్.

తత్పృథివ్యాం గృహవరమ్

మహేంద్రసదనోపమమ్।

రాజపుత్రః పితుర్వేశ్మ

ప్రవివేశ శ్రియా జ్వలన్॥

టీకః-

         తత్‌ = ఆ; పృధివ్యాం = భూలోకమునందున్న; గృహ = గృహము; వరమ్ = శ్రేష్ఠమైనదానిని; మహేంద్ర = దేవేంద్రుని; సదనః = భవనమును; ఉపమమ్ = పోలిన; రాజపుత్రః = రాజకుమారుడు; పితుః = తండ్రిగారి; వేశ్మ = గృహమును; ప్రవివేశ = ప్రవేశించెను; శ్రియా = కాంతితో; జ్వలన్‌ = ప్రకాశించుచున్న.

భావంః-

         భూలోకమునందున్న దేవేంద్రుని భవనము వలె, సర్వ గృహశ్రేష్ఠమైన తండ్రి గృహము ప్రవేశించెను.

2.17.20.
అనుష్టుప్.

స కక్ష్యా ధన్విభిర్గుప్తాః

తిస్రోఽతిక్రమ్య వాజిభిః।

పదాతిరపరే కక్ష్యే

ద్వే జగామ నరోత్తమః॥

టీకః-

         సః = ఆ, రాముడు; కక్ష్యాః = ఆవరణలను; ధన్విభిః = ధనుస్సులు ధరించినవారిచే; గుప్తాః = రక్షించబడిన; తిస్రః = మూడు; అతిక్రమ్య = దాటుకొని; వాజిభిః = గుఱ్ఱములతో; పదాతిః = పాదచారియై; అపరే = ఇతర; కక్షేయ = ఆవరణలను; ద్వే = రెండు; జగామ = వెళ్లెను; నరోత్తమః = మానవులలో శ్రేష్ఠుడు

భావంః-

         ఆ నరశ్రేష్ఠుడు ధనుర్ధరులు రక్షించుచున్న మూడు ఆవరణలను, గుఱ్ఱములతో దాటి, మిగిలిన రెండు ఆవరణలను పాదచారిౖయె దాటి వెళ్లెను. 

2.17.21.
అనుష్టుప్.

స సర్వా స్సమతిక్రమ్య

కక్ష్యా దశరథాత్మజః।

సన్నివర్త్య జనం సర్వమ్

శుద్ధాంతః పురమభ్యగాత్॥

టీకః-

         సః = ఆ; సర్వాః = = అన్నిటిని; సమతిక్రమ్య = దాటుకుని వెళ్లి; కక్ష్యాః = వాకిళ్ళను; దశరథాత్మజః = దశరథుని కుమారుడైన రాముడు; సన్నివర్త్య = వెనుకకు పంపి; జనం = ప్రజలను; సర్వమ్ = అందరిని; శుద్ధాంతఃపురమ్ = అంతఃపురమును; అభ్యగాత్‌ = చేరెను

భావంః-

         ఆ వాకిళ్లన్నియు దాటి, ఆ దాశరథి తన పరివారమును వెనుకకు పంపించి అంతఃపురములోనికి ప్రవేశించెను.

2.17.22.
జగతి.

తస్మిన్ ప్రవిష్టే పితురంతికం తదా

జన స్స సర్వో ముదితో నృపాత్మజే।

ప్రతీక్షతే తస్య పునశ్చ నిర్గమం

యథోదయం చంద్రమసః సరిత్పతిః॥

టీకః-

         తస్మిన్‌ = ఆ ; ప్రవిష్టే = ప్రవేశించగా; పితుః = తండ్రియొక్క; అంతికం = సమీపమును; తదా = అప్పుడు; జనః = ప్రజలు; సః = వారు; సర్వః = అందరూ; ముదితః = సంతోషించినవారై; నృపాత్మజే = రాజకుమారుడైన శ్రీరాముడు; ప్రతీక్షతే = నిరీక్షించిరి; తస్య = అతని యొక్క; పునః = మరల; చ = మఱి; నిర్గమమ్ = బయట రాకను; యథా = ఆ విధముగ; ఉదయమ్ = ఉదయమును; చంద్రమస = చంద్రునియొక్క; సరిత్పతిః = సరిత్‌ + పతిః, సముద్రుడు

భావంః-

         అపుడు రాముడు తండ్రి సమీపమునకు వెళ్లగా అక్కడ ఉన్న జనులందరు సంతోషించుచు, సముద్రుడు చంద్రోదయమునకై వేచియున్నట్లు అతడు తిరిగి బయటకు వచ్చుటకై వేచియుండిరి.

2.17.23.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే సప్తదశః సర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; సప్తదశః [17] = పదహేడవ; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఇది వాల్మీకి రచించిన ఆదికావ్యమైన తెలుగు రామాయణమునందలి అయోధ్యాకాండలోని పదిహేడవ సర్గ సమాప్తము.

॥అష్టాదశ సర్గః॥

[18 - శ్రీరామునికి కైక వరములు తెల్పుట]

2.18.1.
అనుష్టుప్.

స దదర్శాసనే రామో

​నిషణ్ణం పితరం శుభే।

కైకేయీసహితం దీనమ్

​ముఖేన పరిశుష్యతా॥

టీకః-

         సః = అతడు; దదర్శ = చూచెను; ఆసనే = ఆసనమునందు; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; ​నిషణ్ణం = కూర్చునియున్న; పితరం = నాన్నగారిని; శుభే = శుభకరమైన; కైకేయీ = కైకాదేవితో; సహితం = కూడియున్నవానిని; దీనమ్ = దీనముగానున్న; ​ముఖేన = మోముతో; పరిశుష్యతా = శుష్కించిన.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రమూర్తి శుభకరమైన ఆసనముపై కైకాదేవితో కూర్చొనియున్న తన తండ్రిని గాంచెను. ఆ సమయమున దశరథుడు శుష్కించిన మోముతో దీనముగా యుండెను.

2.18.2.
అనుష్టుప్.

స పితుశ్చరణౌ పూర్వమ్

​అభివాద్య వినీతవత్।

తతో వవన్దే చరణౌ

​కైకేయ్యా స్సుసమాహితః॥

టీకః-

         సః = అతడు; పితృః = నాన్నగారి; చరణౌ = పాదద్వయము; పూర్వమ్ = ముందుగా; ​అభివాద్య = నమస్కరించి; వినీతవత్ = వినయముగా; తతః = తరువాత; వవన్దే = నమస్కరించెను; చరణౌ = పాదద్వయమును; ​కైకేయ్యాః = కైక యొక్క; సుసమాహితః = సావధానచిత్తుడు అయిన.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రమూర్తి సావధానచిత్తముతో ముందుగా నాన్నగారి పాదములకు వినమ్రతతో నమస్కరించెను. తదుపరి తల్లి కైక పాదములకు ప్రణమిల్లెను.

2.18.3.
అనుష్టుప్.

రామేత్యుక్త్వా తు వచనమ్

​బాష్పపర్యాకులేక్షణః।

శశాక నృపతిర్దీనో

​నేక్షితుం నాభిభాషితుమ్॥

టీకః-

         రామ = ఓ రామ!; ఇతి = అని; ఉక్త్వా = నుడివి; తు = అంతనే; వచనమ్ = మాటను; ​బాష్పపర్యాకులేక్షణః = కన్నీటితో కలతబడిన కన్నులు గలవాడై; శశాక = సమర్థుడు; నృపతిః = రాజు; దీనః = దీనుడు; ​న = లేదు; ఈక్షితుం = చూచుటకు; న = లేదు; అభిభాషితుమ్ = ప్రేమగా మాట్లాడుటకు.

భావంః-

         దశరథమహారాజు “ఓ, రామ!” అనెడి మాట మాత్రమే పలికి దుఃఖముతో కన్నులనిండా నీరు నిండినవాడై, దీనముగా ఉండిపోయెను. చూచుటకు గాని మరొకమాట పలుకుటకు గాని, తనకు శక్యము కాకుండెను.

2.18.4.
అనుష్టుప్.

తదపూర్వం నరపతేః

​దృష్ట్వా రూపం భయావహమ్।

రామోఽ పి భయమాపన్నః

​పదా స్పృష్ట్వేవ పన్నగమ్॥

టీకః-

         తత్ = ఆ యొక్క; అపూర్వం = ఇదివఱకెన్నడులేని; నరపతేః = రాజుయొక్క; ​దృష్ట్వా = చూచి; రూపం = రూపమును; భయావహమ్ = దిగులుకలిగించెడి; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; అపి = కూడ; భయమాపన్నః = కలతచెందెను; ​పదా = పాదముతో; స్పృష్ట్వ = తాకిన; ఇవ = వలె; పన్నగమ్ = పామును.

భావంః-

         ఇదివరలో ఎన్నడును దశరథుని ఇంత భయంకరమైన దీనస్థితిలో చూడలేదు, శ్రీరామచంద్రమూర్తి కూడ పామును కాలితో త్రొక్కినవాని వలె భయపడెను.

2.18.5.
అనుష్టుప్.

ఇంద్రియైరప్రహృష్టైస్తమ్

​శోకసంతాపకర్శితమ్।

నిశ్శ్వసన్తం మహారాజమ్

​వ్యథితాకులచేతసమ్॥

టీకః-

         ఇంద్రియైః = ఇంద్రియములతో; అప్రహృష్టైః = సంతోషములేని; తమ్ = ఆ; ​ శోకసంతాపః = మిక్కిలి దుఃఖముతో; కర్శితమ్ = కృశించినవాడు; నిశ్శ్వసన్తం = నిట్టూర్చుచున్నవాడు; మహారాజమ్ = మహారాజును; ​వ్యథితః = ఆందోళనతో; ​ఆకుల = వ్యాకులమైన; చేతసమ్ = చిత్తము కలవానిని.

భావంః-

         ఆ సమయములో దశరథునికి ఎట్టి సంతోషములేని, శోకపరితాప ఆందోళనలతో మిక్కిలి వ్యాకులచిత్తుడై కృశించి నిట్టూర్చుచుండెను.

2.18.6.
అనుష్టుప్.

ఊర్మిమాలినమక్షోభ్యమ్

​క్షుభ్యన్తమివ సాగరమ్।

ఉపప్లుతమివాదిత్యమ్

​ఉక్తానృతమృషిం యథా॥

టీకః-

         ఊర్మి = తరంగముల; మాలినమ్ = మాలలు కలది, పంక్తులు కలది; అక్షోభ్యమ్ = క్షోభించని; క్షుభ్యన్తమ్ = క్షోభించిన; ఇవ = వలె; సాగరమ్ = సముద్రము; ఉపప్లుతమ్ = గ్రహణము పట్టిన; ఇవ = వలె; ఆదిత్యమ్ = సూర్యుని; ​ ఉక్త = చెప్పబడిన; అనృతమ్ = అసత్యము కల; ఋషిమ్ = ఋషిని; యథా = పోలినవానిని

భావంః-

         ఆ సమయములో దశరథుడు, పెద్దపెద్ద కెరటములతో అల్లకల్లో మైన ప్రశాంతముగా ఉండే సముద్రము వలె, గ్రహణము పట్టిన సూర్యుని వలె, ఆడినమాట తప్పిన ఋషివలె ఉండెను.

2.18.7.
అనుష్టుప్.

అచిన్త్యకల్పం హి పితుః

​తం శోకముపధారయన్।

బభూవ సంరబ్ధతర

​స్సముద్ర ఇవ పర్వణి॥

టీకః-

         అచిన్త్యకల్పం = ఊహకు అందని; హి = నిశ్చయార్థకము; పితుః = నాన్నగారి; తం = ఆ; శోకమ్ = బాధనుగూర్చి; ఉపధారయన్ = విచారించుచు; బభూవ = అయ్యెను; సంరబ్ధతరః = మిక్కిలి కలవరపడిన వాడుగ; ​సముద్ర = సముద్రము; ఇవ = వలె; పర్వణి = పర్వకాలమందు (పూర్ణిమయందు).

భావంః-

         ఊహకు అందని నాన్నగారి శోకస్థితికి కారణమునుగూర్చి ఆలోచించుచు పూర్ణిమనాటి సముద్రునివలె శ్రీరామచంద్రుడు కలవరపడెను.

గమనికః-

         సంరబ్ధము- సంరబ్ధతరము- సంరబ్ధతమము.

2.18.8.
అనుష్టుప్.

చిన్తయామాస చ తదా

​రామః పితృహితే రతః।

“కిం స్విదద్యైవ నృపతిః

​న మాం ప్రత్యభినందతి॥

టీకః-

         చిన్తయామాస = ఆలోచించెను; చ = మఱియు; తదా = ఆవిధముగా; ​రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; పితృ = తన తండ్రి; హితే = మేలునందు; రతః = ఇష్టము కలవాడు; కిం = ఏమి? స్విత్ = కారణముచే; అద్యైవ = ఈ దినమున; నృపతిః = మహారాజు; న = లేదు; మాం = నన్ను; ప్రత్యభినందతి = సంతోషముగా పలుకరించుట.

భావంః-

         ఎల్లప్పుడు నాన్నగారి హితమును కోరు శ్రీరామచంద్రుడు ఇట్లు ఆలోచింపసాగెను. “ఈ దివసమున నాన్నగారు నన్నుచూచి పలుకరించుటలేదు, దానికి గల కారణము ఏమయ్యుండును.
అనుష్టుప్.

2.18.9.
అనుష్టుప్.

అన్యదా మాం పితా దృష్ట్వా

​కుపితోఽ పి ప్రసీదతి।

తస్య మామద్య సంప్రేక్ష్య

​కిమాయాసః ప్రవర్తతే”॥

టీకః-

         అన్యదా = మఱంప్పుడైనా; మాం = నన్ను; పితా = నాన్నగారు; దృష్ట్వా = చూచినంతనే; ​కుపితః = కోపముగానున్నవాడు; అపి = కూడ; ప్రసీదతి = ప్రసన్నుడగుచుండెడివాడు; తస్య = అటువంటి వానికి; మామ్ = నన్ను; అద్య = ఈ దినము; సంప్రేక్ష్య = చూచి; ​కిమ్ = ఎందుకు?; ఆయాసః = బాధ; ప్రవర్తతే = వాటిల్లుచున్నది.

భావంః-

         ఎల్లప్పుడు నన్ను చూచిన వెంటనె నాతండ్రి కోపముగానున్నను సంతోషమునే ప్రకటించు చుండెను ఈ దినమున నన్ను చూచి కూడ ఎందుకు మనోవ్యథచెంది ఉండెను?”

2.18.10.
అనుష్టుప్.

స దీన ఇవ శోకార్తో

​విషణ్ణవదనద్యుతిః।

కైకేయీమభివాద్యైవ

​రామో వచనమబ్రవీత్॥

టీకః-

         సః = అతడు; దీన = దీనుని; ఇవ = వలె; శోకాః = దుఃఖముతో; ఆర్తః = మనోవ్యధ చెందిన వాడు; ​ విషణ్ణ = విషాదముతో కూడిన; వదన = ముఖ; ద్యుతిః = కాంతి కలవాడై; కైకేయీమ్ = కైకేయిని గూర్చి; అభివాద్య = నమస్కరించి; ఇవ = వలె; ​రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; వచనమ్ = మాటను; అబ్రవీత్ = నుడివెను.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు, పాలిపోయిన ముఖముతో తల్లి కైకకు నమస్కరించి దీనునివలె ఇట్లు అడిగెను.

2.18.11.
అనుష్టుప్.

కచ్చిన్మయా నాపరాద్ధమ్

​అజ్ఞానాద్యేన మే పితా।

కుపితస్తన్మమాచక్ష్వ

​త్వం చైవైనం ప్రసాదయ॥

టీకః-

         కచ్చిత్ = ఏదయినా; మయా = నాచేత; న = జరుగలేదు కదా; అపరాద్ధమ్ = అపరాధము; ​అజ్ఞానాత్ = అజ్ఞనమువలన; యేన = దేనిచే; మే = నాయెడల; పితా = నాన్నగారు; కుపితః = కోపముగానున్నారు; తత్ = దానిని; మమ = నాకు; ఆచక్ష్వ = తెలుపుము; ​త్వం = నీవు; చ = మఱియు; ఏవ = మాత్రమే; ఏనం = వీరిని; ప్రసాదయ = ప్రసన్నునిగా చేయుగలవు.

భావంః-

         అమ్మా! అజ్ఞానముచే నావలన ఏ అపరాధము జరుగలేదు కదా! నాన్నగారు నామీద ఎందులకు కోపముగా ఉన్నారో దయతో తెలుపుము. నీవే వారిని నా యెడల ప్రసన్నుని చేయుము.

2.18.12.
అనుష్టుప్.

అప్రసన్నమనాః కిన్ను

​సదా మాం ప్రతి వత్సలః।

వివర్ణవదనో దీనో

​న హి మామభిభాషతే॥

టీకః-

         అప్రసన్న = సంతోషరహితమైన; మనాః = మనస్సు కలవాడు; కిన్ను = ఎందుకు అయ్యెను?; ​సదా = ఎల్లప్పుడు; మాం = నన్ను; ప్రతి = గూర్చి; వత్సలః = వాత్సల్యము గలవాడు; వివర్ణవదనః = వెలవెలబోవుచున్న మోము గలవాడు; దీనః = దీనుడు; ​న = లేదు; హి = నిశ్చయార్థకము; మామ్ = నన్నుగూర్చి; అభిభాషతే = మాటలాడుట.

భావంః-

         నాన్నగారు ఎల్లప్పుడు నా ఎడల పుత్రవాత్సల్యము చూపించే వారు కదీ. ఎందుచే ఇప్పుడు అప్రసన్నముగా ఉన్నారు? వెలవెలబోయిన మోముతో దీనముగా ఎందుకు ఉన్నారు? కనీసము నాతో ఎందుకని మాట్లాడుట లేదు?

2.18.13.
అనుష్టుప్.

శరీరో మానసో వాపి

​కచ్చిదేనం న బాధతే।

సంతాపోవాఽ భితాపో వా

​దుర్లభం హి సదా సుఖమ్॥

టీకః-

         శరీరః = శారీరిక; మానసః = మానసిక; వా = కాని; అపి = కూడ; ​కచ్చిత్ = ఏదయినా; ఏనం = ఈయనను; న = లేదు కదా; బాధతే = బాధించుట; సంతాపః = సంతాపము; వా = లేదా; అభితాపః = బాధ; వా = లేదా!; ​దుర్లభం = అరుదుగా లభించునది; హి = నిశ్చరార్థకము; సదా = ఎల్లప్పుడు; సుఖమ్ = సుఖము.

భావంః-

         శారీరకముగా గాని, మానసికముగా గాని వారికి ఎట్టిబాధ కలుగలేదు కదా! సుఖము అన్నివేళల లభించదు కదా?

2.18.14.
అనుష్టుప్.

కచ్చిన్న కించిద్భరతే

​కుమారే ప్రియదర్శనే।

శత్రుఘ్నే వా మహాసత్త్వే

​మా తౄణాం వా మమాశుభమ్॥

టీకః-

         కచ్చిత్ = ఏదైనా; న = లేదు కదా!; కించిత్ = కొద్దిగానైనా; భరతే = భరతుని విషయములో; ​కుమారే = కుమారుడైన; ప్రియదర్శనే = చూచుటకు ఆనందము కలిగించు; శత్రుఘ్నే = శత్రుఘ్నుని విషయములో; వా = కాని; మహాసత్త్వే = గొప్ప బలముగల; ​మాతౄణాం = మాతృమూర్తులకు; వా = గాని; మమ = నా యొక్క; అశుభమ్ = అమంగళము జరుగుట॥

భావంః-

         ప్రియదర్శనుడైన భరతునకు గాని, గొప్పబలశాలి అయిన శత్రుఘ్నునకు గాని, లేదా నా తల్లులకు గాని ఏ అమంగళము కలుగలేదుకదా!

2.18.15.
అనుష్టుప్.

అతోషయన్మహారాజమ్

​అకుర్వన్వా పితుర్వచః।

ముహూర్తమపి నేచ్ఛేయమ్

​జీవితుం కుపితే నృపే॥

టీకః-

         అతోషయన్ = ఆనందింపజేయని; మహారాజమ్ = మహారాజుని; అకుర్వన్ = చేయనివాడుగ; వా = కాని; పితుః = తండ్రిగారి; వచః = వచనమును; ముహూర్తమ్ = మూహుర్తకాలము; అపి = అయినను; న = చేయను; ఇచ్ఛేయమ్ = కోరుట; ​జీవితుం = జీవించుటకు; కుపితే = కోపగించగా; నృపే = రాజు.

భావంః-

         తండ్రిగారిని సంతోషపెట్టకుండా కాని, లేక వారి మాటను జవదాటి కాని, వారికి కినుక కలిగించి నేను ముహూర్తకాలము కూడ జీవించదలుచట లేదు.

2.18.16.
అనుష్టుప్.

యతోమూలం నరః పశ్యేత్

​ప్రాదుర్భావమిహాత్మనః।

కథం తస్మిన్నవర్తేత

​ప్రత్యక్షే సతి దైవతే॥

టీకః-

         యతః = ఎవడు; మూలం = మూలమయిన; నరః = మానవుడు; పశ్యేత్ = చూచునో; ​ప్రాదుర్భావమ్ = జన్మను; ఇహ = ఈ లోకమున; ఆత్మనః = తనయొక్క; కథం = ఎట్లు; తస్మిన్ = అట్టివాడు; న వర్తేత = వర్తించడు; ​ప్రత్యక్షే = ప్రత్యక్షమయిన; సతి = ఉండగ; దైవతే = దేవుడు.

భావంః-

         మానవునకు జన్మనిచ్చిన తండ్రి ప్రత్యక్ష దైవము. అట్టి తండ్రి సజీవుడై యుండగా ఆయనకు అనుకూలముగా జీవించుటయే మానవుని కర్తవ్యము. అట్లు కాక ఎవరయినను ఎట్లు మసల గలరు?

2.18.17.
అనుష్టుప్.

కచ్చిత్తే పరుషం కించిత్

​అభిమానాత్పితా మమ।

ఉక్తో భవత్యా కోపేన

​యత్రాస్య లులితం మనః॥

టీకః-

         కచ్చిత్ = ఏదయిన; తే = నీయొక్క; పరుషం = కఠినమైన; కించిత్ = కొంచెమయినను; ​అభిమానాత్ = అభిమానము వలన; పితా = నాన్నగారు; మమ = నాయొక్క; ఉక్తః = చెప్పబడినాడా; భవత్యా = నీచేత; కోపేన = కోపముతో; ​యత్ర = ఎందైన; అస్య = ఈతని; లులితం = పీడింపబడినదో; మనః = మనస్సు.

భావంః-

         మాతా! నీవు గర్వముతోగాని, కోపముతోగాని ఏదయినను పరుషముగా మాటలాడి మానాన్నగారి మనస్సును బాధించ లేదు గదా!

2.18.18.
అనుష్టుప్.

ఏతదాచక్ష్వ మే దేవి

​తత్త్వేన పరిపృచ్ఛతః।

కిం నిమిత్తమపూర్వోయమ్

​వికారో మనుజాధిపే”॥

టీకః-

         ఏతత్ = ఈ విషయమును; ఆచక్ష్వ = చెప్పుము; మే = నాకు; దేవి = ఓ! దేవీ; ​తత్త్వేన = ఉన్నది ఉన్నట్టుగా; పరిపృచ్ఛతః = ప్రశ్నించుచున్న; కిమ్ = ఏ?; నిమిత్తమ్ = కారణమువలన; అపూర్వః = ఇంతకమునుపు ఎన్నడు లేనటువంటి; అయమ్ = ఈ; ​వికారః = వికారము; మనుజాధిపే = మహారాజుగారి యందు.

భావంః-

         ఓ మహారాణి కైక! ఇంతకు మున్నెన్నడు లేని ఈ వికారము మహారాజుగారిలో కలుగుటకు కారణమేమిటో అడుగుచుంటిని. ఉన్నది ఉన్నట్లుగా నాకు తెలియజేయుము.”

2.18.19.
అనుష్టుప్.

ఏవముక్తా తు కైకేయీ

​రాఘవేణ మహాత్మనా।

ఉవాచేదం సునిర్లజ్జా

​ధృష్టమాత్మహితం వచః॥

టీకః-

         ఏవమ్ = ఈ విధముగా; ఉక్తా = చెప్పబడిన; తు = అయినా; కైకేయీ = కైక; ​రాఘవేణ = శ్రీరామచంద్రునితో; మహాత్మనా = మహాత్ముడైన; ఉవాచ = నుడివెను; ఇదమ్ = ఈ; సునిర్లజ్జా = ఏమియు సిగ్గులేకుండగ; ​ధృష్టమ్ = తప్పుచేసియూ బూకరించే ఆమెచేత; ఆత్మ = తనకు; హితమ్ = హితకరమైన; వచః = వచనమును.

భావంః-

         మహాత్ముడైన శ్రీరామచంద్రమూర్తి ఇట్లు ప్రశ్నించగా, దుష్టబుద్ది పట్టిన కైక తన తప్పును కప్పిపుచ్చుకొనుచు సిగ్గులేకుండగ, తన స్వార్థపూరిత మైన మాటలతో ఇట్లు చెప్పదొడగెను.

2.18.20.
అనుష్టుప్.

“న రాజా కుపితో రామ

​వ్యసనం నాస్య కించన।

కిం చిన్మనోగతంత్వస్య

​త్వద్భయాన్నాభిభాషతే॥

టీకః-

         న = కాడు; రాజా = రాజు; కుపితః = కుపితుడు; రామ = రామచంద్ర; ​వ్యసనం = కష్టము; న = లేదు; అస్య = వీరికి; కించన = కొంచెమైనను; కించిత్ = కొంచెము; మనోగతమ్ = మనసులోనున్నది; తు = కాని; అస్య = వీరికి; ​త్వత్ = నీ నుండి; భయాత్ = భయమువలన; న = లేదు; అభిభాషతే = చెప్పుట.

భావంః-

         “రామచంద్ర! రాజుగారికి నీయెడల ఎట్టి కోపము లేదు. వారికి ఎట్టి కష్టము లేదు. కాని వారి మనస్సులో ఉన్న విషయమును నీకు చెప్పుటకు, నీవు ఏమనుకుంటావో అని, సందేహంతో సంకోచించుంటిరి. 

2.18.21.
అనుష్టుప్.

ప్రియం త్వామప్రియం వక్తుమ్

​వాణీ నాస్యోపవర్తతే।

తదవశ్యం త్వయా కార్యమ్

​యదనేనాశ్రుతం మమ॥

టీకః-

         ప్రియమ్ = ప్రియమైన; త్వామ్ = నిన్ను; అప్రియమ్ = అప్రియమైనది; వక్తుమ్ = చెప్పుటకు; ​వాణీ = వాక్కు; న = లేదు; అస్య = వీరియొక్క; ఉపవర్తతే = ప్రవర్తించుట; తత్ = అది; అవశ్యమ్ = తప్పక; త్వయా = నీచేత; కార్యమ్ = చేయవలసినది; ​యత్ = ఏది; అనేన = వీనిచే; ఆశ్రుతమ్ = ప్రమాణము చేయబడినదో; మమ = నాకు.

భావంః-

         వారికి నీవు ప్రియమైన పుత్రుడవు, అట్టి నీతో అప్రియమైన వాక్యములు చెప్పుటకు వారి నోరు రావటం లేదు. ప్రతిజ్ఞా పూర్వకముగా వారు ఇచ్చిన వాగ్దానమును నీవే నెరవేర్చవలెను.

2.18.22.
అనుష్టుప్.

ఏష మహ్యం వరం దత్త్వా

​పురా మామభిపూజ్య చ।

స పశ్చాత్తప్యతే రాజా

​యథాఽ న్యః ప్రాకృతస్తథా॥

టీకః-

         ఏషమ్ = ఈ; అహ్యం = చెప్పినవాడు; వరం = వరమును; దత్త్వా = ఇచ్చి; ​పురా = ఇంతకుపూర్వము; మామ్ = నన్ను; అభిపూజ్య = గౌరవించి; చ = మఱియు; సః = అతడు; పశ్చాతః = పశ్చాత్తాపముచేత; తప్యతే = తపించుచున్నాడు; రాజా = రాజు; ​యథా = ఏవిధముగా; అన్యః = ఇతరుడు; ప్రాకృతః = సామాన్యుడు; తథా = ఆవిధముగా.

భావంః-

         మహారాజు లోగడ ఆదారాభిమానములతో ఒక వరమును ఇస్తానని మాటిచ్చి నన్ను గౌరవించి యుండెను. ఇప్పుడు అందులకు ఒక సామన్యునివలె పశ్చాత్తాపపడి తపించుచుండెను.

2.18.23.
అనుష్టుప్.

అతిసృజ్య దదానీతి

​వరం మమ విశాంపతిః।

స నిరర్ధం గతజలే

​సేతుం బంధితుమిచ్ఛతి॥

టీకః-

         అతిసృజ్య = ప్రతిజ్ఞ చేసి; దదాని = ఇచ్చెదను; ఇతి = అని; ​వరం = వరమును; మమ = నాకు; విశాంపతిః = మహారాజు; సః = అతడు; నిరర్ధం = వ్యర్థముగా; గతజలే = పోయిన నీరు గల ప్రదేశములో; ​సేతుమ్ = వారధిని; బంధితుమ్ = కట్టుటకు; ఇచ్ఛతి = ఇష్టపడుచున్నాడు.

భావంః-

         నీరు లేనిచోట వంతెన నిర్మించుట ఎట్లు వ్యర్థమో, ప్రమాణము చేసిన తరువాత దానిని పరిహరించుట కూడ వ్యర్థము, అయినప్పటికి ఈ మహారాజు అటుల కావించుటకు ప్రయత్నించుచున్నారు.

గమనికః-

         విశాంపతి- వ్యు, విశ (ప్రజ) లకు పతి (అధిపతి), రాజు.

2.18.24.
అనుష్టుప్.

ధర్మమూలమిదం రామ

​విదితం చ సతామపి।

తత్సత్యం న త్యజేద్రాజా

​కుపితస్త్వత్కృతే యథా॥

టీకః-

         ధర్మమూలమ్ = ధర్మమునకు మూలము; ఇదం = ఇది; రామ = రామచంద్ర!; ​విదితం = తెలుపబడినది; చ = మఱియు; సతామ్ = సత్పురుషులకు; అపి = కూడ; తత్ = ఆ; సత్యం = సత్యమును; న త్యజేత్ = వదిలిపెట్టబడకుండు గాక; రాజా = రాజు; ​కుపితః = కోపించిన; త్వత్కృతే = నీ నిమిత్తము; యథా = ఏ విధముగా.

భావంః-

         రామచంద్ర! ఈ జగత్తునకు సత్యమే ధర్మమూలము, ఇది సత్పురుషులు అందఱు తెలియపఱచిన వాస్తవము. అటువంటి సత్యపాలనను క్రుద్ధుడైన ఈ మహారాజు నీ వలన విడవకుండ చూడుము.

2.18.25.
అనుష్టుప్.

యది తద్వక్ష్యతే రాజా

​శుభం వా యది వాఽ శుభమ్।

కరిష్యసి తతస్సర్వమ్

​ఆఖ్యాస్యామి పునస్త్వహమ్॥

టీకః-

         యది = అది; తత్ = దానిని; వక్ష్యతే = చెప్పగలడు; రాజా = మహారాజు; ​శుభం = శుభము; వా = అయినను, యది = అది; వా = అయినను; అశుభమ్ = అశుభము; రిష్యసి = చేసినచో; తతః = తరువాత; సర్వమ్ = అంతయును; ​ఆఖ్యాస్యామి = చెప్పెదను; పునః = మఱల; తు = పాదపూరణము; అహమ్ = నేను.

భావంః-

         మహారాజుగారి వాగ్దానము నీకు శుభమైనను,అశుభమైనను నీవు చేయదలిచినచో ఆ విషయము(వరములను) మఱల నేను నీకు తెలిపెదను.

2.18.26.
అనుష్టుప్.

యది త్వభిహితం రాజ్ఞా

​త్వయి తన్న విపత్స్యతే।

తతోఽ హమభిధాస్యామి

​న హ్యేష త్వయి వక్ష్యతి”॥

టీకః-

         యది = ఏదయితే; తు = అది; అభిహితం = చెప్పబడిన; రాజ్ఞా = మహారాజుచేత; ​త్వయి = నీయందు; తత్ = అది; న విపత్స్యతే = ఆపద చెందదో (నిష్ఫలము కాదో); తతః = పిమ్మట; అహమ్ = నేను; అభిధాస్యామి = చెప్పెదను; ​న = లేదు; హి = తప్పక; ఏషః = ఇతను; త్వయి = నీయందు; వక్ష్యతి = చెప్పుట.

భావంః-

         మహారాజు నాకు ఇచ్చిన వాగ్దానము నీవు పాటించుటకు సిద్ధమైనచో ఆ విషయమును నేనే నీకు తెలిపెదను. అతను దానిని నీతో స్వయముగా చెప్పజాలకున్నాడు.”

2.18.27.
అనుష్టుప్.

ఏతత్తు వచనం శ్రుత్వా

​కైకేయ్యా సముదాహృతమ్।

ఉవాచ వ్యథితో రామః

​తాం దేవీం నృపసన్నిధౌ॥

టీకః-

         ఏతత్ = ఆ విధముగా;తు; వచనం = మాటలను; శ్రుత్వా = విని; ​కైకేయ్యా = కైకచేత; సముదాహృతమ్ = పలుకబడిన; ఉవాచ = నుడివెను; వ్యథితః = వ్యథచెందినవాడు; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; ​తాం = ఆ; దేవీం = దేవినిగూర్చి; నృపసన్నిధౌ = మహారాజు సన్నిధిలో.

భావంః-

         కైక ఆ విధముగా చెప్పగా వినినట్టి శ్రీరామచంద్రమూర్తి ఎంతో బాధపడుచు దశరథమహీపతి సమక్షములో తిరిగి ఇట్లు నుడివెను.

2.18.28.
అనుష్టుప్.

“అహో ధిఙ్నార్హసే దేవి

​వక్తుం మామీదృశం వచః।

అహం హి వచనాద్రాజ్ఞః

​పతేయమపి పావకే॥

టీకః-

         అహో = అయ్యో!; ధిక్ = ఛీ!; న = లేదు; అర్హసే = తగదు; దేవి = ఓ దేవి; ​వక్తుం = పలుకటకు; మామ్ = నాగురించి; ఈదృశం = ఇట్లు; వచః = వచనములు; అహం = నేను; హి = నిశ్చయార్థకము; వచనాత్ = మాటవలన; రాజ్ఞః = రాజు; ​పతేయమ్ = దూకెదను; అపి = కూడ; పావకే = అగ్నిలోనికి.

భావంః-

         “ఛీ! ఎంత సిగ్గుచేటు. అమ్మా! నీవు నాగురించి ఇట్లు మాట్లాడుట సమంజసముకాదు. ఎల్లప్పుడు నా హితముకోరే గౌరవనీయు లైన తండ్రిగారు ఆదేశిస్తే అగ్నిలోనికైనా దూకెదను,

2.18.29.
అనుష్టుప్.

భక్ష్యయేయం విషం తీక్ష్ణమ్

​మజ్జేయమపి చార్ణవే।

నియుక్తో గురుణా పిత్రా

​నృపేణ చ హితేన చ॥

టీకః-

         భక్ష్యయేయం = భక్షించెదను; విషం = గరళమును; తీక్ష్ణమ్ = తీవ్రమైన; ​మజ్జేయమ్ = మునిగెదను; అపి = కూడ; చ = మఱియు; అర్ణవే = సాగరమునందు; నియుక్తః = ఆజ్ఞాపించ బడినవాడనై; గురుణా = గురువైన; పిత్రా = తండ్రిచే; నృపేణ = రాజుచే; చ = మఱియు; హితేన = హితుడైన; చ = మఱియు.

భావంః-

         ఎంత ఘోరమైన గరళమునైనా మ్రింగెదను, ఇంకా అగాధమైన సముద్రములోనైనను మునిగెదను.

2.18.30.
అనుష్టుప్.

తద్బ్రూహి వచనం దేవి

​రాజ్ఞో యదభికాంక్షితమ్।

కరిష్యే ప్రతిజానే చ

​రామో ద్విర్నాభిభాషతే”॥

టీకః-

         తత్ = అది; బ్రూహి = తెలుపుము; వచనం = పలుకును; దేవి = ఓ,దేవి!; ​రాజ్ఞః = రాజు; యత్ = ఏది; అభికాంక్షితమ్ = కోరుచుండెనో; కరిష్యే = చేసెదను; ప్రతిజానే = ప్రతిజ్ఞ చేస్తున్నాను; చ = మఱియు; ​రామః = రాముడు; ద్విః = రెండు విధముల; న = చేయడు; అభిభాషతే = పలుకుట.

భావంః-

         కనుక ఓ తల్లీ! రాజుగారి కోరికను నాకు తెలుపుము తప్పక దానిని చేసెదను, అని ప్రతిజ్ఞ కూడ చేయుచున్నాను. ఈ రాముడు రెండు రకములుగా మాట్లాడడు”

2.18.31.
అనుష్టుప్.

తమార్జవసమాయుక్తమ్

​అనార్యా సత్యవాదినమ్।

ఉవాచ రామం కైకేయీ

​వచనం భృశదారుణమ్॥

టీకః-

         తమ్ = ఆ; ఆర్జవః = ఋజువర్తన; సమాయుక్తమ్ = గలవాడును; ​అనార్యా = దుష్టురాలు; సత్యవాదినమ్ = సత్యము పలికెడివాడును; ఉవాచ = నుడివెను; రామం = శ్రీరామునిగూర్చి; కైకేయీ = కైకేయి; ​వచనం = మాటను; భృశ = మిక్కిలి; దారుణమ్ = దారుణమైనదానిని.

భావంః-

         ఋజువర్తనుడు, సత్యమునకు కట్టుబడువాడును అయిన శ్రీరామచంద్రునితో, దుష్టురాలైన కైకేయి మిక్కిలి దారుణమైన వచనమును ఇట్లు పలికెను.

2.18.32.
అనుష్టుప్.

“పురా దైవాసురే యుద్ధే

​పిత్రా తే మమ రాఘవ।

రక్షితేన వరౌ దత్తౌ

​సశల్యేన మహారణే॥

టీకః-

         పురా = ఇంతకు పూర్వము; దైవాసురే యుద్ధే = దేవ దానవుల యుద్ధమునందు; పిత్రా = తండ్రిచేత; తే = నీయొక్క; మమ = నాకు; రాఘవ = ఓ రాఘవ; రక్షితేన = (నాచే) రక్షింపబడినవాడును; వరౌ = రెండు వరములు; దత్తౌ = ఇవ్వబడెను; ​సశల్యేన = బాణములతో నిండినవాడు; మహారణే = గొప్పయుద్ధమందు.

భావంః-

         “రామచంద్ర! పూర్వము దేవ దానవుల మధ్య జరిగిన గొప్ప రణమునందు మీతండ్రి శత్రువుల బాణములు దేహమంతట గుచ్చుకుని బాధపడుచున్నప్పుడు నేను వారిని రక్షించితిని. అప్పుడు నాకు వారు రెండు వరములు ఇచ్చియున్నారు.

2.18.33.
అనుష్టుప్.

తత్ర మే యాచితో రాజా

​భరతస్యాభిషేచనమ్।

గమనం దండకారణ్యే

​తవ చాద్యైవ రాఘవ॥

టీకః-

         తత్ర = వాటిగూర్చి; మే = నాచేత; యాచితః = కోరబడినాడు; రాజా = రాజు; ​భరతస్య = భరతునియొక్క; అభిషేచనమ్ = పట్టాభిషేకము; గమనం = పోకయును; దండకారణ్యే = దండకవనములోనికి; ​తవ = నీయొక్క; చ = మఱియు; అద్యైవ = ఇప్పుడే; రాఘవ = ఓ రాఘవ.

భావంః-

         రామ! భరతుని పట్టాభిషేకమును, నీవు ఇప్పుడే వనవాసమునకు పోవలెనని వరములుగా నేను రాజును కోరితిని.

2.18.34.
అనుష్టుప్.

యది సత్యప్రతిజ్ఞం త్వమ్

​పితరం కర్తుమిచ్ఛసి।

ఆత్మానం చ నరశ్రేష్ఠ

​మమ వాక్యమిదం శృణు॥

టీకః-

         యది = అయినచో; సత్యప్రతిజ్ఞమ్ = మాటనిలబెట్టుకొను వారినిగా; త్వమ్ = నీవు; ​పితరమ్ = తండ్రిని; కర్తుమ్ = చేయుటకు; ఇచ్ఛసి = ఇచ్చగించెడివాడవు; ఆత్మానమ్ = తనను; చ = మఱియు; నరశ్రేష్ఠ = నరులలో గొప్పవాడవైన రామ; ​మమ = నాయొక్క; వాక్యమ్ = మాటను; ఇదమ్ = ఈ; శృణు = వినుము.

భావంః-

         నరామచంద్ర! నరులలో గొప్పవాడవైన నీవు, మీ తండ్రిగారి మాటను, నీమాటను నిలబెట్టుకోవలెనన్నచో నీవు నేను చెప్పినటుల చేయుము.

2.18.35.
అనుష్టుప్.

సన్నిదేశే పితుస్తిష్ఠ

​యథా తేన ప్రతిశ్రుతమ్।

త్వయాఽ రణ్యం ప్రవేష్టవ్యమ్

​నవ వర్షాణి పంచ చ॥

టీకః-

         సన్నిదేశే = ఆజ్ఞయందు; పితుః = నాన్నగారి; తిష్ఠ = ఉండుము; ​యథా = ఏ విధముగా; తేన = వేనిచే; ప్రతిశ్రుతమ్ = ప్రతిజ్ఞ చేయబడినదో; త్వయా = నీచేత; అరణ్యం = అడవి; ప్రవేష్టవ్యమ్ = ప్రవేశింపదగినది; ​నవ = తొమ్మిది; వర్షాణి = సంవత్సరములు; పంచ = ఐదు; చ = మఱియు.

భావంః-

         మీ నాన్నగారి ఆజ్ఞను పాలింపుము. వారు నాకిచ్చిన మాటప్రకారము నీవు పదునాలుగేండ్లు వనవాసము చేయవలెను.

2.18.36.
అనుష్టుప్.

భరతస్త్వభిషిచ్యేత

​యదేతదభిషేచనమ్।

త్వదర్థే విహితం రాజ్ఞా

​తేన సర్వేణ రాఘవ॥

టీకః-

         భరతః = భరతుడు;తు; అభిషిచ్యేత = అభిషేకింపబడవలెను; ​యత్ = ఏ; ఏతత్ = వీటితో; అభిషేచనమ్ = అభిషేక సామాగ్రితో; త్వదర్థే = నీకొఱకు; విహితం = సమకూర్చబడినవో; రాజ్ఞా = రాజుచేత; ​తేన = వాటి; సర్వేణ = అన్నిటితో; రాఘవ = ఓ రాఘవ.

భావంః-

         రఘురామ! నీ కొఱకు సమకూర్చబడిన ఈ సమస్త అభిషేక సామాగ్రితో భరతునకు పట్టాభిషేకము జరుపబడవలెను.

2.18.37.
అనుష్టుప్.

సప్త సప్త చ వర్షాణి

​దండకారణ్యమాశ్రితః।

అభిషేకమిమం త్యక్త్వా

​జటాజినధరో వస॥

టీకః-

         సప్తసప్త = ఏడు+ ఏడు; చ = మఱియు; వర్షాణి = సంవత్సరములు; ​దండకారణ్యమ్ = దండకవనమును; ఆశ్రితః = ఆశ్రయించుము; అభిషేకమ్ = పట్టాభిషేకమును; ఇమమ్ = ఈ; త్యక్త్వా = విడిచి; ​జటాజినధరః = జటాజినములను ధరించినవాడు; వస = నివసించుము.

భావంః-

         నీవు ఈ పట్టాభిషేకమును త్యజించి జటావల్కములను ధరించి దండకారణ్యము చేరి పదునాలుగు సంవత్సరములు అందు నివసింపుము.

2.18.38.
అనుష్టుప్.

భరతః కోసలపురే

​ప్రశాస్తు వసుధామిమామ్।

నానారత్న సమాకీర్ణామ్

​సవాజిరథకుంజరామ్॥

టీకః-

         భరతః = భరతుడు; కోసలపురే = కోసలదేశపు పురమునందు; ప్రశాస్తు = పరిపాలించును గాక; వసుధామ్ = రాజ్యమును; ఇమామ్ = ఈ; నానా = వివిధమైన; రత్న = రత్నసంపదలతో; ​సమాకీర్ణామ్ = కూడియున్నదీ; ​స = తో సహితముగా; ​వాజిః = అశ్వములు; రథః = రథములు; కుంజరామ్ = గజములతో యున్నది.

భావంః-

         వివిధరత్నసంపదలతోడను, చతురంగబలములతోడను విలసిల్లుచున్న ఈ కోసలరాజ్యమును భరతుడు అయోధ్యలో వసించుచు పరిపాలించును గాక.

2.18.39.
అనుష్టుప్.

ఏతేన త్వాం నరేంద్రోఽ యమ్

​కారుణ్యేన సమాప్లుతః।

శోకసంక్లిష్ట వదనో

​న శక్నోతి నిరీక్షితుమ్॥

టీకః-

         ఏతేన = ఇందుచేత; త్వాం = నిన్ను; నరేంద్రః = రాజు; అయమ్ = ఈ; ​కారుణ్యేన = జాలితో; సమాప్లుతః = నిండినవాడై; శోక = దుఃఖముతో; సంక్లిష్ట = క్లేశము పొందిన; వదనః = మోము కలవాడు; ​ న = అగుటలేదు; శక్నోతి = సమర్థుడు; నిరీక్షితుమ్ = చూచుటకు.

భావంః-

         ఇందువలన మహారాజు నీమీద జాలితోనూ, శోకముతోమూ కుమిలిపోవుచు, మోము వాడినవాడై నిన్ను చూడజాలక ఉన్నాడు.

2.18.40.
అనుష్టుప్.

ఏతత్కురు నరేంద్రస్య

​వచనం రఘునందన।

సత్యేన మహతా రామ

​తారయస్వ నరేశ్వరమ్”॥

టీకః-

         ఏతత్ = ఈ; కురు = చేయుము; నరేంద్రస్య = రాజుయొక్క; వచనం = మాటను; రఘునందన = ఓ రఘునందన।; సత్యేన = సత్యముచేత; మహతా = గొప్ప; రామ = శ్రీరామచంద్ర!; తారయస్వ = తరింపజేయుము; నరేశ్వరమ్ = రాజును.

భావంః-

         ఓ రఘురామా! మహారాజుగారి ఈ వాగ్దానమును నిలబెట్టుము. మీ తండ్రిగారి సత్యవచనమును నిలిపి వారిని తరింపజేయుము”.

2.18.41.త్రిష్టుప్

ఇతీవ తస్యాం పరుషం వదన్త్యాం

​న చైవ రామః ప్రవివేశ శోకమ్।

ప్రవివ్యథే చాపి మహానుభావో

​రాజా తు పుత్రవ్యసనాభితప్తః॥

టీకః-

         ఇతీవ = ఈ విధముగా; తస్యాం = ఆమె; పరుషమ్ = కఠినమైన (వాక్యములు); వదన్త్యాం = వదరుచుండ; న = లేదు; చ = మఱియు; ఏవ = మాత్రము; రామః = రాముడు; ప్రవివేశ = ప్రవేశించుట; శోకమ్ = దుఃఖమును; ప్రవివ్యథే = చాలా బాధపడెను; చ = మఱియు; అపి = కూడ; మహానుభావః = మహానుభావుడైన; ​రాజా = రాజు; తు = పాదపూరణము; పుత్రః = కుమారునకు కలుగుతున్న; వ్యసనాః = ఆపదలచేత; అభితప్తః = మిక్కిలి తాపముపొందినవాడై.

భావంః-

         ఈ విధముగా కైక పరుషమైన మాటలను పలుకుచున్నను శ్రీరామచంద్రునకు ఏ మాత్రము శోకము కలుగలేదు. ఆ రామచంద్రుని ముఖకాంతి తగ్గలేదు. ఎట్టి వికారమునకు లోనుకాలేదు. కాని మహానుభావుడైన దశరథమహీపతి పుత్రునకు కలుగనున్న ఆపదలను తలచుకుని శోకముతో కుమిలిపోసాగెను.

2.18.42.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే అష్టాదశ సర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; అష్టాదశ [18] = పద్దెనిమిదవ; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [18] పద్దెనిమిదవ సర్గ సంపూర్ణము. 

॥ఏకోనవింశస్సర్గః॥

[19 - శ్రీరాముడు వనవాసమున కంగీకరించుట]

2.19.1.
అనుష్టుప్.

తదప్రియమమిత్రఘ్నో

​వచనం మరణోపమమ్।

శ్రుత్వా న వివ్యథే రామః

​కైకేయీం చేదమబ్రవీత్॥

టీకః-

         తత్ = ఆ; అప్రియమ్ = ప్రియముకానిది; అమిత్రఘ్నః = శత్రువును దునుమాడగల; వచనం = మాటను; మరణ = మరణముతో; ఉపమమ్ = సమానమైన; శ్రుత్వా = విని; నవివ్యథే = బాధపడలేదు; రామః = రాముడు; కైకేయీం = కైకేయిని గూర్చి; చ = పాదపూరణము; ఇదం = దీనిని; అబ్రవీత్ = పలికెను.

భావంః-

         శత్రువులను దునుమాడగల రాముడు, మరణశిక్ష వంటిదైన ఆ అప్రియపు మాటలు వినియు. వ్యథనొందక కైకేయితో ఇట్లు పలికెను.

2.19.2.
అనుష్టుప్.

“ఏవమస్తు గమిష్యామి

​వనం వస్తుమహం త్వితః।

జటాజినధరో రాజ్ఞః

​ప్రతిజ్ఞామనుపాలయన్॥

టీకః-

         ఏవమ్ = అట్లే; అస్తు = అగుగాక; గమిష్యామి = వెళ్ళెదను; వనం = వనమును గూర్చి; వస్తుమ్ = నివసించుటకు; అహం = నేను; ఇతః = ఇక్కడనుండి; జటా = జడలు కట్టిన కేశములతో; అజిన = జింకచర్మము; ధరః = ధరించినవాడనై; రాజ్ఞః = రాజుయొక్క; ప్రతిజ్ఞామ్ = ప్రతిజ్ఞను, ఇచ్చినమాటను; అనుపాలయన్ = పాటించి.

భావంః-

         ”అట్లే అగునుగాక. నేను రాజుగారి మాటను శిరసావహించి అరణ్యమునకు వెళ్ళి జటాజినధారినై నివసించెదను.

2.19.3.
అనుష్టుప్.

ఇదం తు జ్ఞాతుమిచ్ఛామి

​కిమర్థం మాం మహీపతిః।

నాభినందతి దుర్ధర్షో

​యథాపూర్వమరిందమః॥

టీకః-

         ఇదం = ఈ విషయమును; తు = పాదపూరణము; జ్ఞాతుమ్ = తెలుసుకొనుటకు; ఇచ్ఛామి = కోరుచున్నాను; కిమర్థం = ఎందుచే; మాం = నన్ను; మహీపతిః = రాజు; న = లేదు; న అభినందతి = అభినందించుట; దుర్దర్షః = ఎదురించుటకు శక్యము కానివాడు; యథాపూర్వమ్ = మునుపటి వలె; అరిందమః = శత్రుసంహారకుడు.

భావంః-

         ఎదురు లేనివాడు, శత్రుసంహారకుడును ఐన రాజు, మునుపటివలె, ఈ విషయమున ఎందుచే నన్ను అభినందించుటలేదో తెలియగోరుచున్నాను.

2.19.4.
అనుష్టుప్.

మన్యుర్న చ త్వయా కార్యో

​దేవి! బ్రూమి తవాగ్రతః।

యాస్యామి భవ సుప్రీతా

​వనం చీరజటాధరః॥

టీకః-

         మన్యుః = దుఃఖము; న = కాదు; చ = పాదపూరణము; త్వయా = నీ; కార్యః = తగినపని; దేవి = దేవీ; బ్రూమి = చెప్పుచున్నాను; తవ అగ్రతః = నీ ఎదుట; యాస్యామి = వెళ్ళెదను; భవ = అగుము; సుప్రీతా = సంతోషించినదానవు; వనం = అరణ్యమును గూర్చి; చీరజటాధరః = నారచీరలను జటలను ధరించిన వాడనై.

భావంః-

         ఓ దేవీ! నీవు దుఃఖింపకుము. నీ ఎదుటనే చెప్పుచున్నాను. నేను నారచీరలను, జటలను ధరించినవాడనై అడవికి పోయెదను. నీవు సంతసింపుము.

2.19.5.
అనుష్టుప్.

హితేన గురుణా పిత్రా

​కృతజ్ఞేన నృపేణ చ।

నియుజ్యమానో విస్రబ్ధః

​కిం న కుర్యామహం ప్రియమ్॥

టీకః-

         హితేన = మేలుకోరువాడును; గురుణా = పూజ్యుడును; పిత్రా = తండ్రిచే; కృతజ్ఞేన = కృతజ్ఞుడును; నృపేణ = రాజుచే ఐనది; చ = కూడ; నియుజ్యమానః = ఆదేశింపబడినవాడనై; విస్రబ్దః = విశ్వాసవంతుడనై; కిం = ఎందువలన; నకుర్యామ్ = చేయకుందును; అహం = నేను; ప్రియమ్ = ప్రియమును.

భావంః-

         నాకు మేలు కోరువాడును, గురుతుల్యుడును, రాజు కూడా ఐన నా తండ్రి ఆదేశింపగా, అతని పట్ల కృతజ్ఞుడును, విశ్వాసపాత్రుడను ఐన నేను అతనికి ప్రియమును చేకూర్చక ఎట్లుందును.

2.19.6.
అనుష్టుప్.

అలీకం మానసం త్వేకమ్

​హృదయం దహతీవ మే।

స్వయం యన్నాహ మాం రాజా

​భరతస్యాభిషేచనమ్॥

టీకః-

         అలీకం = ఇంతకుముందులేనిది; మానసం = మానసిక; తు = పాదపూరణము; ఏకం = ఒకటి; హృదయం = హృదయమును; దహతి = దహింపజేయుచున్నది; ఇవ = వలె; మే = నా యొక్క; స్వయం = స్వయముగ; యన్నాహ = యత్ నాహ, తెలియజేయలేదు; మాం = నన్ను గూర్చి; రాజా = రాజు; భరతస్య = భరతునియొక్క; అభిషేచనమ్ = పట్టాభిషేకమును గూర్చి.

భావంః-

         రాజుగారు ఎప్పుడూలేనిది, భరతుని పట్టాభిషేకమును గురించి నాకు స్వయముగ తెలియజేయలేదను మనోవ్యథ ఒక్కటే నా హృదయమును దహించుచున్నది.

2.19.7.
అనుష్టుప్.

అహం హి సీతాం రాజ్యం చ

​ప్రాణానిష్టాన్ ధనాని చ।

హృష్టో భ్రాత్రే స్వయం దద్యామ్

​భరతాయాప్రచోదితః॥

టీకః-

         అహంహి = నేనే; సీతాం = సీతను; రాజ్యం చ = రాజ్యమును; చ = కూడ; ప్రాణాన్ = ప్రాణములను; ఇష్టాన్ = ఇష్టజనులను; ధనాని = ధనమును; చ = కూడ; హృష్టః = సంతోషించినవాడనై; భ్రాత్రే = సోదరుడైన; స్వయం = స్వయముగ; దద్యాం = ఇచ్చెదను; భరతాయ = భరతునకు; అప్రచోదితః = ఎవరి ప్రోద్బలము లేకుండగనే.

భావంః-

         ఎవ్వరి ప్రోద్బలము లేకుండగనే, స్వయముగ నేనే, సోదరుడైన భరతునికి, సీత బాధ్యతను అప్పజెప్పి, రాజ్యమును, ప్రాణములను, ఇష్టజనులను, ధనమును ఇచ్చి, వెళ్ళెడివాడను.

2.19.8.
అనుష్టుప్.

కిం? పునర్మనుజేంద్రేణ

​స్వయం పిత్రా ప్రచోదితః।

తవ చ ప్రియకామార్థమ్

​ప్రతిజ్ఞామనుపాలయన్॥

టీకః-

         కిం = ఏమి; పునః = మరల; మనుజేంద్రేణ = రాజుచే; స్వయం = స్వయముగ; పిత్రా = తండ్రి ఐన; ప్రచోదితః = ప్రేరేపింపబడినవాడనై; తవ = నీ యొక్క; చ = కూడ; ప్రియకామార్థమ్ = ప్రియమును చేయగోరి; ప్రతిజ్ఞన్ = ప్రతిజ్ఞను; అనుపాలయన్ = పాలించుచు.

భావంః-

         అమ్మా! తండ్రి ఐన దశరథమహారాజు నీ కోరికను తీర్చవలెనని చేసిన ప్రతిజ్ఞను, నేను స్వయముగ పాటించెదనని మరల వేరే చెప్పవలెనా?

2.19.9.
అనుష్టుప్.

తదాశ్వాసయ హీమం త్వమ్

​కిన్విదం యన్మహీపతిః।

వసుధాసక్తనయనో

​మందమశ్రూణి ముంచతి॥

టీకః-

         తత్ = ఆ; ఆశ్వాసయ = ఓదార్చుము; హి = పాదపూరణము; ఇమం = వీరిని; త్వమ్ = నీవు; కిం ను = ఎందుచే; ఇదం = ఇది; యత్ = అటువంటి; మహీపతిః = రాజు; వసుధా = నేలవైపు; సక్త= లగ్నమైన; నయనః = చూపులు చూచుచుండెను; మందమ్ = మెల్లగా; అశ్రూణి = కన్నీటిని; ముంచతి = విడచుచున్నాడు.

భావంః-

         నీవు వీరిని స్వాంతనపరచుము. ఎందువలన రాజు నేలచూపులు చూచుచు కన్నీరు కార్చుచున్నాడు?

2.19.10.
అనుష్టుప్.

గచ్ఛంతు చైవానయితుమ్

​దూతాశ్శ్రీఘ్రజవైర్హయైః।

భరతం మాతులకులాత్

​అద్యైవ నృపశాసనాత్॥

టీకః-

         గచ్ఛంతు చ ఏవ = వెళ్ళెదరుగాక; ఆనయితుమ్ = తోడ్కొనివచ్చుటకు; దూతాః = దూతలు; శ్రీఘ్రజవైః = శీఘ్ర వేగముగల; హయైః = గుఱ్ఱములతో; భరతం = భరతుని; మాతులకులాత్ = మేనమామ యింటినుండి; అద్య ఏవ = ఇప్పుడే; నృపశాసనాత్ = రాజాజ్ఞచే.

భావంః-

         రాజాజ్ఞను గైకొని, మేనమామ యింటినుండి భరతుని తోడ్కొని వచ్చుటకు, దూతలు ఇప్పుడే, వేగముగల గుఱ్ఱములతో వెళ్ళెదరుగాక.

2.19.11.
అనుష్టుప్.

దండకారణ్యమేషోఽ హమ్

​ఇతో గచ్ఛామి సత్వరః।

అవిచార్య పితుర్వాక్యమ్

​సమా వస్తుం చతుర్దశ”॥

టీకః-

         దండకారణ్యమ్ = దండకారణ్యమును గూర్చి; ఏషః = ఈ; అహమ్ = నేను; ఇతః = ఇక్కడనుండి; గచ్ఛామి = వెళ్ళెదను; సత్వరః = త్వరగా; అవిచార్యః = ఆలోచనచేయకనే; పితుః = తండ్రియొక్క; వాక్యమ్ = ఆజ్ఞను; సమాః = సంవత్సరములు; వస్తుం = నివసించుటకు; చతుర్దశ = పదునాలుగు.

భావంః-

         నేను తండ్రి యొక్క ఆజ్ఞను మరింకే ఆలోచన చేయక, దండకారణ్యములో పదునాలుగు సంవత్సరములు నివసించుటకు త్వరగా బయలుదేరెదను.”

2.19.12.
అనుష్టుప్.

సా హృష్టా తస్య తద్వాక్యమ్

​శ్రుత్వా రామస్య కైకయీ।

ప్రస్థానం శ్రద్ధధానా హి

​త్వరయామాస రాఘవమ్॥

టీకః-

         సా = ఆమె; హృష్టా = సంతోషించి; తస్య = అతనియొక్క; తత్ = ఆ; వాక్యమ్ = మాటను; శ్రుత్వా = విని; రామస్య = రామునియొక్క; కైకయీ = కైకేయి; ప్రస్థానం = ప్రయాణమును; శ్రద్ధధానా హి = విశ్వసించుచున్నదై; త్వరయామాస = త్వరపరచెను; రాఘవమ్ = రాముని.

భావంః-

         రాముని మాటను విన్న కైకేయి, అతడు తప్పక వెళ్ళగలడని సంతోషించి, అతని ప్రయాణమును త్వరపరచెను.

2.19.13.
అనుష్టుప్.

“ఏవం భవతు యాస్యన్తి

​దూతా శ్శీఘ్రజవైర్హయైః।

భరతం మాతులకులాత్

​ఉపావర్తయితుం నరాః॥

టీకః-

         ఏవం = ఇట్లు; భవతు = అగుగాక; యాస్యన్తి = వెళ్ళగలరు; దూతాః = దూతలు; శీఘ్రజవైః = వేగముతో కూడిన; హయైః = గుఱ్ఱములచే; భరతం = భరతుని; మాతులకులాత్ = మేనమామ ఇంటినుండి; ఉపావర్తయితుం = తోడ్కొని వచ్చుటకు; నరాః = మనుష్యులు.

భావంః-

         ”అట్లే అగునుగాక. భరతుని, అతని మేనమామ ఇంటి నుండి తోడ్కొనివచ్చుటకు మనుష్యులు, వేగముగా పోగల గుఱ్ఱములపై పోయెదరు.

2.19.14.
అనుష్టుప్.

తవ త్వహం క్షమం మన్యే

​నోత్సుకస్య విలమ్బనమ్।

రామ! తస్మాదిత శ్శీఘ్రమ్

​వనం త్వం గంతుమర్హసి॥

టీకః-

         తవ = నీ యొక్క; తు = కాని; అహం = నేను; క్షమం = తగినది; మన్యే న = తలంచను; ఉత్సుకస్య = ఉత్సాహముగల; విలమ్బనమ్ = ఆలస్యమును; రామ = రామా; తస్మాత్ = అందువలన; ఇతః = ఇక్కడనుండి; శీఘ్రమ్ = త్వరగా; వనం = వనమునుగూర్చి; గంతుమ్ = వెళ్ళుటకు; అర్హసి = తగుదువు;

భావంః-

         రామా! కాని, అరణ్యమునకు పోవుటయందు ఉత్సాహము కలిగియున్న నీవు, ఆలస్యము చేయుట తగునని నేను తలపను. అందువలన నీవు వెంటనే అడవికి బయలుదేరుము.

2.19.15.
అనుష్టుప్.

వ్రీడాన్విత స్స్వయం యచ్చ

​నృపస్త్వాం నాభిభాషతే।

నైతత్కించన్నరశ్రేష్ఠ

​మన్యురేషోఽ పనీయతామ్॥

టీకః-

         వ్రీడాన్వితః = సిగ్గుతో; స్వయం = స్వయముగ; యత్ = అటువంటి; చ = పాదపూరణము; నృపః = రాజు; న = లేదు; అభిభాషతే = చెప్పుట అనెడి; న = కాదు; ఏతత్ = ఇది; కించత్ = ఏమియు; నరశ్రేష్ఠ = మానవోత్తమా; మన్యుః = దుఃఖము; ఏషః = ఈ; అపనీయతామ్ = తొలగింపబడుగాక.

భావంః-

         రాజు సిగ్గుచే, స్వయముగా నీతో చెప్పుటలేదు అను విషయము ముఖ్యము కాదు. మానవోత్తమా రామా! ఈ విషయమై నీవు దుఃఖపడ నవసరములేదు.

2.19.16.
అనుష్టుప్.

యావత్త్వం న వనం యాతః

​పురాదస్మాదభిత్వరన్।

పితా తావన్న తే రామ

​స్నాస్యతే భోక్ష్యతేఽ పి వా”॥

టీకః-

         యావత్ = ఎప్పటి వరకు; త్వం = నీవు; న = చేయవో; వనం = అరణ్యమును గూర్చి; యాతః = వెడలుట; పురాత్ = పురమునుండి; అస్మాత్ = ఈ; అభిత్వరన్ = త్వరగ; పితా = తండ్రి; తావత్ = అప్పటి వరకు; న = చేయడు; తే = నీ; రామ = రామా; స్నాస్యతే = స్నానముచేయుట; భోక్ష్యతే = భోజనము చేయుట; అపి = కూడ; వా = లేదా.

భావంః-

         రామా! నీవు అయోధ్య విడిచి పోనంతవరకు, నీ తండ్రి, స్నానము గాని, భోజనము గాని చేయడు.”

2.19.17.
అనుష్టుప్.

“ధిక్కష్టమితి” నిఃశ్వస్య

​రాజా శోకపరిప్లుతః।

మూర్ఛితో న్యపతత్తస్మిన్

​పర్యంకే హేమభూషితే॥