1 నుండి 12వ సర్గ వరకు

ఆర్ష సంప్రదాయ ఆదికావ్యం

॥వాల్మీకి తెలుగు రామాయణము॥

॥ఆయోధ్య కాండ॥

॥కాండారంభ ప్రార్థన॥

1.మంత్రం.
ఓం నమో నారాయణాయ॥

2.అనుష్టుప్.
శుక్లాం బరధరం విష్ణుం
శశి వర్ణం, చతుర్భుజం।
ప్రసన్నవదనం ధ్యాయేత్
సర్వ విఘ్నోప శాంతయే॥

3.అనుష్టుప్.
శారదా శారదాంభోజ
వదనా వదనాంబుజే।
సర్వదా సర్వదాస్మాకం,
సన్నిధిః సన్నిధిం క్రియాత్॥

4.మందాక్రాంతం.
శాంతాకారం భుజగశయనం పద్మనాభం సురేశం।
విశ్వాధారం గగన సదృశం మేఘవర్ణం శుభాంగం।
లక్ష్మీకాంతం కమల నయనం యోగిహృద్ధ్యాన గమ్యం।
వందే విష్ణుం భవ భయహరం సర్వలోకైక నాథం॥

5.త్రిష్టుప్.
నమోస్తు రామాయ సలక్ష్మణాయ।
దేవ్యైచ తస్మై జనకాత్మజాయై।
నమోఽ స్తు రుద్రేంద్ర యమాఽ నిలేభ్యో ।
నమోస్తు చంద్రార్క మరుద్గణేభ్యః॥

6.అనుష్టుప్.
కూజంతం రామరామేతి
మధురం మధురాక్షరమ్।
ఆరుహ్య కవితాశాఖామ్
వందే వాల్మీకి కోకిలమ్॥

7.జగతి.
యత్రయత్ర రఘునాధ కీర్తనం
తత్ర తత్ర కృతమస్తకాంజలిమ్।
బాష్పవారి పరిపూర్ణలోచనమ్
మారుతిం నమత రాక్షసాంతకమ్ ॥

8.ఉత్పలమాల.
ఎవ్వనిచే జనించు జగ; మెవ్వని లోపల నుండు లీనమై; ।
యెవ్వని యందు డిందుఁ; బరమేశ్వరుఁ డెవ్వఁడు; మూలకారణం।
బెవ్వఁ; డనాదిమధ్యలయుఁ డెవ్వఁడు; సర్వముఁ దానయైన వాఁ।
డెవ్వఁడు; వాని నాత్మభవు నీశ్వరు నే శరణంబు వేడెదన్॥

అయోధ్యాకాండః

॥ప్రథమ సర్గః॥

[1 - శ్రీరాముని యువరాజు పట్టాభిషేక ఆలోచన]

2.1.1.                              
అనుష్టుప్.

యుధాజిత్ తు ప్రాప్య భరతం

​స శత్రుఘ్నం ప్రహర్షితః।

స్వ పురం ప్రావిశ ద్వీరః

​పితా తస్య తుతోష హ॥

టీకః-

         యుధాజిత్ = యుధాజిత్తు; తు; ప్రాప్య = పొందినవాడై; భరతం = భరతుని; ​స = కూడిన; శత్రుఘ్నం = శత్రుఘ్నుని; ప్రహర్షితః = చాల సంతసించినవాడు; స్వ = తనయొక్క; పురం = పురమును; ప్రావిశత్ = ప్రవేశించెను; వీరః = వీరుడు; ​పితా = తండ్రి; తస్య = అతనియొక్క; తుతోష = సంతోషించుటకు; హ.

భావంః-

         యుధాజిత్తు తన తండ్రికి ఆనందము కలిగించు విధముగా భరతుడిని, శత్రుఘ్నుడిని తోసహ చాలా సంతోషముగా తన పురమునకు తీసుకువెళ్ళెను.

గమనికః-

         యుధాజిత్తు కేకయాధిపతి. దశరథుని భార్య కైకేయి సోదరుడు. భరతుని మేనమామ. ఇతని పట్టణము గిరివ్రజము. ఇతని తండ్రి వృష్ణి. యుథాజిత్తు అశ్వదళములపై విశిష్ఠ పర్యవేక్షణ చేయువాడు అగుటచే ఈయనకు అశ్వపతి అని నామాంతరము కలదు.

2.1.2.
అనుష్టుప్.

గచ్ఛతా మాతులకులం

​భరతేన తదాఽనఘః।

శత్రుఘ్నో నిత్యశత్రుఘ్నో

​నీతః ప్రీతిపురస్కృతః॥

టీకః-

         గచ్ఛతా = వెళ్ళుచున్న; మాతుల = మేనమామ; కులం = కుటుంబమునకు; ​భరతేన = భరతునిచే; తదా = అప్పుడు; అనఘః = పాపరహితుడు; శత్రుఘ్నః = శత్రుఘ్నుడు; నిత్య = ఎల్లప్పుడు; శత్రుఘ్నః = శత్రువులను సంహరించెడి వాడు; ​నీతః = తీసుకునివెళ్ళబడెను; ప్రీతి = పరమతో; పురస్కృతః = ఆదరముతో.

భావంః-

         భరతుడు తన మేనమామ నివాసమునకు వెళ్ళుచు, పాపరహితుడును ఎల్లప్పుడు శత్రుసంహారకుడును అగు శత్రుఘ్నుని ఆదరాభిమానములతో తనవెంట తీసుకునిపోయెను.

2.1.3.
అనుష్టుప్.

స తత్ర న్యవసద్భ్రాత్రా

​సహ సత్కారసత్కృతః।

మాతులే నాశ్వపతినా

​పుత్రస్నేహేన లాలితః॥

టీకః-

         సః = అతడు; తత్ర = అక్కడ; న్యవసత్ = నివసించెను; భ్రాత్రా = సోదరునితో; ​సహ = కూడి; సత్కార = సత్కారములతో; సత్కృతః = సన్మానించబడుచు; మాతులేన = మేనమామచే; అశ్వపతినా = యథాజిత్తు (నామాంతరము అశ్వపతి)చే; ​పుత్రస్నేహేన = పుత్రవాత్సల్యముతో; లాలితః = లాలింపబడినవాడు, ప్రేమింపబడినవాడు.

భావంః-

         అశ్వపతి అని నామాంతరముగల తన మేనమామ యుధాజిత్తు పుత్రవాత్సల్యముచేత ప్రేమగా సత్కారములతో సత్కరించుచుండ, భరతుడు శత్రుఘ్నునితో కలసి అచట నివసించెను.

2.1.4.
అనుష్టుప్.

తత్రాపి నివసంతౌ తౌ                         

​తర్ప్యమాణౌ చ కామతః।

భ్రాతరౌ స్మరతాం వీరౌ

​వృద్ధం దశరథం నృపమ్॥

టీకః-

         తత్ర = అక్కడ; అపి = కూడ; నివసన్ = నివసించుచు; తౌ = వారిరువురు; తర్ప్యమాణౌ = తృప్తిపొందింపబడినవారు; చ = మఱియు; కామతః = కోరిన పదార్థములచే; భ్రాతరౌ = సోదరులిద్దఱు; స్మరతాం = తలచుకొనుచుండిరి; వీరౌ = వీరులు; వృద్ధం = వృద్ధుడిని; దశరథం = దశరథుడను; నృపమ్ = రాజును.

భావంః-

         ఆ మహావీరులైన ఇరువురు సోదరులు మేనమామవారింట కోరినవన్నీ సమృద్దిగ అందుకొనుచున్నను, వృద్ధుడైన తమ తండ్రి దశరథమహారాజును పదేపదే తలచుకొనుచుండిరి.

గమనికః-

         ఆ ఇరువురు సోదరులు మేనమామవారింట కోరినవన్నీ సమృద్దిగ అందుకొనుచున్నను, వృద్ధుడైన తమ తండ్రి దశరథమహారాజునకు వలసిన సేవ చేయవలసిన తమ పుత్రధర్మమును తెలిసినవారు కనుక, పదేపదే తండ్రిని తలచుకొనుచుండిరి.

2.1.5.
అనుష్టుప్.

రాజాఽపి తౌ మహాతేజాః

​సస్మార ప్రోషితౌ సుతౌ।

ఉభౌ భరతశత్రుఘ్నౌ

​మహేంద్రవరుణోపమౌ॥

టీకః-

         రాజా = రాజు; అపి = కూడా; తౌ = వారిరువురిని; మహా = గొప్ప; ​తేజాః = తేజోవంతుడు; ​సస్మార = స్మరించుచుండెను; ప్రోషితౌ = దూరదేశగతులైన ఇరువురిని; సుతౌ = కుమారులను; ఉభౌ = ఉభయులను; భరత = భరతుడు; శత్రుఘ్నౌ = శత్రుఘ్నులను గూర్చి; ​మహేంద్ర = మహేంద్రుడు; ​వరుణః = వరుణులతో; ​ఉపమౌ = సరిపోలువారిని.

భావంః-

         గొప్పతేజశ్శాలి దశరథుడు కూడ దూరదేశామందున్న, ఇంద్ర వరుణులతో సరిపోలెడి భరత శత్రుఘ్నులను తన ఇరువురు కుమారులను ఎల్లప్పుడు తలచుచుండెను.

2.1.6.
అనుష్టుప్.

సర్వ ఏవ తు తస్యేష్టాః

​చత్వారః పురుషర్షభాః।

స్వశరీరా ద్వినిర్వృత్తాః

​చత్వార ఇవ బాహవః॥

టీకః-

         సర్వ = అందఱు; ఏవ = మాత్రము; తు; తస్య = అతనికి; ఇష్టాః = ఇష్టమైనవారు; ​చత్వారః = నలుగురు; పురుషర్షభాః = పురుషశ్రేష్ఠులు; స్వ = తన; శరీరాత్ = శరీరమునుండి; వినిర్వృత్తాః = బయల్వడిన; ​చత్వారః = నాలుగు; ఇవ = వలె; బాహవః = భుజములు.

భావంః-

         తన శరీరమునుండి ఉత్పన్నమైన నాలుగుచేతులవలె దశరథునకు పురుషసింహములయిన రామ లక్ష్మణ భారత శత్రుఘ్నులను తన నలుగురు కుమారులు సమతుల్యముగ ప్రీతిపాత్రులు.

గమనికః-

         పురుషర్షభుడు- పురుష మానవులలో ఋషభుడు (ఉత్తమమైన వాడు), పురుషశ్రేష్ఠుడు.

2.1.7.
అనుష్టుప్.

తేషామపి మహాతేజా

​రామో రతికరః పితుః।

స్వయంభూరివ భూతానాం

​బభూవ గుణవత్తరః॥

టీకః-

         తేషామ్ = వారిలో; అపి = కూడ; మహా = గొప్ప; తేజాః = తేజశ్శాలి; ​రామః = శ్రీరాముడు; రతికరః = అనురాగము / సంతోషము కలిగించువాడు; పితుః = తండ్రికి; స్వయంభూ = బ్రహ్మదేవుడు; ఇవ = వలె; భూతానాం = సమస్త జీవులలో; ​బభూవ = అయ్యెను; గుణవత్తరః = అధికగుణములు కలిగినవాడు.

భావంః-

         సమస్త జీవులలో జ్యేష్ఠుడైన బ్రహ్మ, ఆయన తండ్రి విష్ణువునకు ప్రీతిపాత్రుడైన విధముగ, దశరథునకు ఆతని కుమారులలో జ్యేష్ఠుడు, మహాతేజశ్శాలి, సద్గుణసంపన్నుడు అయిన శ్రీరాముడు మిక్కిలి సంతసము కలిగించువా డయ్యెను.

గమనికః-

         1. స్వయంభవుడు- తనకు తానే పుట్టిన వాడు, బ్రహ్మదేవుడు.2. గుణవంత- గుణవత్తర- గుణవత్తమము.

2.1.8.
అనుష్టుప్.

స హి దేవైరుదీర్ణస్య

​రావణస్య వధార్థిభిః।

అర్థితో మానుషే లోకే

​జజ్ఞే విష్ణుస్సనాతనః॥

టీకః-

         సః = అతడు; హి; దేవైః = దేవతలచేత; ఉదీర్ణస్య = గర్వితునియొక్క; ​రావణస్య = రావణునియొక్క; వధ = సంహారము; అర్థిభిః = కోరినవారిచే; అర్థితః = కోరబడినవాడు; మానుషే = మనవుల; లోకే = లోకమందు; ​జజ్ఞే = పుట్టెను; విష్ణుః = నారాయణుడు; సనాతనః = శాశ్వతుడు.

భావంః-

         ఆ శ్రీరామచంద్రుడు స్వయంగా, గర్వోన్మత్తుడైన రావణుని వధ కాంక్షించే దేవతలు ప్రార్థింప, భూలోకములో అవతరించిన శాశ్వతుడైన నారాయణుడు.

గమనికః-

         విష్ణువు- శ్రీమహావిష్ణువు శాశ్వతుడు అనగా జనన మరణ చక్రమునకు అతీతుడు, ఐనను దుష్టశిక్షణ, శిష్టరక్షణ గావించుచు ధర్మపరిరక్షణ చేయుటకై ఈ లోకమున పెక్కురీతుల అవతరించుచుండును. అజాయమానో బహుధా విజాయతే. అని శ్రుతి ప్రమాణము.,(గీతాప్రెస్ వారి రామాయణం. 214వ పుట. గమనిక) విష్ణుః- సర్వత్రా వ్యాపించి ఉన్నవాడు, హరి, విష్ణుసహస్రనామాలు శ్రీశంకరభాష్యం 2వ, 258వ, 657వ నామం.

2.1.9.
అనుష్టుప్.

కౌసల్యా శుశుభే తేన

​పుత్రే ణామితతేజసా।

యథా వరేణ దేవానామ్

​అదితి ర్వజ్రపాణినామ్॥

టీకః-

         కౌసల్యా = కౌసల్య; శుశుభే = బాగుగా ప్రకాశించినది; తేన = వాని చేత; ​పుత్రేణ = కుమారునిచే; అమిత = అపరిమిత; తేజసా = తేజస్సుగల; యథా = ఆ విధముగా; వరేణ = శ్రేష్ఠునిచే; దేవానామ్ = దేవతలయందు; ​అదితిః = అదితిదేవి; వజ్రపాణినా = ఇంద్రునిచే.

భావంః-

         కౌసల్య అపరిమితతేజస్సుగల శ్రీరామచంద్రుని తన పుత్రునిగా పొందుటచే, దేవతలలో శ్రేష్ఠుడైన ఇంద్రుని తనయునిగా పొందిన అదితిదేవి వలె, మిక్కిలి ప్రకాశించెను.

గమనికః-

         వజ్రపాణి- వజ్రాయుధమును చేతిలో ధరించినవాడు, ఇంద్రుడు.

2.1.10.
అనుష్టుప్.

స హి రూపోపపన్నశ్చ

​వీర్యవాననసూయకః।

భూమావనుపమ స్సూనుః

​గుణై ర్దశరథోపమః॥

టీకః-

         సః = అతడు; హి; రూపః= సౌందర్యము; ఉపపన్నః = పొందిన వాడు; చ = మఱియు; ​వీర్యవాన్ = వీరుడు; అనసూయకః = అసూయలేనివాడు; భూమౌ = భూలోకమందు; అనుపమః = సాటిలేని; సూనుః = తనయుడు; ​గుణైః = సుగుణములచే; దశరథః = దశరథునితో; ఉపమః = సరిపోలువాడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు లోకోత్తరసుందరుడు, మహావీరుడు, అసూయ లేనివాడు, ఈ లోకంలోనే సాటిలేని పుత్రరత్నము, సద్గుణములలో దశరథునివంటివాడు.

2.1.11.
అనుష్టుప్.

స తు నిత్యం ప్రశాంతాత్మా

​మృదుపూర్వం చ భాషతే।

ఉచ్యమానోఽపి పరుషం

​నోత్తరం ప్రతిపద్యతే॥

టీకః-

         సః = అతడు; తు; నిత్యం = ఎల్లప్పుడు; ప్రశాంతాత్మా = ప్రశాంతమైన మనస్సు కలవాడు; ​ మృదు = మృదుత్వం; పూర్వం = కూడినది; చ; భాషతే = సంభాషించును; ​ఉచ్యమానః = చెప్పబడినవాడు; అపి = అయికూడ; పరుషం = పరుషమును; ​న = కాడు; ఉత్తరం = ప్రత్యుత్తరమును; ప్రతిపద్యతే = ఇవ్వడు, చెప్పడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు ప్రశాంతచిత్తుడు, నిండుమృదుత్వముతో పలకరించును. ఇతరులు పరుషముగ పలికినను పరుషముగా ప్రత్యుత్తరము చెప్పనివాడు.

2.1.12.
అనుష్టుప్.

* కథం చిదుపకారేణ

​కృతేనైకేన తుష్యతి।

న స్మర త్యపకారాణాం

​శతమ ప్యాత్మవత్తయా॥

టీకః-

         కథంచిత్ = ఏవిధముగానైన; ఉపకారేణ = ఉపకారముచే; ​కృతేన = చేయబడినదానిచే; ఏకేన = ఒక్క; తుష్యతి = సంతసించును; న = కాడు; స్మరతి = తలచడు; అపకారాణాం = అపకారములయొక్క; ​శతమ్ = నూరు; అపి = కూడ; అత్మవత్తయా = మంచి మనస్సుగలవాడు.

భావంః-

         శ్రీరాముడు మంచిమనస్సుగలవాడు. ఎవరు ఎట్టి చిన్న సహాయము చేసినను దానికి చాలా సంతోషించును. ఎవరైనను అపకారములు నూరు చేసినను వాటిని తన తలపునకు రానీయడు.

2.1.13.
అనుష్టుప్.

శీలవృద్ధై ర్జ్ఞానవృద్ధైః

​వయోవృద్ధైశ్చ సజ్జనైః।

కథయన్నాస్త వై నిత్యమ్

​అస్త్రయోగ్యాంతరేష్వపి॥

టీకః-

         శీలవృద్ధైః = గొప్పశీలవంతులతోడను; జ్ఞానవృద్ధైః = జ్ఞానసంపన్నుల తోడను; ​వయోవృద్ధైః = పెద్దవయసువారితోడను; చ = మఱియు; సజ్జనైః = సజ్జనులతోడను; ​కథయన్ = సంభాషించుచు; అస్త = ఉండెను; వై; నిత్యమ్ = ఎల్లప్పుడు; ​అస్త్రయోగః = ఆయుధ ప్రయోగ అభ్యాసముల; అంతరేషు = మధ్య వ్యవధిలో; అపి = కూడ.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు నిత్యమూ, చివరకు ఆయుధప్రయోగములు అభ్యాసము చేయునపుడు విరామ సమయములలో కూడ సుశీలురతో, జ్ఞానసంపన్నులతో, పెద్దవయసు వారితో, సజ్జనులతో సంభాషించుచుండును.

గమనికః-

         రాఘవుడు సదాచార సంపన్నులతో మిక్కిలి సూక్ష్మమైన సున్నితమైన ఆచార వ్యవహారముల గురించి, జ్ఞానవృద్ధులతో వేదాంతపరమైన రహస్యములను గురించి, సజ్జనులైన వృద్ధులతో పరంపరగా వచ్చెడి సంప్రదాయ విశేషములను గురించి నిత్యమూ చర్చించుచుండెడివాడు, వీటిని గురించి అస్త్రాభ్యాసము చేయునప్పుడు విరామ సమయములలో సహితము చర్చించుచుండెడివాడు, గీతాప్రెస్

2.1.14.
అనుష్టుప్.

బుద్ధిమా న్మధురాభాషీ

​పూర్వభాషీ ప్రియంవదః।

వీర్యవాన్న చ వీర్యేణ

​మహతా స్వేన విస్మితః॥

టీకః-

         బుద్ధిమాన్ = బుద్ధిమంతుడు; మధురాభాషీ = మధురముగా మాట్లాడువాడు; ​పూర్వభాషీ = ముందుగ తాను మాట్లాడువాడు; ప్రియంవదః = ప్రియముగా మాట్లాడువాడు; వీర్యవాన్ = వీరుడు; న = కాడు; చ = మఱియు; వీర్యేణ = వీరత్వముచేత; ​మహతా = గొప్పదైన; స్వేన = తనను; విస్మితః = మరచువాడు.

భావంః-

         శ్రీరాముడు మహాబుద్ధిమంతుడు, మృదుమధురముగా మాటలాడువాడు. ఇతరులు తారసిల్లునపుడు తానే ముందుగా పలకరించి ప్రియముగా వచించువాడు. మహాపరాక్రమశాలి. మిక్కిలి పరాక్రమవంతుడైనను ఒళ్ళు మరచి వీరత్వము చూపడు.

2.1.15.
అనుష్టుప్.

న చానృతకథో విద్వాన్

​వృద్ధానాం ప్రతిపూజకః।

అనురక్తః ప్రజాభిశ్చ

​ప్రజాశ్చా ప్యనురంజతే॥

టీకః-

         న = కాడు; చ; అనృతకథః = కల్లలు చెప్పువాడు; విద్వాన్ = విద్యాపారంగతుడు; ​వృద్ధానాం = పెద్దలకు; ప్రతిపూజకః = గౌరవించి వారి గౌరవము పొందువాడు; అనురక్తః = అనురాగము పొందినవాడు; ప్రజాభిః = ప్రజలచేత; చ = మఱియు; ​ప్రజాః = ప్రజలను; చ = మఱియు; అపి = కూడ; అనురంజతే = సంతోషపెట్టును.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు ఎట్టి పరిస్థితులలోను అసత్యవాక్కులు పలుకడు. అతడు సకలవిద్యాపారంగతుడు. పెద్దలను పూజించి వారిచే గౌరవింపబడువాడు వాడు. ప్రజల ప్రేమాభిమానములు ఎంతగానో పొందెడివాడు. శ్రీరాముడు కూడ ప్రజలను రంజింపచేసెడివాడు.

2.1.16.
అనుష్టుప్.

సానుక్రోశో జితక్రోధో

​బ్రాహ్మణ ప్రతిపూజకః।

దీనానుకంపీ ధర్మజ్ఞో

​నిత్యం ప్రగ్రహవాన్ శుచిః॥

టీకః-

         సానుక్రోశః = దయమయుడు; జితక్రోధః = జయింపబడిన కోపము కలవాడు; ​బ్రాహ్మణ ప్రతిపూజకః = బ్రాహ్మణులను ఎదురేగి పూజించువాడు; ​దీనానుకంపీ = దీనులపై జాలిపడువాడు; ధర్మజ్ఞః = ధర్మము నెఱిగినవాడు; ​నిత్యం = ఎల్లప్పుడు; ప్రగ్రహవాన్ = ఆత్మ సంయమము గలవాడు; శుచిః = పరిశుద్ధుడు, స్వచ్ఛవర్తనుడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రప్రభువు దయానిధి. కోపరహితుడు. బ్రాహ్మణులకు ఎదురేగి వారిని పూజించువాడు. దీనుల ఎడ జాలిగలవాడు. ధర్మములెఱిగినవాడు. ఎల్లప్పుడు ఆత్మనిగ్రహము కలవాడు. స్వచ్ఛమైన శుభ్రమైన ప్రవర్తన కలవాడు.

గమనికః-

         శుచిః పదమును మనుస్మృతిలో ఇలా చెప్పారు. శ్లో. యోఽర్ధేశుచిః స హి శుచిః। న మద్వారి శుచిః శుచిః॥ ధన విషయమునను పవిత్రముగా ఉండువాడే నిజముగా “శుచి” యైన వాడు. నీటితో ఒంటికి పట్టే మట్టి కడిగినంత మాత్రమున “శుచి”గా ఉన్నావాడు కాదు. బాహ్య శుద్దేకాదు, అంతఃశుద్ధికూడా ఉంటేనే వాడు “శుచి” అనబడును.

2.1.17.
అనుష్టుప్.

కులోచితమతిః క్షాత్రం

​ధర్మం స్వం బహుమన్యతే।

మన్యతే వరయా కీర్త్యా

​మహ త్స్వర్గఫలం తతః॥

టీకః-

         కులోచితమతిః = వంశమునకు తగిన బుద్ధిగలవాడు; క్షాత్రం = క్షత్రియ సంబంధ; ​ధర్మం = ధర్మమును; స్వం = తనకు సంబంధించిన; బహుమన్యతే = చాల గౌరవించును; మన్యతే = తలచును; వరయా కీర్త్యా = గొప్ప కీర్తిచేత; ​మహత్ = గొప్ప; స్వర్గఫలం = స్వర్గ ఫలమును; తతః = పిమ్మట.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు ఇక్ష్వాకువంశమునకు తగిన బుద్ధిగలవాడు. స్వధర్మమైన క్షత్రియధర్మములు పూర్తిగా ఆచరించుచు, స్వధర్మాచరణ కీర్తి స్వర్గఫలదాయకమని విశ్వసించును.

2.1.18.
అనుష్టుప్.

నాశ్రేయసి రతో విద్వాన్

​నవిరుద్ధ కథారుచిః।

ఉత్తరోత్తర యుక్తౌ చ

​వక్తా వాచస్పతి ర్యథా॥

టీకః-

         న = కాడు; అశ్రేయసి = శ్రేయస్కరముకాని కార్యములో; రతః = ఆసక్తిపరుడు; విద్వాన్ = విద్వాంసుడు; ​న = కాడు; విరుద్ధ = విరుద్ధమైన; కథారుచిః = సంభాషణలయందు; ఉత్తరోత్తర = ఉత్తర+ఉత్తర, వాదోపవాదములలో, చర్చలలో; యుక్తౌ = తగినట్టివి; చ = మఱియు; ​వక్తాః = పలుకుట యందు; వాచస్పతిః = బృహస్పతి; యథా = వలె.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు తగని కార్యములందు ఆసక్తి లేనివాడు. విద్వాంసుడు. ధర్మవిరుద్ధపు పలుకులలో అభిరుచి లేనివాడు. వాదోపవాదములతో కూడిన చర్చల యందు బృహస్పతి వలె తగినట్లు పలుకు వాడు.

2.1.19.
అనుష్టుప్.

అరోగస్తరుణో వాగ్మీ

​వపుష్మాన్ దేశకాలవిత్।

లోకే పురుషసారజ్ఞః

​సాధురేకో వినిర్మితః॥

టీకః-

         అరోగః = ఆరోగ్యవంతుడు; తరుణః = యువకుడు; వాగ్మీ = వాక్కులందు చతురత కలిగినవాడు; ​వపుష్మాన్ = మంచి శరీరము కలవాడు; దేశకాలవిత్ = దేశకాల ధర్మములు ఎఱిగినవాడు; లోకే = లోకమందు; పురుష = మనుజుల; సారః = సామర్థ్యములు; జ్ఞః = ఎఱుగువాడు; ​సాధుః = సాధువు; ఏకః = ఒక్కడే; వినిర్మితః = నిశ్చయింపబడిననాడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు చక్కని ఆరోగ్యము, తారుణ్యము, వాక్చతురత కలిగినవాడు; సౌందర్యముతో కూడిన దృఢమైన శరీరము కలవాడు; దేశకాలములు ఎఱిగి ప్రవర్తించువాడు; లోకుల సామర్థ్యములు నెఱుగువాడు; పరమసాధువు ఇతను ఒక్కడే యని నిశ్చయింపబడినవాడు.

గమనికః-

         (1) వాగ్మీ = వేదమయ వాక్కును ప్రసరింపజేయువాడు కనుక 'వాగ్మీ' యని చెప్పబడుచున్నాడు. ఇతి శ్రీమఛ్చంకరాచార్య విష్ణుసహస్రనామ స్తోత్ర భాష్యాం, 267వ నామ వ్యాఖ్యానం. (2) సాధువు- శ్లో. అపకారిషు యసాధుః సాధురితి కీర్తితః, అపకారియెడ కూడ సాధువర్తనము గలవాడే నిజమైన సాధువు.

2.1.20.
అనుష్టుప్.

స తు శ్రేష్ఠై ర్గుణైర్యుక్తః

​ప్రజానాం పార్థివాత్మజః।

బహిశ్చర ఇవ ప్రాణో

​బభూవ గుణతః ప్రియః॥

టీకః-

         సః = అతడు; తు; శ్రేష్ఠైః = శ్రేష్ఠములైన; గుణైః = గుణములతో; యుక్తః = కూడినవాడు; ​ప్రజానాం = ప్రజలకు; పార్థివాత్మజః = రాకుమారుడు; బహిః = బయట; చర = చరించు; ఇవ = వలె; ప్రాణః = ప్రాణము; ​బభూవ = అయ్యెను; గుణతః = గుణములవలన; ప్రియః = ప్రీతివంతుడు.

భావంః-

         ఇన్ని సుగుణములు కలిగిన ఆ రాకుమారునిపై ప్రజలందఱు అమితమైన ప్రేమ కలిగియుండెడివారు. వారు తమ ప్రాణములే శ్రీరామచంద్రుని రూపములో బయట సంచరించుచున్నటుల ఉండెడివారు.

2.1.21.
అనుష్టుప్.

సమ్య గ్విద్యావ్రత స్నాతో

​యథావ త్సాంగవేదవిత్।

ఇష్వస్త్రే చ పితుశ్శ్రేష్ఠో

​బభూవ భరతాగ్రజః॥

టీకః-

         సమ్యక్ = సమగ్రముగా; విద్యాః = చతుషష్ఠివిద్యలందు; ​వ్రత = సమావర్తనాది వ్రతములందు; స్నాతః = ఉత్తీర్ణుడు; ​యథావత్ = శాస్త్రవిహితముగా; సాంగవేదవిత్ = స+అంగవేదవిత్, వేదాంగముల సహితముగ వేదములు ఎఱిగినవాడు; ఇష్వస్త్రే = ఇషుః+అస్త్రేః, శస్త్ర అస్త్ర నైపుణ్యము నందు; చ = కూడ; పితుశ్శ్రేష్ఠః = తండ్రి కంటే శ్రేష్ఠుడు; ​బభూవ = అయ్యెను; భరతాగ్రజః = శ్రీరముడు.

భావంః-

         భరతునికి అన్నగారయిన శ్రీరామచంద్రుడు సకల విద్యలు వ్రతములు సమగ్రముగా నేర్చి ఉత్తీర్ణుడాయెను. సకల వేద వేదాంగములనందు నిష్ణాతుడాయెను. అంతేకాదు శస్త్రాస్త్ర నైపుణ్యము లందు తండ్రిని మించినవాడు.

గమనికః-

         1. భరతుడు అనగా భరించు వాడు, పోషణ భారము, రక్షణ భారము వహించు వాడు. వాని అన్నగారు అంటే మించినవాడు. కనుక రాముడు భరతాగ్రజుడు. భరతుడు శ్రీరాముని వనవాసకాలము అంతయు, రాజ్యాధికారము గ్రహించక అన్నగారి పాదుకలకు సమర్పించుచు, రాజ్య పోషణ రక్షణ భారములను వహించెను అంతటి మహానుభావుడు. 2. అస్త్రములు మంత్ర పూర్వకముగాను, శస్త్రములు మంత్రములు అవసరము లేకుండగను ప్రయోగింతురు . 3. భరతాగ్రజుడు- భరతునికి అన్నగారు, రాముడు.

2.1.22.
అనుష్టుప్.

కల్యాణాభిజనస్సాధుః

​అదీనః సత్యవాగృజుః।

వృద్ధై రభివినీతశ్చ

​ద్విజై ర్ధర్మార్థ దర్శిభిః॥

టీకః-

         కల్యాణ = శుభప్రదమైన; అభిజనః = గొప్పవంశపు; సాధుః = బాహ్యంతర శుద్ధిగల మూర్తి; ​అదీనః = దైన్యములేనివాడు; సత్యవాక్ = సత్యమునే పలికెడివాడు; ఋజుః = ఋజుమార్గములో నడచువాడు; వృద్ధైః = పెద్దలచే; అభివినీతః = సుశిక్షితుడు; చ = మఱియు; ​ద్విజైః = బ్రాహ్మణులచే; ధర్మ = ధర్మమును; అర్థ = అర్థమును; దర్శిభిః = ఎఱిగినవారిచే.

భావంః-

         గొప్ప ఉత్తమవంశసంజాతుడైన శ్రీరామచంద్రుడు సాధుమూర్తి. దీనత్వమును ఎఱుగడు. సత్యముపలుకుటకు కట్టుబడు వాడు. ఋజువర్తన గలవాడు. ధర్మార్థముల నెఱిగిన పెద్దలవద్ద, బ్రాహ్మణులవద్ద సుశిక్షితుడు.

2.1.23.
అనుష్టుప్.

ధర్మకామార్థ తత్త్వజ్ఞః

​స్మృతిమా న్ప్రతిభానవాన్।

లౌకికే సమయాచారే

​కృతకల్పో విశారదః॥

టీకః-

         ధర్మః = ధర్మములు; కామః = కామము; అర్థ = అర్థముల; తత్త్వజ్ఞః = తత్వము నెఱిగినవాడు; ​స్మృతిమాన్ = జ్ఞాపకశక్తి గలవాడు; ప్రతిభానవాన్ = సమయస్ఫూర్తి కలిగినవాడు; ​లౌకికే = లోకవిషయములందు; సమయాచారే = సమయమునకు తగిన ఆచారములందు; ​కృతకల్పః = ఆచరించు సంకల్పము కలవాడు; విశారదః = నేర్పరి.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు ధర్మమును, కామమును, అర్థమును, వాటి తత్వముల లోతు లెఱిగినవాడు. జ్ఞాపకశక్తి కలవాడు. సమస్ఫూర్తితో లౌకికవ్యవహారము లందు ఆయా సమయములకు జరుగవలసిన కార్యములు ఏ లోపములు లేకుండ జరిపించు దృఢసంకల్పము కలిగిన విశారదుడు.

2.1.24.
అనుష్టుప్.

నిభృత స్సంవృతాకారో

​గుప్తమంత్ర స్సహాయవాన్।

అమోఘ క్రోధహర్షశ్చ

​త్యాగసంయమ కాలవిత్॥

టీకః-

         నిభృతః = అణుకువ కలిగినవాడు; సంవృతాకారః = నిగూఢ అభిప్రాయ ప్రకటన కలవాడు; ​గుప్తమన్త్రః = రహస్యములు కాపాడువాడు; సహాయవాన్ = సహాయపరుడు; అమోఘ = వ్యర్థముకాని; క్రోధ = కోపము; హర్షః = సంతోషములు కలవాడు; చ = మఱియు; ​ త్యాగ = త్యాగముచేయుటలో; సంయమ = నిగ్రహము; కాల = కాలానుగుణత; విత్ = ఎఱిగినవాడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు అణుకువకలిగినవాడు. నిగూఢమైన అభిప్రాయములు కనపఱుచు వాడు. రహస్య మంత్రాగములు వెల్లడిచేయనివాడు. సహాయకారి. అనవసర క్రోధము, హర్షములు లేనివాడు. త్యాగముచేయుటలో పాత్రత, కాలము తెలిసినవాడు.

2.1.25.
అనుష్టుప్.

దృఢభక్తిః స్థిరప్రజ్ఞో

​నాసద్గ్రాహీ న దుర్వచాః।

నిస్తంద్రి రప్రమత్తశ్చ

​స్వదోష పరదోష విత్॥

టీకః-

         దృఢ = దృఢమైన; భక్తిః = భక్తి కలిగినవాడు; స్థిర = అచంచలమైన; ప్రజ్ఞః = నిర్ణయములు తీసుకొను సమర్థత కలవాడు; ​న = కాడు; అసత్ = తప్పుడువి; గ్రాహీ = గ్రహించువాడు; న = కాడు; దుర్వచాః = చెడుమాటలు పలుకువాడు; నిస్తంద్రిః = సోమరితనము లేనివాడు; అప్రమత్తః = ఏమరుపాటు లేనివాడు; చ = మఱియు; ​స్వదోష = తన దోషములను; పరదోష = ఇతరుల దోషములను; విత్ = తెలిసినవాడ.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు దృఢమైన స్నేహగౌరవములు చూపువాడు. తిరుగులేని నిర్ణయశక్తి కలవాడు. చెడు గ్రహించడు. చెడ్డమాటలు చెప్పడు. సోమరితనము, ఏమరిపాటు లేనివాడు. తనదోషములు, ఇతరుల దోషములు ఎఱిగినవాడు.

2.1.26.
అనుష్టుప్.

శాస్త్రజ్ఞశ్చ కృతజ్ఞశ్చ

​పురుషాంతర కోవిదః।

యః ప్రగ్రహానుగ్రహయోః

​యథాన్యాయం విచక్షణః॥

టీకః-

         శాస్త్రజ్ఞః = శాస్త్రజ్ఞానము కలిగినవాడు; చ = మఱియు; కృతజ్ఞః = చేసిన మేలు గుర్తుంచుకొనువాడు; చ = మఱియు; ​పురుషాంతరకోవిదః = మనుషుల మధ్య అంతరములు ఎఱిగిన పండితుడు; యః = ఎవడు; ప్రగ్రహ = నిగ్రహించుటయందు; అనుగ్రహయోః = అనుగ్రహించుటయందు; యథాన్యాయం = న్యాయానుగుణముగా; విచక్షణః = వివేకముగలవాడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు సకలశాస్త్రములు ఎఱిగినవాడు. చేసినమేలు మరువనివాడు. మనుషులలో అంతరములను ఎఱిగినవాడు, తగిన నిగ్రహానుగ్రహముల చూపుట యందు విచక్షణ గలవాడు.

2.1.27.
అనుష్టుప్.

సత్సంగ్రహ ప్రగ్రహణే

​స్థానవిన్నిగ్రహస్య చ।

ఆయకర్మణ్యుపాయజ్ఞః

​సందృష్ట వ్యయకర్మవిత్॥

టీకః-

         సత్ = సత్పురుషులను; ​ సంగ్రహ = చేరదీసి; ప్రగ్రహణే = రక్షించుట యందు; ​స్థానవిత్ = గుర్తించుట తెలియువాడు; నిగ్రహస్య = నిగ్రహించవలసినవారిని; చ = మఱియు; ఆయః = ఆదాయముతెచ్చు; కర్మణి = పనుల యందు; ఉపాయజ్ఞః = ఉపాయములెఱిగినవాడు; సందృష్ట = నైపుణ్యంగా; వ్యయకర్మ = ఖర్చుపెట్టుటలో; విత్ = తెలిసినవాడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు సజ్జనులను చేరదీసి రక్షించుటలోను నిపుణుడు. ఎవరిని శిక్షించవలెనో తెలిసిన వాడు. న్యాయబద్దంగా ధన సంపాదన చేయు ఉపాయములు తెలిసిన వాడు. సముచితముగ వ్యయములు చేయుట యందు నిపుణుడు.

గమనికః-

         వ్యయనైపుణ్యము- శ్లో. కశ్చిదాయస్య చార్ధేన। చతుర్భాగేన వా పునః। పాదభాగైః త్రిభిర్వాపి। వ్యయస్సంచోద్యతో బుద్ధైః॥ - మహాభారతము సభాపర్వము. తెలివి గలవారు ఆదాయములో సగముకాని, పావుగాని, ముప్పావు గాని వంతు వరకే వ్యయము చేయుదురు. కోశాగారమునకు ఎట్టి పరిస్థితులలో లోటు రానీయరు.

2.1.28.
అనుష్టుప్.

శ్రైష్ఠ్యం శాస్త్రసమూహేషు

​ప్రాప్తో వ్యామిశ్రకేషు చ।

అర్థధర్మౌ చ సంగృహ్య

​సుఖతంత్రో న చాలసః॥

టీకః-

         శ్రైష్ఠ్యం = శ్రేష్ఠత్వము; శాస్త్ర = శాస్త్రముల; సమూహేషు = అన్నింటి యందు; ​ప్రాప్తః = పొందినవాడు; వ్యామిశ్రకేషు = పరస్పరసంబంధములు గల విద్యలందు; చ = మఱియు; అర్థధర్మౌ = అర్థము, ధర్మము రెండిటిని; చ = మఱియు; సంగృహ్య = సంగ్రహించుకొని; ​సుఖతన్త్రః = సుఖమును కోరుకొనువాడు; న = కాడు;చ = మఱియు; ఆలసః = సోమరి.

భావంః-

         శ్రీరాముడు సకల శాస్త్రములయందును, ఒకదానితో ఒకటి సంబంధించి ఉన్న విద్యలయందు గొప్ప ప్రావీణ్యముగలవాడు. ధర్మబద్దముగా ఆర్జించిన వానితో సుఖములను కోరుకొనువాడు. అలసత్వము లేనివాడు.

2.1.29.
అనుష్టుప్.

వైహారికాణాం శిల్పానాం

​విజ్ఞాతాఽర్థ విభాగవిత్।

ఆరోహే వినయే చైవ

​యుక్తో వారణవాజినామ్॥

టీకః-

         వైహారికాణాం = విహారములకొఱకైన; శిల్పానాం = శిల్పకళాది కళలందు; ​విజ్ఞాతా = బాగుగా తెలిసినవాడు; అర్థ = ధనమును; అర్థ విభాగవిత్ = విభాగించుట ఎఱిగినవాడు; ఆరోహే = ఎక్కుటయందు ; వినయే = శిక్షణ ఇచ్చుటయందు; చ = మఱియు; ఏవ = మాత్రమే; ​యుక్తః = సమర్థుడు; వారణ = ఏనుగులను ; వాజినామ్ = గుఱ్ఱములను.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు మనోరంజకమైన వినోదములకు సంబంధించిన సంగీతము, నృత్యము వంటి కళలయందు నిపుణుడు. ధనమును యుక్తమైన విధముగ విభాగించుకొని సద్వినియోగము చేయుటనెఱింగినవాడు. ఏనుగులను, గుఱ్ఱములను అధిరోహించుటలోను, అదుపుచేయుటలోను, వాటికి శిక్షణ ఇచ్చుటయందును సమర్థుడు.

గమనికః-

         ధనవ్యయము ఐదు విధములు. ధర్మము, కీర్తి, లౌకికములు, తన, స్వజనముల కొఱకు. శ్లో. ధర్మాయ, యశసేర్థాయ, కామాయ, స్వజనాయచ పంచధా విభజన్ విత్తం ఇహాముత్రచ శోభతే –పోతేభా. 8-580-సీ.

2.1.30.
అనుష్టుప్.

ధనుర్వేదవిదాం శ్రేష్ఠో

​లోకేఽతిరథ సమ్మతః।

అభియాతా ప్రహర్తా చ

​సేనా నయవిశారదః॥

టీకః-

         ధనుర్వేద = విలువిద్య; విదాం = తెలిసినవారిలో; శ్రేష్ఠః = శ్రేష్ఠుడు; లోకే = లోకమునందు; అతిరథ = అతిరథులచేతను; సమ్మతః = పూజింపబడువాడు; అభియాతా = ఎదుర్కొనువాడు; ప్రహర్తా = సంహరించువాడు; చ = మఱియు; ​సేనా = (శత్రు) సైన్యములను; నయవిశారదః = మిక్కిల నిపుణుడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు ధనుర్వేద రహస్యములు తెలిసినవారిలో శ్రేష్ఠుడు. లోకములో అతిరథులచే పూజలుగొన్నవాడు. శత్రుసైన్యములను ఎదుర్కొని వారిని సంహరించు నైపుణ్యము కలిగినవాడు.

గమనికః-

         అతిరథుడు- ఒకే సమయమున పెక్కుమంది విలుకాండ్రతో పోరెడి యోధుడు.

2.1.31.
అనుష్టుప్.

అప్రధృష్యశ్చ సంగ్రామే

​క్రుధ్దైరపి సురాసురైః।

అనసూయో జితక్రోధో

​న దృప్తో న చ మత్సరీ॥

టీకః-

         అప్రధృష్యః = ఎదిరింపశక్యము కానివాడు; చ = మఱియు; సంగ్రామే = యుద్ధమందు; ​క్రుద్ధైః = కోపించిన; అపి = కూడ; సురః = దేవతలు; అసురైః = రాక్షసులు; అనసూయః = అసూయలేనివాడు; జితక్రోధః = జయింపబడిన కోపము గలవాడు; ​న = కాడు; దృప్తః = గర్వితుడు; న = కాడు; చ = మఱియు; మత్సరీ = మత్సరము గలవాడు.

భావంః-

         యుద్ధమందు కోపించిన శ్రీరామచంద్రుడు సురాసురులకు సైతము ఎదిరింపశక్యముకానివాడు. అసూయలేనివాడు. కోపమును జయించినవాడు. ఏమాత్రము గర్వము కాని మత్సరము కాని లేనివాడు.

గమనికః-

         1. అసూయ అనగా ఇతరుల సుగుణములను దోషములుగా చూపుట అను దుర్గుణము;2. మత్సరము అనగా ఇతరుల ఉన్నతి చూచి ఓర్వలేకపోవు దుర్గుణముః 3. గర్వము అనగా ఐశ్వర్య, రూప, తారుణ్య, కుల, విద్య, బల, ఇష్టవస్తు, లాభాదులచే ఇతరులను ఎఱుగక యుండు దుర్గుణము. 4. అనసూయ- ॥అత్రి స్మృతి॥ నగుణాన్ గుణినో హంతి; స్తౌతి మందగుణానసి। నాన్యదోషేషు రమతే; సానసూయా ప్రకీర్తితా॥– గుణవంతుని గుణములలో దోషములు ఎంచనివాడు, పరుల స్వల్పగుణములను సైతము ప్రశంసించువాడు, ఇతరుల దోషములను చూసి ఆనందించని వాడు అనసూయ (దృష్టిదోషము లేనివాడు) అని ప్రసిద్ధు డగును.

2.1.32.
అనుష్టుప్.

న చావమంతా భూతానాం

​న చ కాలవశానుగః।

ఏవం శ్రేష్ఠగుణైర్యుక్తః

​ప్రజానాం పార్థివాత్మజః॥

టీకః-

         న = కాడు; చ = మఱియు; అవమంతా = అవమానించువాడు; భూతానాం = ప్రాణులను; ​న = కాడు; చ = మఱియు; కాలవశానుగః = కాలమునకు లొంగిపోవువాడు; ఏవం = ఈవిధముగా; శ్రేష్ఠగుణైః = శ్రేష్ఠ గుణములచే; యుక్తః = తగినవాడు; ​ప్రజానాం = ప్రజలకు; పార్థివాత్మజః = రాకుమారుడు.

భావంః-

         ఎప్పుడు ఎవ్వరిని అవమానించడు. కాలమునకు లొంగని శుద్ధసత్వ స్వభావుడు. ఇట్టి అత్యుత్తమ గుణములతో ఈ శ్రీరామ రాకుమారుడు ప్రజలచే యోగ్యునిగా గుర్తింబడుచుండెను.

గమనికః-

         శ్రీరాముడు సాక్షాత్తు పరమాత్మ స్వరుపమను చెప్పుశ్లోకములలో ఇది ఒకటి. కాలమునకు లొంగని శుద్ధసత్వ స్వభావము పరమాత్మ లక్షణము. జితక్రోధః అనునది విష్ణుసహస్రనామవళి యందు గలదు.

2.1.33.
అనుష్టుప్.

సమ్మతస్త్రిషులోకేషు

​వసుధాయాః క్షమాగుణైః।

బుద్ధ్యా బృహస్పతేస్తుల్యో

​వీర్యేణాపి శచీపతేః॥

టీకః-

         సమ్మతః = పూజ్యుడు; త్రిషులోకేషు = ముల్లోకములందు; వసుధాయాః = భూదేవికి; క్షమాగుణైః = క్షమ, ఓర్పు గుణములచే; బుద్ధ్యా = బుద్ధిచే; బృహస్పతేః = బృహస్పతికి; తుల్యః = నమానుడు; ​వీర్యేణ = పరాక్రమమునందు; అపి = కూడ; శచీపతేః = శచీదేవి పతి అయిన ఇంద్రునికి

భావంః-

         రాకుమారుడైన శ్రీరామచంద్రుడు, సుగుణములరాశి, ముల్లోకములకును పూజ్యుడాయెను. ఆ శ్రీరామచంద్రుడు క్షమ, ఓర్పుగుణములతో భూదేవితోను, బుద్ధికుశలత యందు బృహస్పతితోను, పరాక్రమమునందు ఇంద్రునితోను సమానుడు.

2.1.34.
అనుష్టుప్.

తథా సర్వప్రజాకాంతైః

​ప్రీతిసంజననైః పితుః।

గుణైర్విరురుచే రామో

​దీప్తస్సూర్య ఇవాంశుభిః॥

టీకః-

         తథా = ఆవిధముగా; సర్వ = సమస్తమైన; ప్రజా = ప్రజానీకములకు; కాంతైః = మనోహరములైనవి; ప్రీతి = ప్రీతి; సంజననైః = కలిగించునవి; పితుః = తండ్రికి; గుణైః = గుణములచే; విరురుచే = ప్రకాశించెను; రామః = శ్రీరామచంద్రుడు; ​దీప్తః = ప్రకాశించుచున్న; సూర్యః = సూర్యుడు; ఇవ = వలె; అంశుభిః = కిరణములచే.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు ప్రజలందరకు మనోహరములు, తండ్రికి ఆనంద కరములు అగు ఇట్టి గుణములతో కాంతి కిరణములతో ప్రకాశించే భానుని వలే విరాజిల్లుచుండెను.

2.1.35.
అనుష్టుప్.

తమేవం వ్రతసంపన్నమ్

​అప్రధృష్య పరాక్రమమ్।

లోకపాలోపమం నాథమ్

​అకామయత మేదినీ॥

టీకః-

         తమ్ = వానిని; ఏవం = మాత్రము; వ్రత = నియమబద్ద జీవనము; సంపన్నమ్ = సమృద్దిగా కలిగినవాడు; ​అప్రధృష్య = ఎదిరింపశక్యము కాని; పరాక్రమమ్ = పరాక్రమము గలవాడు; లోకపాల = లోకపాలురతో; ఉపమం = సరిపోలువానిని; నాథమ్ = ప్రభువునుగా; ​అకామయత = ఆశించెను; మేదినీ = రాజ్యం.

భావంః-

         మిక్కిలి నియమ బద్ద జీవంచువాడు, ఎదిరింపశక్యము కాని పరాక్రమము కలిగినవాడు, లోకపాలురతో సమానుడు అయిన పాలకుడు, అట్టి శ్రీరామచంద్రుడు తమకు ప్రభువు కావాలెనని దేశము ఆకాంక్షించెను.

గమనికః-

         కేవలము కొందరు ప్రజలు మాత్రమే కాకుండ, దేశంలోని మొత్తం ప్రజలు శ్రీరాముడు రాజు కావాలని కోరుకుంటున్నారు కనుక మేదినీ అకామయత.

2.1.36.
అనుష్టుప్.

ఏతైస్తు బహుభిర్యుక్తం

​గుణై రనుపమై స్సుతమ్।

దృష్ట్వా దశరథో రాజా

​చక్రే చింతాం పరంతపః॥

టీకః-

         ఏతైః = వీనితో; తు; బహుభిః = అనేకములైన; యుక్తం = కూడిన; గుణైః = గుణములతో; అనుపమై = అన్+ఉపమైః, సాటిలేని; సుతమ్ = సుతుని గూర్చి; దృష్ట్వా = చూచి; దశరథః = దశరథుడు; రాజా = రాజు; ​చక్రే = చేసెను; చింతాం = ఆలోచన; పరంతపః = శత్రుసంహారకుడు.

భావంః-

         ఇట్లు అనేక సాటిలేని శుభలక్షణములతో విలసిల్లుచున్న తన పెద్ద కొడుకు రాముని చూచి, శత్రుసంహారకుడైన దశరథమహారాజు ఇట్లు ఆలోచించసాగెను.

2.1.37.
అనుష్టుప్.

అథ రాజ్ఞో బభూవైవం

​“వృద్ధస్య చిరజీవినః।

ప్రీతిరేషా కథం రామో

​రాజా స్యాన్మయి జీవతి॥

టీకః-

         అథ = పిమ్మట; రాజ్ఞః = రాజునకు; బభూవ = కలిగెను; ఏవం = ఈవిధముగా; ​వృద్ధస్య = వృద్ధునికి; చిరజీవినః = చాలాకాలము జీవించినవానికి; ప్రీతిః = సంతోషము; ఏషా = ఈ; కథం = ఎట్లు; రామః = రాముడు; ​రాజా = రాజు; స్యాత్ = అవునో; మయి = నేను; జీవతి = జీవించి ఉండగా.

భావంః-

         వృద్ధుడు, చిరకాలము జీవించిన దశరథ మహీపతి "నేను జీవించియుండగా రాముని రాజుగా చూచు భాగ్యము, సంతోషము నాకు కలుగునా ?" అని ఆలోచింపసాగెను.

2.1.38.
అనుష్టుప్.

ఏషా హ్యస్య పరా ప్రీతిః

​హృది సంపరివర్తతే।

కదా నామ సుతం ద్రక్ష్యా

మ్యభిషిక్తమహం ప్రియమ్॥

టీకః-

         ఏషా = ఈ; హి; అస్య = ఈతని; పరా = గొప్ప; ప్రీతిః = ప్రీతికరమైనది; ​హృది = మనస్సుయందు; సంపరివర్తతే = నిరంతరము మెదలుచుండెను; కదా = ఎప్పుడు; నామ = సంభావ్యము (వావిళ్లవారి నిఘంటువు, పరవస్తు శ్రీనివాసాచార్య సర్వశబ్ధసంబేధిని) / వాక్యాలంకార్థం అని కొందరు; సుతం = పుత్రుని; ద్రక్ష్యా = చూడగలను; ​అభిషిక్తం = రాజ్యాభిషిక్తునిగా; అహం = నేను; ప్రియమ్ = ప్రియమైన.

భావంః-

         దశరథ మహారాజునకు మనస్సులో “నా ప్రియసుతుడైన శ్రీరామచంద్రుని రాజ్యాభిషిక్తునిగా ఎప్పుడు చూడగలనో కదా!” అని నిరంతర ధ్యాస.

2.1.39.
అనుష్టుప్.

వృద్ధికామో హి లోకస్య

​సర్వభూ తానుకంపనః।

మత్తః ప్రియతరో లోకే

​పర్జన్య ఇవ వృష్టిమాన్॥

టీకః-

         వృద్ధికామః = వృద్ధియందు కోరికగలవాడు; హి; లోకస్య = లోకముయొక్క; ​సర్వ = సకల; ​భూత = జీవులయెడ; ​ అనుకంపనః = కలిగినవాడు; మత్తః = నాకంటె; ప్రియతరః = మిక్కిలి ప్రియమైనవాడు; లోకే = లోకమందు; ​పర్జన్య = మేఘము; ఇవ = వలె; వృష్టిమాన్ = వర్షించు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు ప్రజల అభివృద్ధికై పాటుపడువాడు, సకలజీవులయెడ కృప కలిగినవాడు, వర్షించే మేఘమువలె ప్రజలందఱకు నాకంటె మిక్కిలి ఇష్టుడు కదా!

గమనికః-

         ప్రియము- ప్రియతరము- ప్రియతమము.

2.1.40.
అనుష్టుప్.

యమశక్రసమో వీర్యే

​బృహస్పతిసమో మతౌ।

మహీధరసమో ధృత్యాం

​మత్తశ్చ గుణవత్తరః॥

టీకః-

         యమః = యమునితో; శక్ర = ఇంద్రునితో; సమః = సమానుడు; వీర్యే = వీరత్వమునందు; ​ బృహస్పతి = బృహస్పతితో; సమః = సమానుడు; మతౌ = బుద్ధియందు; మహీధర = పర్వతముతో; ధృత్యాం = ధైర్యమునందు; ​మత్తః = నాకంటె; చ = మఱియు; గుణవత్తరః = అధిక గుణవంతుడు.

భావంః-

         శ్రీరామచంద్రుడు యముని అంతటి; ఇంద్రుని అంతటి వీరత్వము కలవాడు. బుద్ధియందు బృహస్పతి అంతటివాడు. మేరునగధీరుడు. సద్గుణములలో నన్నుమించినవాడు.

గమనికః-

         గుణవంతుడు- గుణవత్తరుడు- గుణవత్తముడు.

2.1.41.
అనుష్టుప్.

మహీమహమిమాం కృత్స్నామ్

​అధితిష్ఠంత మాత్మజమ్।

అనేన వయసా దృష్ట్వా

​యథా స్వర్గమవాప్నుయామ్॥

టీకః-

         మహీమ్ = దేశమును; అహమ్ = నేను; ఇమాం = ఈ; కృత్స్నామ్ = సమస్తమైన; ​అధితిష్ఠంతమ్ = అధిష్ఠించి ఉన్న; ఆత్మజమ్ = పుత్రుని; అనేన = ఈ; వయసా = వయస్సుతో; దృష్ట్వా = చూచి; ​యథా = ఏట్లు; స్వర్గమ్ = స్వర్గమును; అవాప్నుయామ్ = పొందుదును.

భావంః-

         నా పుత్రుడైన శ్రీరామచంద్రుడు ఈ సమస్తభూమండలమును పరిపాలించుచుండగా ఈ వయస్సులో చూచి నేను స్వర్గస్తుడను కాగలనా?

2.1.42.
అనుష్టుప్.

ఇత్యేతై ర్వివిధై స్తైస్తైః

​అన్యపార్థివ దుర్లభైః।

శిష్టై రపరిమేయైశ్చ

​లోకే లోకోత్తరై ర్గుణైః॥

టీకః-

         ఇతి = ఈవిధముగా; ఏతైః = ఈ గుణములతో; వివిధైః = అనేకవిధములయిన; తైః+తైః = ఆ యా; ​అన్యపార్థివ = ఇతర రాజులకు; దుర్లభైః = దుర్లభములైన; శిష్టైః = మిగిలిన; అపరిమేయైః = అపరిమితమయిన; చ = మఱియు; ​లోకే = లోకమునందు; లోకోత్తరైః = మిక్కిలి ప్రసిద్దమైన, అసాధారణమైన, అత్యుత్తమమైన (శ్రీహరి నిఘంటువు); గుణైః = గుణములతో.

భావంః-

         రామచంద్రుని ఇట్టి అనేక సుగుణములు ఈ ఇతర రాజులకు దుర్లభములు. అంతే కాక లోకంలోనే మిక్కిలి ప్రసిద్దమైన, అసాధారణమైన, అత్యుత్తమమైన అనేక కళ్యాణగుణములు కలిగినవాడు మా రామచంద్రుడు.

2.1.43.
అనుష్టుప్.

తం సమీక్ష్య మహారాజో

​యుక్తం సముదితై శ్శుభైః।

నిశ్చిత్య సచివై స్సార్ధం

​యువరాజ మమన్యత॥

టీకః-

         తం = వానిని; సమీక్ష్య = సమీక్షించి; మహారాజః = మహారాజు; యుక్తం = కూడిన; సముదితైః = ఒకచోట చేరినవి; శుభైః = శుభకరమైనవి; నిశ్చిత్య = నిశ్చయించుకొని; సచివైః = సచివులు, మంత్రులు; సార్ధం = సమూహముతో; ​యువరాజమ్ = యువరాజుగా; అమన్యత = చేయదలచెను.

భావంః-

         అటువంటి కుమారుని గుణగణాలను చర్చించుకుని దశరథ మహారాజు తన సచివులతో సమాలోచనచేసి ఆ శ్రీరాముని యువరాజు చేయదలచెను.

2.1.44.
అనుష్టుప్.

దివ్యంతరిక్షే భూమౌ చ

​ఘోరముత్పాతజం భయమ్।

సంచచక్షేఽథ మేధావీ

​శరీరే చాత్మనో జరామ్॥

టీకః-

         దివి = ఆకాశమునందు; అంతరిక్షే = అంతరిక్షమునందు; భూమౌ = భూమియందు; చ = మఱియు; ​ఘోరమ్ = భయంకరమైన; ఉత్పాతజం = ఉత్పాతములగూర్చి; భయమ్ = భయమును; సంచచక్షే = ప్రస్తావించెను; అథ = పిమ్మట; మేధావీ = బుద్ధిశాలి; శరీరే = దేహమునందు; చ = మఱియు; ఆత్మనః = తనయొక్క; జరామ్ = ముసలితనమును.

భావంః-

         అప్పుడు, పైన ఆకాశ, అంతరిక్షములలోనూ, నేలమీద ఘోరమైన ఉత్పాతముల సంభవించెను. మేధావి అయిన దశరథుడు ఆ ఉత్పాతముల వలన రాబోవు భీకర పరిస్థితుల గురించి, వార్ధక్యమునకు లొంగుచున్న తన శరీరమును గురించి తన మంత్రులతో ప్రస్తావించెను.

2.1.45.
అనుష్టుప్.

పూర్ణచన్ద్రానన స్యాథ

​శోకాపనుద మాత్మనః।

లోకే రామస్య బుబుధే

​సంప్రియత్వం మహాత్మనః॥

టీకః-

         పూర్ణచంద్ర = నిండుపున్నమి వంటి; ఆననస్య = మోము కలవాడు; అథ = పిమ్మట; ​శోకాపనుదమ్ = శోకమును తొలగించు; ఆత్మనః = తనయొక్క; లోకే = లోకమందు; రామస్య = శ్రీరామచంద్రునియొక్క; బుబుధే = తెలుసుకొనెను; ​సంప్రియత్వం = ప్రియత్వమును; మహాత్మనః = మహాత్ముడు.

భావంః-

         పున్నమి చంద్రునివంటి మోము కలిగినవాడు అయిన రాముడు లోకమంతటికి ప్రియుడు. వానికి పట్టాభిషేకము ఒనర్చుటచే తన శోకము పూర్తిగా తొలగునని దశరథుడు గ్రహించెను.

2.1.46.
అనుష్టుప్.

ఆత్మనశ్చ ప్రజానాం చ

​శ్రేయసే చ ప్రియేణ చ।

ప్రాప్తకాలేన ధర్మాత్మా

​భక్త్యా త్వరితవాన్ నృపః॥

టీకః-

         ఆత్మనః = తనయొక్క; చ = మఱియు; ప్రజానాం = ప్రజలయొక్క; చ = మఱియు; ​శ్రేయసే = శ్రేయస్సు కొఱకు; చ = మఱియు; ప్రియేణ = ప్రియముచేత; చ = మఱియు; ప్రాప్తకాలేన = తగు కాలము వచ్చుటచేత; ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడు అయిన; ​భక్త్యా = గౌరవముతో కూడిన స్నేహముతో; త్వరితవాన్ = త్వరపడెను; నృపః = రాజు.

భావంః-

         ధర్మాత్ముడైన దశరథుడు తనకు తన ప్రజలకు శ్రేయస్సుకొఱకును, తనకు రాముడంటే తనకు కల ఎంతో ప్రేమ చేతను, మఱియు తగిన సమయము ఆసన్నమగుటచేతను తన రాముని పట్టాభిషేకము గురించి గౌరవము పూర్వక ఇష్టముతో తొందరపడసాగెను.

2.1.47.
అనుష్టుప్.

నానానగర వాస్తవ్యాన్

​పృథ గ్జానపదానపి।

సమానినాయ మేదిన్యాః

​ప్రధానా న్పృథివీపతీన్॥

టీకః-

         నానా = వివిధ; నగరవాస్తవ్యాన్ = నగరవాసులను; పృథక్ = వేరుగా; జానపదాన్ = జానపదులను; అపి = కూడ; సమానినాయ = రప్పించెను; మేదిన్యాః = భూమియందు; ప్రధానాన్ = ముఖ్యమైన; పృథివీపతీన్ = రాజులను.

భావంః-

         దశరథుడు లోకంలోని ముఖ్య దేశముల రాజులందరను. వివిధ నగర జానపదవాసులను వేఱు వేఱుగా ఆహ్వానించి రప్పించెను.

2.1.48.
అనుష్టుప్.

న తు కేకయరాజానం

​జనకం వా నరాధిపః।

త్వరయా చానయామాస

​పశ్చాత్తౌ శ్రోష్యతః ప్రియమ్॥

టీకః-

         న = లేదు; తు; కేకయరాజానం = కేకయరాజును; జనకం = జనకుని; వా; నరాధిపః = మహారాజు; త్వరయా = తొందఱచే; చ = మఱియు; అనయామాస = రప్పించుట; పశ్చాత్ = తరువాత; తౌ = వారిరువురిని; శ్రోష్యతః = వినినవారు; ప్రియమ్ = ప్రియమైనది.

భావంః-

         రామపట్టాభిషేకము తొందగా చేయచుండుటచే, దశరథమహారాజు కేకయరాజును, జనకమహారాజును, తరువాత వారీ శుభవార్త విని ఆనందింతురు అని తలచి, పిలిపించలేదు.

2.1.49.
అనుష్టుప్.

తా న్వేశ్మ నానాభరణైః

​యథాఽర్హం ప్రతిపూజితాన్।

దదర్శాలంకృతో రాజా

​ప్రజాపతిరివ ప్రజాః॥

టీకః-

         తాన్ = వారిని; వేశ్మనాన్ = గృహములతోను; ఆభరణైః = అలంకారములతోను; ​యథా = ఆవిధముగా; అర్హం = అర్హతనుబట్టి; ప్రతిపూజితాన్ = పూజింపబడిన; దదర్శ = చూచెను; అలంకృతః = అలంకరింపబడినవాడు; రాజా = రాజు; ​ప్రజాపతిః = బ్రహ్మాదేవుడు; ఇవ = వలె; ప్రజాః = ప్రజలు.

భావంః-

         దశరథుడు, తన ఆహ్వానము మేరకు అయోధ్యకు వచ్చిన వారందఱికి తగిన విడిదిగృహములు ఏర్పాటుచేసి, వారి వారి అర్హతలకు తగునట్లు ఆభరణములతో సత్కరించెను. సర్వాభరణములతో అలంకృతుడైన దశరథుడు, బ్రహ్మదేవుడు ప్రజలను చూచినట్లుగా అతిథులను చూసుకొనెను.

2.1.50.
అనుష్టుప్.

అథోపవిష్టే నృపతౌ

​తస్మి న్పరబలార్దనే।

తతః ప్రవివిశుశ్శేషా

​రాజానో లోకసమ్మతాః॥

టీకః-

         అథ = పిమ్మట; ఉపవిష్టే = కుర్చుండగా; నృపతౌ = రాజు; ​తస్మిన్ = అందు; పరబలార్దనే = శత్రువులను పీడించువాడు; తతః = పిమ్మట; ప్రవివిశుః = ప్రవేశించిరి; శేషాః = మిగిలినవారు; ​రాజానః = రాజులు; లోకసమ్మతాః = ప్రజానురంజకులు.

భావంః-

         అంతట శత్రుభయంకరుడైన దశరథమహారాజు సభలో తన సింహాసమును అలకరించిన పిమ్మట ఆహ్వానించబడిన ప్రజానురంజకులగు రాజులు సభలోనికి ప్రవేశించిరి.

2.1.51.
అనుష్టుప్.

అథ రాజవితీర్ణేషు

​వివిధే ష్వాసనేషు చ।

రాజానమే వాభిముఖాః

​నిషేదుర్నియతా నృపాః॥

టీకః-

         అథ = పిమ్మట; రాజవితీర్ణేషు = రాజుచే ఒసగబడిన; ​వివిధేషు = బహువిధములైన; ఆసనేషు = ఆసనములందు; చ = మఱియు; ​రాజానమ్ = రాజునుగూర్చి; ఏవ = మాత్రమే; అభిముఖాః = ఎదురుగా ఉండినవారై; ​నిషేదుః = కూర్చుండిరి; నియతాః = నియమవంతులై; నృపాః = రాజులు.

భావంః-

         అట్లు లోనికి ప్రవేశించిన ఆ రాజులు వారికి నియమింపబడిన ఆసనములపై మహారాజునకు అభిముఖముగా రాజమర్యాదలను పాటించుచు ఆసీనులయిరి.

2.1.52.
జగతి.

సలబ్ధమానై ర్వినయాన్వితై ర్నృపైః

​పురాలయై ర్జానపదైశ్చ మానవైః।

ఉపోపవిష్టై ర్నృపతి ర్వృతో బభౌ

​సహస్రచక్షు ర్భగవా నివామరైః॥

టీకః-

         సః = అతడు; లబ్ధమానైః = పొందబడిన గౌరవము కలవారు; వినయాన్వితైః = వినయశీలురును; నృపైః = రాజుల చేత; పురాలయైః = పురవాసులును; జానపదైః = జానపదులును; చ = మఱియు; మానవైః = మనుజులచే; ఉపోపవిష్టైః = దగ్గరగా కూర్చున్నవారు; నృపతిః = రాజు; వృతః = చుట్టబడినవాడు; బభౌ = విరాజిల్లెను; ​సహస్రచక్షుః = దేవేంద్రుడు; భగవాన్ = భగవంతుడు; ఇవ = వలె; అమరైః = దేవతలు.

భావంః-

         సముచితమైన సత్కారములు లభించిన వినయశీలురైన సామంతరాజులు, వివిధ నగరవాసులు, జానపదులు మహారాజుగారి చుట్టును ఆసీనులైరి. అంతట ఆ దశరథమహారాజు దేవతలతో పరివృతుడైన దేవేంద్రుని వలె శోభించెను.

*గమనికః-

         ఈ “సలబ్ధమానై ర్వినయాన్వితై ర్నృపైః” శ్లోకము పండ్రెండవ జగతీచ్ఛందము నంద వంశస్థము అను వృత్తము

2.1.53.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే ​ప్రధమ సర్గః॥

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; ప్రథమ [1] = మొదటి; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [1] మొదటి సర్గ సంపూర్ణము 

॥ద్వితీయ సర్గః॥

[2- రాముని పట్టాభిషేకనిర్ణయం ప్రకటించుట]

2.2.1.
అనుష్టుప్.

తతః పరిషదం సర్వామ్

ఆమంత్ర్య వసుధాధిపః।

హితముద్ధర్షణం చైవమ్

ఉవాచ ప్రథితం వచః॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; పరిషదం = సభను; సర్వామ్ = అంతటిని; ఆమంత్ర్య = సంబోధించి; వసుధాధిపః = రాజు; హితమ్ = హితము చేకూర్చునది; ఉద్ధర్షణం = ఆనందకరమైనది; చ = మఱియు; ఏవమ్ = ఇట్లు; ఉవాచ = పలికెను; ప్రథితం = విస్పష్టమైన; వచః = మాటను.

భావంః-

         తరువాత దశరథమహారాజు సభనంతటిని ఉద్దేశించి, హితకరము, ఆనందదాయకము, స్పష్టము అగు విధముగ ఇట్లు పలికెను.

2.2.2.
అనుష్టుప్.

దుందుభిస్వన కల్పేన

గంభీరే ణానునాదినా।

స్వరేణ మహతా రాజా

జీమూత ఇవ నాదయన్॥

టీకః-

         దుందుభి = దుందుభివాద్యము; స్వన = శబ్దము; కల్పేన = దాదాపు; గంభీరః = గంభీరము; ఏణ = అయిన; అనునాదినా = ప్రతిధ్వనించు; స్వరేణ = కంఠస్వరముతో; మహతా = గొప్ప; రాజా = రాజు; జీమూత = మేఘ; ఇవ = వలె; నాదయన్ = పలికెను.

భావంః-

         దశరథమహారాజు గంభీరముగా దుందుభి ధ్వనివంటి ధ్వనితో, మేఘగర్జన వలె ప్రతిధ్వనించు కంఠ స్వరముతో పలికెను.

2.2.3.
అనుష్టుప్.

రాజలక్షణ యుక్తేన

కాంతే నానుపమేన చ।

ఉవాచ రసయుక్తేన

స్వరేణ నృపతిర్నృపాన్॥

టీకః-

         రాజలక్షణ = రాజలక్షణములు; యుక్తేన = కలిగియున్న; కాంతేన = మనోహరమైన; అనుపమేన = సాటిలేని; చ = మఱియు; ఉవాచ = పలికెను; రస = మధురిమ; యుక్తేన = కలిగియున్న; స్వరేణ = కంఠస్వరముతో; నృపతిః = రాజు; నృపాన్ = రాజులను గూర్చి.

భావంః-

         రాజలక్షణ సహితమైన, మనోహరమైన, సాటిలేని మధురకంఠస్వరముతో దశరథ మహారాజు ఇతర రాజులతో ఇట్లు పలికెను.

2.2.4.
అనుష్టుప్.

“విదితం భవతామేతత్

యథా మే రాజ్యముత్తమమ్।

పూర్వకైర్మమ రాజేంద్రైః

సుతవ త్పరిపాలితమ్॥

టీకః-

         విదితం = తెలియబడినది; భవతామ్ = మీకు; ఏతత్ = ఈ; యథా = ఏ విధముగా; మే = నా యొక్క; రాజ్యమ్ = రాజ్యమును; ఉత్తమమ్ = ఉత్తమమైన; పూర్వకైః = పూర్వీకులచే; మమ = మా యొక్క; రాజేంద్రైః = శ్రేష్ఠులైన రాజులచే; సుతవత్ = పుత్రుల వలె; పరిపాలితమ్ = పాలింపబడెనో.

భావంః-

         మా పూర్వీకులు, శ్రేష్ఠులైన మహరాజులు ఈ ఉత్తమరాజ్యములోని ప్రజలను పుత్రులవలె పరిపాలించిరను విషయము మీకు తెలిసినదే.

2.2.5.
అనుష్టుప్.

సోఽహ మిక్ష్వాకుభి స్సర్వైః

నరేంద్రైః పరిపాలితమ్।

శ్రేయసా యోక్తుకామోఽస్మి

సుఖార్హ మఖిలం జగత్॥

టీకః-

         సః = అటువంటి; అహమ్ = నేను; ఇక్ష్వాకుభిః = ఇక్ష్వాకువంశజులైన; సర్వైః = అందరు; నరేంద్రైః = రాజులచే; పరిపాలితమ్ = పాలింపబడిన; శ్రేయసా = క్షేమమును; యోక్తు = కూర్చు; కామః = కోరిక కలిగి; అస్మి = ఉన్నాను; సుఖార్హమ్ = సుఖపడుటకు తగిన; అఖిలం = అంతయును; జగత్ = జగత్తును.

భావంః-

         ఇక్ష్వాకువంశజులైన రాజులందరు పరిపాలించిన ఈ సకల జగత్తు సుఖముగా నుండుటకు నేను తగిన శ్రేయస్సు సమకూర్చగోరుచున్నాను.

2.2.6.
అనుష్టుప్.

మయాప్యాచరితం పూర్వైః

పంథాన మనుగచ్ఛతా।

ప్రజా నిత్యమనిద్రేణ

యథాశ క్త్యభిరక్షితాః॥

టీకః-

         మయా = నాచే; అపి = కూడ; ఆచరితం = అనుసరించబడిన; పూర్వైః = పూర్వీకులచే; పంథానమ్ = మార్గమును; అనుగచ్ఛతా = అనుసరించుచున్నాను; ప్రజాః = ప్రజలు; నిత్యమ్ = ఎల్లప్పుడు; అనిద్రేణ = మెలకువగా ఉండిన; యథాశక్తి = శక్తికి తగినంతగా; అభిరక్షితాః = రక్షింపబడినారు.

భావంః-

         నేను సహితము నిత్యము జాగరూకుడనై, మా పూర్వజులు నడచిన మార్గములో నడచుచు, నా శక్తిమేరకు ప్రజలను రక్షించితిని.

2.2.7.
అనుష్టుప్.

ఇదం శరీరం కృత్స్నస్య

లోకస్య చరతా హితమ్।

పాండురస్యాఽతపత్రస్యః

ఛాయాయాం జరితం మయా॥

టీకః-

         ఇదం = ఈ; శరీరం = శరీరము; కృత్స్నస్య = సమస్తమైన; లోకస్య = లోకము యొక్క; చరతా = ఆచరించుచున్న; హితమ్ = హితమును; పాండురస్య = తెల్లని; ఆతపత్రస్య = గొడుగుయొక్క; ఛాయాయాం = నీడయందు; జరితం = జీర్ణింపబడినది; మయా = నాచే.

భావంః-

         ప్రజలందరకును హితము చేకూరునట్లు రాజ్యపాలన చేయుటలో నా శరీరము ఈ తెల్లనిగొడుగు నీడలో కృశించినది.

2.2.8.
అనుష్టుప్.

ప్రాప్య వర్షసహస్రాణి

బహూన్యాయూంషి జీవతః।

జీర్ణస్యాస్య శరీరస్య

విశ్రాంతి మభిరోచయే॥

టీకః-

         ప్రాప్య = పొంది; వర్ష = సంవత్సరములు; సహస్రాణి = వేలకొలది; బహూని = చాలా; ఆయూంషి = ఆయుర్దాయము; జీవితః = జీవించియున్న; జీర్ణస్య = కృశించిన; అస్య = ఈ; శరీరస్య = శరీరమునకు; విశ్రాంతిమ్ = విరామమును; అభిరోచయే = కోరుచుంటిని.

భావంః-

         ఎన్నోవేల సంవత్సరముల ఆయువుతో జీవించి, ఇప్పుడు క్షీణించిన నా శరీరమునకు విశ్రాంతి కోరుచున్నాను.

2.2.9.
అనుష్టుప్.

రాజప్రభావజుష్టాం హి

దుర్వహా మజితేంద్రియైః।

పరిశ్రాంతోఽస్మి లోకస్య

గుర్వీం ధర్మధురం వహన్॥

టీకః-

         రాజ = పరిపాలించేరాజుయొక్క; ప్రభావ = ప్రభావముచే; జుష్టాం = సేవింపబడునది; హి = ఐనట్టిది; దుర్వహామ్ = భరించుటకు కష్టమైనది; అజితేంద్రియైః = ఇంద్రియనిగ్రహము లేనివారిచే; పరిశ్రాంతః = అలసినవాడను; అస్మి = అయితిని; లోకస్య = లోకము యొక్క; గుర్వీం = గొప్పదైన; ధర్మధురం = ధర్మభారమును; వహన్ = మోయుచు.

భావంః-

         ఈ లోకపు ధర్మభారము చాల బరువైనది. రాజు తన ప్రభావముచేత మాత్రమే దీనిని వహించుట సాధ్యము. ఇంద్రియనిగ్రహము లేనివారు ఈ ధర్మభారమును మోయజాలరు. అట్టి ఈ ధర్మభారమును మోసి, మోసి అలసిపోయితిని.

2.2.10.
అనుష్టుప్.

సోఽహం విశ్రమమిచ్ఛామి

పుత్రం కృత్వా ప్రజాహితే।

సన్నికృష్టానిమా న్సర్వాన్

అనుమాన్య ద్విజర్షభాన్॥

టీకః-

         సః = అట్టి; అహం = నేను; విశ్రమమ్ = విశ్రాంతిని; ఇచ్ఛామి = కోరుచున్నాను; పుత్రం = పుత్రుని; కృత్వా = చేసి; ప్రజాహితే = ప్రజాహితమునందు; సన్నికృష్టాన్ = సన్నిహితులైన; ఇమాన్ = ఈ; సర్వాన్ = అందరిని; అనుమాన్య = అంగీకరింపజేసి; ద్విజర్షభాన్ = ద్విజులలో ఉత్తములను.

భావంః-

         అటువంటి నేను, నాకు సన్నిహితులైన ద్విజోత్తముల అంగీకారముతో, నా కుమారుని రాజ్యపాలనను నిర్వహించుటకు నియమించి విశ్రమింపదలచుచున్నాను.

2.2.11.
అనుష్టుప్.

అనుజాతో హి మాం సర్వైః

గుణైర్జ్యేష్ఠో మమాత్మజః।

పురందరసమో వీర్యే

రామః పరపురంజయః॥

టీకః-

         అనుజాతః = అనుసరించి పుట్ట్టినవాడు; హి; మాం = నన్ను; సర్వైః = సకల; గుణైః = గుణములతో; జ్యేష్ఠః = పెద్ద; మమ = నా యొక్క; ఆత్మజః = పుత్రుడు; పురందర = దేవేంద్ర; సమః = సమానుడు; వీర్యే = పరాక్రమములో; రామః = రాముడు; పర = శత్రువుల; పురం = పురములను; జయః = జయించువాడు.

భావంః-

         నా జ్యేష్ఠపుత్రుడైన రాముడు పరాక్రమములో దేవేంద్రునితో సమానుడు. శత్రువుల పురములను జయించువాడు. అన్ని గుణముల యందును నన్ను పోలినవాడు.

2.2.12.
అనుష్టుప్.

తం చంద్రమివ పుష్యేణ

యుక్తం ధర్మభృతాం వరమ్।

యౌవరాజ్యే నియోక్తాఽస్మి

ప్రీతః పురుషపుంగవమ్॥

టీకః-

         టీకః- తం = అతనిని; చంద్రమ్ = చంద్రుని; ఇవ = వలె; పుష్యేణ = పుష్యమీ నక్షత్రముతో; యుక్తం = కూడి యున్న; ధర్మభృతాం = ధర్మసంరక్షకులలో; వరమ్ = శ్రేష్ఠుని; యౌవరాజ్యే = యౌవరాజ్యమునందు; నియోక్తాఽస్మి = నియమించగలను; ప్రీతః = సంతోషించినవాడు; పురుషపుంగవమ్ = పురుషులలో శ్రేష్ఠుడిని.

భావంః-

         పుష్యమీ నక్షత్రమునందున్న చంద్రునివలె ప్రకాశించువాడు, ధర్మరక్షకులలో గొప్పవాడు, పురుషులలో శ్రేష్ఠుడును అగు రాముడిని నేను సంతోషముగా యువరాజుగా అభిషేకించెదను.

2.2.13.
అనుష్టుప్.

అనురూపస్స వై నాథో

లక్ష్మీవాన్ లక్ష్మణాగ్రజః।

త్రైలోక్యమపి నాథేన

యేనస్యా న్నాథవత్తరమ్॥

టీకః-

         అనురూపః = తగిన; సః = అట్టి; వై; నాథః = ప్రభువు; లక్ష్మీవాన్ = శోభాయుతుడు; లక్ష్మణాగ్రజః = లక్ష్మణునకు అన్న; త్రైలోక్యమ్ = ముల్లోకములలో; అపి = కూడ; నాథేన = ప్రభువైన; యేన = ఎవనిచే; స్యాత్ = అగునో; నాథవత్తరమ్ = ఉత్తమనాథుడు గలది.

భావంః-

         రాముడు రాజైనచో ముల్లోకములు కూడ ఉత్తమప్రభువును కలిగినవగును. రాముడు గొప్పశోభ కలవాడు. అటువంటి రాముడే ఈ రాజ్యమునకు తగిన ప్రభువు.

గమనికః-

         నాథవత్తము- నాథవత్తరము- నాథవత్తమము

2.2.14.
అనుష్టుప్.

అనేన శ్రేయసా సద్యః

సంయోజ్యైవ మిమాం మహీమ్।

గతక్లేశో భవిష్యామి

సుతే తస్మిన్నివేశ్య వై॥

టీకః-

         అనేన = ఈ; శ్రేయసా = శ్రేయస్సుతో; సద్యః = తక్షణమే; సంయోజ్య = సమకూర్చి; ఏవమ్ = ఈ విధముగా; ఇమామ్ = ఈ; మహీమ్ = భూమిని; గతక్లేశః = తొలగిపోయిన చింతలు కలవాడను; భవిష్యామి = కాగలను; సుతే = పుత్రుని యందు; తస్మిన్ = అట్టి; నివేశ్య వై = నిలిపి.

భావంః-

         నేను ఈ రాజ్యమును రామునకు అప్పగించి, తద్వారా వెనువెంటనే లోకక్షేమము చేకూర్చి, చింతలు తొలగిన వాడనగుదును.

2.2.15.
అనుష్టుప్.

యదీదం మేఽనురూపార్థమ్

మయా సాధు సుమంత్రితమ్।

భవంతో మేఽనుమన్యంతామ్

కథం వా కరవాణ్యహమ్॥

టీకః-

         యది = అయినచో; ఇదం = ఈ మాట; మే = నా యొక్క; అనురూపార్థం = యోగ్యమైనది; మయా = నా చే; సాధు = సాధువు; సుమంత్రితమ్ = బాగుగా ఆలోచించబడినది; భవంతః = మీరు; మే = నాకు; అనుమన్యంతామ్ = అనుమతించెదరు గాక; కథం వా = ఏ విధముగా; కరవాణి = చేయగలను; అహమ్ = నేను.

భావంః-

         నేను ఈ విషయమును బాగుగ యోచించితిని. మీరు కూడ ఇది యోగ్యమైనదనియు, మంచి ప్రయోజనము చేకూర్చుననియు తలచినచో, నన్ను అనుమతించి, నేనేమి చేయవలయునో తెలియజేయుడు.

2.2.16.
అనుష్టుప్.

యద్యప్యేషా మమ ప్రీతిః

హితమన్య ద్విచింత్యతామ్।

అన్యామధ్యస్థ చింతా హి

విమ ర్దాభ్యధికోదయా"॥

టీకః-

         యది = అయిన; అపి = కూడ; ఏషా = ఇది; మమ = నా యొక్క; ప్రీతిః = కోరిక; హితమ్ = మేలైనది; అన్యత్ = ఇతరము; విచింత్యతామ్ = బాగుగ ఆలోచింపబడుగాక; అన్యా = వేరైన; మధ్యస్థ = మధ్యవర్తుల; చింతా = ఆలోచన; హి = నిశ్చయార్థము; విమర్ద = తర్కించినది; అభ్యధికోదయా = ఎక్కువ అభ్యుదయము చేకూర్చునది.

భావంః-

         ఇది నా కోరిక అయినను దీనికంటె మేలైన యితరములున్నచో ఆలోచింపుడు. మధ్యస్థులు తర్కించి చేయు ఆలోచన ఎక్కువ అభ్యుదయము చేకూర్చునదై ఉండును కదా!”

2.2.17.
అనుష్టుప్.

ఇతి బ్రువంతం ముదితాః

ప్రత్యనందన్నృపా నృపమ్।

వృష్టిమంతం మహామేఘమ్

నర్దంత ఇవ బర్హిణః॥

టీకః-

         ఇతి = ఇట్లు; బ్రువంతం = పలుకుచున్న; ముదితాః = సంతోషించినవారు; ప్రత్యనందన్ = అభినందించిరి; నృపాః = రాజులు; నృపమ్ = రాజును; వృష్టిమంతం = వర్షించుచున్న; మహామేఘమ్ = గొప్ప మేఘమును గూర్చి; నర్దంతః = ధ్వనిచేయుచున్న; ఇవ = వలె; బర్హిణః = నెమళ్ళు.

భావంః-

         దశరథమహారాజు ఇట్లు పలుకుచుండ, వర్షించుచున్న మేఘమును చూసి నెమళ్ళు ఘోషణలతో అభినందించునట్లు, ఆ రాజులందరు దశరథమహారాజును సంతోషముతో అభినందించిరి.

2.2.18.
అనుష్టుప్.

స్నిగ్ధోఽనునాదీ సంజజ్ఞే

తత్ర హర్షసమీరితః।

జనౌఘోష్టసన్నాదో

విమానం కంపయన్నివ॥

టీకః-

         స్నిగ్ధః = మనోహరమైనది; అనునాదీ = ప్రతిధ్వనించుచున్న; సంజజ్ఞే = పుట్టెను; తత్ర = అక్కడ; హర్షసమీరితః = సంతోషముతో చేయబడిన; జనౌఘ = జనసమూహపు; ఉద్ఘుష్ట = ఉద్ఘోషింపబడిన, ధ్వనించిన; సత్ = మధురమైన; నాదః = ధ్వని; విమానం = భవనమును; కంపయన్నివ = కంపించునట్లు; 

భావంః-

         ఆ రాజ్యసభలో సభికులు చేసిన మనోహరమైన హర్షధ్వానములు మారుమ్రోగగా ఆ భవనమంతయు కంపించినట్లైనది.

2.2.19.
అనుష్టుప్.

తస్య ధర్మార్థవిదుషో

భావమాజ్ఞాయ సర్వశః।

బ్రాహ్మణా జనముఖ్యాశ్చ

పౌర జానపదై స్సహ॥

టీకః-

         తస్య = అతని యొక్క; ధర్మార్థవిదుషః = ధర్మార్థములు బాగుగా తెలిసినవాడు; భావమ్ = మనోగతమును; ఆజ్ఞాయ = ఎరిగి; సర్వశః = అన్నివిధముల; బ్రాహ్మణాః = బ్రాహ్మణులు; జనముఖ్యాః = ప్రజలలో ప్రముఖులు; చ = మఱియు; పౌరః = నగరవాసులు; జానపదైః = గ్రామవాసులు; సహ = కూడి.

భావంః-

         బ్రాహ్మణులు, ప్రజాప్రతినిధులు, నగరవాసులు, జానపదులు ధర్మార్థకుశలుడైన ఆ దశరథమహారాజు యొక్క మనోగతమును గ్రహించి,

2.2.20.
అనుష్టుప్.

సమేత్య మంత్రయిత్వా తు

సమతాగత బుద్ధయః।

ఊచుశ్చ మనసా జ్ఞాత్వా

వృద్ధం దశరథం నృపమ్॥

టీకః-

         సమేత్య = కూడి; మంత్రయిత్వా తు = ఆలోచన చేసి; సమతాగత = సమత్వము పొందిన; బుద్ధయః = ఆలోచన కలవారు; ఊచుః = పలికిరి; చ = మఱియు; మనసా = మనస్ఫూర్తిగా; జ్ఞాత్వా = తెలుసుకొని; వృద్ధం = వృద్ధుడైన; దశరథం నృపమ్ = దశరథ మహారాజు గూర్చి.

భావంః-

         వారందరు కలసి, సమాలోచన చేసి, మనస్ఫూర్తిగా ఏకాభిప్రాయమునకు వచ్చినవారై, వృద్ధుడైన దశరథమహారాజుతో ఇట్లు పలికిరి. 

2.2.21.
అనుష్టుప్.

“అనేక వర్షసాహస్రో

వృద్ధస్త్వమసి పార్థివ।

స రామం యువరాజానమ్

అభిషించస్వ పార్థివమ్॥

టీకః-

         అనేక వర్ష సహస్రః = అనేక వేల సంవత్సరములు; వృద్ధః = వృద్ధుడవు; త్వమ్ = నీవు; అసి = అయికూడ; పార్థివ = ఓ మహారాజా; సః = అటువంటి వాడవు; రామం = రాముని; యువరాజానమ్ = యువరాజునిగా; అభిషించస్వ = అభిషేకించుము; పార్థివమ్ = భూమిని పరిపాలించువానిని.

భావంః-

         “మహారాజా! మీరు అనేక వేలసంవత్సరముల వయస్సుగల వృద్ధులు. అందువలన రాజ్యపాలనకై రామునికి యువరాజుగా పట్టాభిషేకము చేయండి.

2.2.22.
అనుష్టుప్.

* ఇచ్ఛామో హి మహాబాహుమ్

రఘువీరం మహాబలమ్।

గజేన మహతాఽయాంతమ్

రామం ఛత్రావృతాననమ్"॥

టీకః-

         ఇచ్ఛామః = కోరుచున్నాము; హి = కదా; మహాబాహుమ్ = గొప్ప భుజములు కలవానిని; రఘువీరం = రఘువంశమున జన్మించిన వీరుని; మహాబలమ్ = గొప్ప బలశాలిని; గజేన = ఏనుగుచే; మహతా = గొప్ప; యాంతమ్ = వెళ్ళుచున్నవానినిగ; రామం = రాముని; ఛత్రా = గొడుగుచే; ఆవృత = కప్పబడిన; ఆననమ్ = ముఖము గలవానిని.

భావంః-

         గొప్ప బాహువులు గలవాడును, రఘువంశ వీరుడును, మహాబలశాలియును అగు రాముడు గజారోహణము చేసి శ్వేతఛత్రపు నీడలో వెళ్లుచుండగా చూడవలెనని కోరుచున్నాము.”

2.2.23.
అనుష్టుప్.

ఇతి తద్వచనం శ్రుత్వా

రాజా తేషాం మనఃప్రియం।

అజానన్నివ జిజ్ఞాసుః

ఇదం వచనమబ్రవీత్॥

టీకః-

         ఇతి = ఈ విధముగ; తత్ = ఆ; వచనం = మాటను; శ్రుత్వా = విని; రాజా = రాజు; తేషాం = వారి యొక్క; మనః = మనసునకు; ప్రియం = నచ్చిన దానిని; అజానన్ = ఎరుగని; ఇవ = వలె; జిజ్ఞాసుః = తెలియగోరుచున్నవాడై; ఇదం = ఈ; వచనమ్ = మాటను; అబ్రవీత్ = పలికెను.

భావంః-

         దశరథమహారాజు వారి మాటలు విని, వారి మనోభావము తెలియక, తెలియగోరుచున్నవానివలె ఇట్లు పలికెను.

2.2.24.
అనుష్టుప్.

“శ్రుత్వైవ వచనం యన్మే

రాఘవం పతిమిచ్ఛథ।

రాజానః సంశయోఽయం మే

కిమిదం బ్రూత తత్త్వతః॥

టీకః-

         శ్రుత్వా = వినిన; ఏవ = వెంటనే; వచనం = మాటను; యత్ = ఏ కారణము వలన; మే = నా యొక్క; రాఘవం = రాముని; పతిమ్ = రాజును; ఇచ్ఛథ = కోరుచుంటిరో; రాజానః = రాజులారా; సంశయః = సంశయము; అయం = ఈ; మే = నాకు; కిమ్ = ఏమి; ఇదం = దీనిని; బ్రూత = చెప్పుడు; తత్త్వతః = యథార్థముగా.

భావంః-

         రాజులారా! నా మాట వినినంతనే రాముడు రాజు కావలెనని మీరు ఎందుకు కోరుచుంటిరో? ఇది నాకు సంశయము కలుగించుచున్నది. ఈ విషయమై మీ యథార్థభావము ఏమియో తెలియజేయండి.

2.2.25.
అనుష్టుప్.

కథం ను మయి ధర్మేణ

పృథివీ మనుశాసతి।

భవంతో ద్రష్టుమిచ్ఛంతి

యువరాజం మమాత్మజమ్॥

టీకః-

         కథం = ఏ విధముగా; మయి = నేను; ధర్మేణ = ధర్మముతో; పృథివీమ్ = భూమిని; అనుశాసతి = పరిపాలించుచుండగా; భవంతః = మీరు; ద్రష్టుమ్ = చూడవలెనని; ఇచ్ఛంతి = కోరుచున్నారు; యువరాజం = యువరాజునిగా; మమ = నా యొక్క; ఆత్మజమ్ = పుత్రుని.

భావంః-

         నేను ధర్మవిధిగా భూమిని పరిపాలించుచుండగా నా పుత్రుడు రాజు కావలెనని మీరెల్లరు ఏల కోరుచున్నారు?

2.2.26.
అనుష్టుప్.

తే తమూచు ర్మహాత్మానమ్

పౌర జానపదై స్సహ।

“బహవో నృప కల్యాణాః

గుణాః పుత్రస్య సంతి తే॥

టీకః-

         తే = వారు; తమ్ = అతనితో; ఊచుః = పలికిరి; మహాత్మానం = మహాత్మునిగూర్చి; పౌరః = పురజనుల; జానపదైః = జానపదులతో; సహ = కూడి; బహవః = అనేకము; నృప = రాజా; కల్యాణాః = మంగళప్రదములు; గుణాః = గుణములు; పుత్రస్య = పుత్రునకు; సంతి = ఉన్నవి; తే = నీ యొక్క.

భావంః-

         దశరథుని మాట వినగానే, రాజులు పురజనులతోడను గ్రామవాసులతోడను కూడి, ఆ మహాత్మునితో ఇట్లనిరి "రాజా! నీ కుమారుడైన రామునియందు అనేక మంగళప్రదములైన సుగుణము లున్నవి".

2.2.27.
అనుష్టుప్.

గుణాన్ గుణవతో దేవ!

దేవకల్పస్య ధీమతః।

ప్రియా నానందనా న్కృత్స్నాన్

ప్రవక్ష్యామోఽద్య తాన్ శృణు॥

టీకః-

         గుణాన్ = గుణములను; గుణవతః = గుణవంతుడు; దేవ = మహారాజా; దేవకల్పస్య = దేవతలతో సమానుడు; ధీమతః = బుద్ధిశాలి; ప్రియాన్ = ఇష్టమైనవి; ఆనందనాన్ = ఆనందదాయకమును; కృత్స్నాన్ = సమస్తమైన; ప్రవక్ష్యామః = చెప్పుదుము; అద్య = ఇప్పుడు; తాన్ = వాటిని; శృణు = వినుము.

భావంః-

         మహారాజా! సద్గుణవంతుడు, దేవతలతో సమానుడు, బుద్ధిమంతుడును అగు రాముని సకల గుణములు అందరుకును ఇష్టమైనవి, ఆనందదాయకమైనవి. వాటిని వర్ణించి చెప్పెదము, వినుము.

2.2.28.
అనుష్టుప్.

దివ్యైర్గుణైశ్శక్రసమో

రామ స్సత్యపరాక్రమః।

ఇక్ష్వాకుభ్యోఽపి సర్వేభ్యో

హ్యతిరిక్తో విశాంపతే॥

టీకః-

         దివ్యైః = దివ్యమైన; గుణైః = గుణములతో; శక్ర సమః = దేవేంద్రునితో సముడు; రామః = రాముడు; సత్యపరాక్రమః = సత్యమైన పరాక్రమము గలవాడు; ఇక్ష్వాకుభ్యః = ఇక్ష్వాకు రాజవంశజులకంటె; అపి = కూడ; సర్వేభ్యో హి = సమస్త; అతిరిక్తః = గొప్పవాడు; విశాంపతే = ప్రజలకు ప్రభువా, రాజా.

భావంః-

         ఓ రాజా! రాముడు దివ్యమైన గుణములతో దేవేంద్రునితో సమానుడు. సత్యమైన పరాక్రమము కలవాడు. ఇక్ష్వాకువంశములోని రాజులందరిలో శ్రేష్ఠుడు.

2.2.29.
అనుష్టుప్. 

* రామస్సత్పురుషో లోకే

సత్యధర్మ పరాయణః।

సాక్షాద్రామా ద్వినిర్వృత్తో

ధర్మశ్చాపి శ్రియా సహ॥

టీకః-

         రామః = రాముడు; సత్పురుషః = సత్పురుషుడు; లోకే = లోకమునందు; సత్యధర్మపరాయణః = సత్యధర్మపరాయణుడు; సాక్షాత్ = సాక్షాత్తు; రామాత్ = రామునివలన; వినిర్వృత్తః = సంపూర్ణమైనది; ధర్మః = ధర్మము;చ = మఱియు; అపి = కూడ; శ్రియా = లక్ష్మితో; సహ = కూడ.

భావంః-

         లోకములో రాముడు చాలా సత్పురుషుడు. సత్యధర్మములందు ఆసక్తి కలవాడు. రాముని వలన మాత్రము ధర్మముతో కూడిన సంపద నిలిచియుండును.

2.2.30.
అనుష్టుప్.

ప్రజాసుఖత్త్వే చంద్రస్య

వసుధాయాః క్షమాగుణైః।

బుద్ధ్యా బృహస్పతేస్తుల్యో

వీర్యే సాక్షాచ్ఛచీపతేః॥

టీకః-

         ప్రజా సుఖత్వే = ప్రజలకు సుఖము చేకూర్చుటయందు; చంద్రస్య = చంద్రునకును; వసుధాయాః = భూమికిని; క్షమాగుణైః = క్షమాగుణములచే; బుద్ధ్యా = బుద్ధిచే; బృహస్పతేః = బృహస్పతికిని; తుల్యః = సమానుడు; వీర్యే = పరాక్రమమునందు; సాక్షాత్ = సాక్షాత్తు; శచీపతేః = శచీదేవి భర్త ఐన దేవేంద్రునకును.

భావంః-

         రాముడు, ప్రజలకు సుఖము కలిగించుటలో చంద్రునితోడను, క్షమాగుణములలో భూమాతతోడను, బుద్ధిలో బృహస్పతితోడను, పరాక్రమమునందు దేవేంద్రునితోడను సమానుడు.

2.2.31.
అనుష్టుప్.

ధర్మజ్ఞ స్సత్యసంధశ్చ

శీలవా ననసూయకః।

క్షాంత స్సాంత్వయితా శ్లక్ష్ణః

కృతజ్ఞో విజితేంద్రియః॥

టీకః-

         ధర్మజ్ఞః = ధర్మముల నెరిగినవాడు; సత్యసంధః = సత్యప్రమాణము చేయువాడు; చ = మఱియు; శీలవాన్ = మంచి నడవడి కలిగినవాడు; అనసూయకః = అసూయ లేనివాడు; క్షాంతః = సహనము కలవాడు; సాంత్వయితాః = బాధితులను ఓదార్చువాడు; శ్లక్ష్ణః = మృదుస్వభావుడు; కృతజ్ఞః = చేసిన ఉపకారమును మఱువనివాడు; విజితేంద్రియః = జయించబడిన ఇంద్రియములు గలవాడు

భావంః-

         రాముడు ధర్మముల నెరిగినవాడు. సత్యమేపలుకు వాడు, శ్రేష్ఠమైన నడవడి కలవాడు, అసూయ లేనివాడు, సహనశీలి, బాధలోనున్న వారిని అనునయించువాడు, మృదుస్వభావి, కృతజ్ఞతాభావము కలవాడు, మఱియు ఇంద్రియములను జయించినవాడు.

2.2.32.
అనుష్టుప్.

మృదుశ్చ స్థిరచిత్తశ్చ

సదా భవ్యోఽనసూయకః।

ప్రియవాదీ చ భూతానామ్

సత్యవాదీ చ రాఘవః॥

టీకః-

         మృదుః = సున్నిత స్వభావము కలవాడు; చ = మఱియు; స్థిరచిత్తః = స్థిరమైన చిత్తము కలవాడు; చ = మఱియును; సదా = ఎల్లప్పుడు; భవ్యః = శుభము చేకూర్చువాడు; అనసూయకః = అసూయ లేనివాడు; ప్రియవాదీ = సంతోషకరముగ మాటలాడువాడు; చ = మఱియు; భూతానాం = సమస్త జీవులకు; సత్యవాదీ = సత్యమునే పలుకువాడు; చ = మఱియు; రాఘవః = రఘువంశజుడు.

భావంః-

         రాముడు సున్నితస్వభావము కలవాడు. స్థిరమైన చిత్తము కలవాడు. ఎల్లప్పుడు శుభము చేకూర్చువాడు. అసూయ లేనివాడు. సమస్త జీవులకు సంతోషము కలుగునట్లు మాటలాడువాడు. సత్యమునే పలుకువాడు.

2.2.33.
అనుష్టుప్.

బహుశ్రుతానాం వృద్ధానామ్

బ్రాహ్మణానా ముపాసితా।

తేనాస్యేహాతులా కీర్తిః

యశస్తేజశ్చ వర్ధతే॥

టీకః-

         బహు = అనేక; శ్రుతానాం = శాస్త్రములు తెలిసినవారూ; వృద్ధానాం = జ్ఞానవృద్ధులూ; బ్రాహ్మణానామ్ = బ్రాహ్మణులకు; ఉపాసితా = ఉపాసన చేయువాడు; తేన = వానివలన; అస్య = ఇతని యొక్క; ఇహ = ఈ లోకములో; అతులా = సాటిలేని; కీర్తిః = కీర్తి; యశః = యశస్సు; తేజః = తేజస్సు; చ; వర్ధతే = వృద్ధిపొందుచున్నవి.

భావంః-

         రాముడు వివిధ శాస్త్రములు తెలిసినవారూ జ్ఞానవృద్ధులు ఐన బ్రాహ్మణులను ఉపాసించువాడు. వానివలన శ్రీరాముడు ఔదార్యాది గుణముల వలన కలుగు సాటిలేని కీర్తి, పరాక్రమాదుల వలన కలుగు యశస్సు, ప్రభుశక్తి వలన తేజస్సు అభివృద్ధి పొందుచున్నాడు. 

2.2.34.
అనుష్టుప్.

దేవాసుర మనుష్యాణామ్

సర్వాస్త్రేషు విశారదః।

సమ్య గ్విద్యావ్రతస్నాతో

యథావత్సాంగవేదవిత్॥

టీకః-

         దేవ = దేవతలు. అసుర = అసురులు; మనుష్యాణాం = మానవులలో; సర్వ = అన్ని; అస్త్రేషు = అస్త్రములయందు; విశారదః = ప్రవీణుడు; సమ్యక్ = బాగుగా; విద్యావ్రత= విద్యాభ్యాస వ్రతములో; స్నాతః = ఉత్తీర్ణుడైనవాడు; యథావత్ = యథాశాస్త్రముగా; సాంగవేదవిత్ = వేదాంగములతో కూడిన వేదముల నెరిగిన వాడు.

భావంః-

         దేవతలు అసురులు మానవులలో రాముడు అన్ని అస్త్రవిద్యలలోను ప్రవీణుడు. విద్యాభ్యాసము యథావిధిగా పూర్తిచేసుకొని ఉత్తీర్ణుడైనవాడు. వేదవేదాంగములు తెలిసినవాడు.

2.2.35.
అనుష్టుప్.

గాంథర్వే చ భువి శ్రేష్ఠో

బభూవ భరతాగ్రజః।

కల్యా ణాభిజనస్సాధుః

అదీనాత్మా మహామతిః॥

టీకః-

         గాంథర్వే = గానమునందు; చ = మఱియు; భువి = భూమిపై; శ్రేష్ఠః = శ్రేష్ఠుడు; బభూవ = ఐనాడు; భరతాగ్రజః = భరతునికి అన్నఅగు రాముడు; కల్యాణాభిజనః = మంచి బంధువులు కలవాడు; సాధుః = సత్పురుషుడు; అదీనాత్మా = దీనత్వము లేనివాడు; మహామతిః = గొప్ప బుద్ధిమంతుడు.

భావంః-

         రాముడు సంగీతజ్ఞులలో శ్రేష్ఠుడు. మంచి బంధుగణము గలవాడు. సత్పురుషుడు. దైన్యము నెరుగని వాడు. గొప్ప బుద్ధిమంతుడు.

2.2.36.
అనుష్టుప్.

ద్విజై రభివినీతశ్చ

శ్రేష్ఠై ర్ధర్మార్థనైపుణైః।

యదా వ్రజతి సంగ్రామమ్

గ్రామార్థే నగరస్య వా॥

టీకః-

         ద్విజైః = బ్రాహ్మణులచే; అభివినీతః = అన్ని విద్యలయందును శిక్షణ బాగుగా పొందినవాడు; చ; శ్రేష్ఠైః = శ్రేష్ఠులైన; ధర్మార్థ = ధర్మార్థములయందు; నైపుణైః = నిపుణులైన; యదా = ఎప్పుడు; వ్రజతి = వెడలునో; సంగ్రామమ్ = యుద్ధము గూర్చి; గ్రామార్థే = గ్రామముల గురించి; నగరస్య = నగరముల గురించి; వా = గాని.

భావంః-

         ధర్మార్థ విషయములయందు రాముడు నిపుణులైన బ్రాహ్మణవరుల వద్ద శిక్షణ బాగుగా పొందియున్నాడు. గ్రామముల గుఱించీ, నగరముల గుఱించీ, యుద్ధము చేయుట గుఱించీ చక్కటి శిక్షణ పొందెను.

2.2.37.
అనుష్టుప్.

గత్వా సౌమిత్రిసహితో

నావిజిత్య నివర్తతే।

సంగ్రామాత్పునరాగమ్య

కుంజరేణ రథేన వా॥

టీకః-

         గత్వా = వెళ్ళి; సౌమిత్రి = లక్ష్మణుడు; సహితః = కూడినవాడై; న = జరగదు; అవిజిత్య = జయింపక; నివర్తతే = వెనుతిరిగుట; సంగ్రామాత్ = యుద్ధము నుండి; పునః = తిరిగి; ఆగమ్య = వచ్చి; కుంజరేణ = ఏనుగుపై గాని; రథేన వా = రథము పై గాని. 

భావంః-

         రాముడు లక్ష్మణునితో కలసి రణమునకు వెళ్ళినపుడు జయమును పొందిన తరువాత మాత్రమే మరలివచ్చును. యుద్ధమునుండి తిరిగి వచ్చునపుడు, ఏనుగుపైన గాని, రథముపైన గాని వచ్చి,

2.2.38.
అనుష్టుప్.

పౌరాన్ స్వజనవన్నిత్యమ్

కుశలం పరిపృచ్ఛతి।

పుత్రేష్వగ్నిషు దారేషు

ప్రేష్యశిష్యగణేషు చ॥

టీకః-

         పౌరాన్ = పురజనులను; స్వజనవత్ = బంధువులవలె; నిత్యమ్ = ఎల్లప్పుడును; కుశలం = క్షేమమును గూర్చి; పరిపృచ్ఛతి = ప్రశ్నించును; పుత్రేషు = పుత్రులయందు; అగ్నిషు = అగ్నులయందు; దారేషు = భార్యలయందు; ప్రేష్య = సేవకులు; శిష్య గణేషు చ = శిష్యులయందు.

భావంః-

         ప్రజలవద్దకు పోయి, వారి క్షేమము తన బంధుగణమును అడిగినట్లు అడిగి తెలుసుకొనును. వారి భార్యా పుత్రుల గురించి, అగ్నిహోత్రాది నిత్యకర్మానుష్ఠానముల గురించి, సేవకుల గురించి, శిష్యుల గురించి ప్రశ్నించును.

2.2.39.
అనుష్టుప్. *

నిఖిలే నానుపూర్వ్యాచ్చ

పితాపుత్రాని వౌరసాన్।

శుశ్రూషంతే చ వశ్శిష్యాః

కచ్చిత్కర్మసు దంశితాః॥

టీకః-

         నిఖిలేన = అన్ని విషయముల గురించి; అనుపూర్వ్యాచ్చ = క్రమముగా; పితా = తండ్రి; చ = మఱియు; పుత్రాన్ = పుత్రులను; ఇవ = వలె; ఔరసాన్ = ధర్మపత్నియందు కలిగిన; శుశ్రూషంతే = శుశ్రూష; చేయుచున్నారా; చ = మఱియు; వః = మీ యొక్క; శిష్యాః = శిష్యులు; కచ్చిత్ = ఆ యా; కర్మసు = కర్మల యందు; దంశితాః = పూనుకొనినవారు.

భావంః-

         అన్ని విషయములగురించి, తండ్రి తన ఔరస (ధర్మపత్నియందు కలిగిన) పుత్రులను అడిగినట్లు అందరిని వారి క్షేమము కనుగొనును. "మీ శిష్యులు పనులలో పూనుకొని తగునట్లు మీకు శుశ్రూష చేయుచుంటిరా" అని అడుగును.

2.2.40.
అనుష్టుప్.

ఇతి నః పురుషవ్యాఘ్ర

స్సదా రామోఽభిభాషతే।

వ్యసనేషు మనుష్యాణామ్

భృశం భవతి దుఃఖితః॥

టీకః-

         ఇతి = అని; నః = మమ్ములను గూర్చి; పురుషవ్యాఘ్రః = పురుషశ్రేష్ఠుడు; సదా = ఎల్లప్పుడు; రామః = రాముడు; అభిభాషతే = పలుకరించును; వ్యసనేషు = కష్టకాలమునందు; మనుష్యాణాం = మనుష్యుల యొక్క; భృశం = ఎక్కువ; భవతి = అగును; దుఃఖితః = దుఃఖితుడు.

భావంః-

         ఈ విధముగా మమ్ములను పురుషశ్రేష్ఠుడైన రాముడు అడుగును. ఎవరికైనను కష్టము వచ్చినపుడు తాను కూడ దుఃఖితుడగును.

2.2.41.
అనుష్టుప్.

ఉత్సవేషు చ సర్వేషు

పితేవ పరితుష్యతి।

సత్యవాదీ మహేష్వాసో

వృద్ధసేవీ జితేంద్రియః॥

టీకః-

         ఉత్సవేషు = ఉత్సవములయందు;చ = మఱియు; సర్వేషు = అందరి యందు; పిత = తండ్రి; ఇవ = వలె; పరితుష్యతి = సంతోషించును; సత్యవాదీ = సత్యమునే మాటలాడును; మహేష్వాసః = గొప్ప ధనుస్సు గలవాడు; వృద్ధసేవీ = వృద్ధులకు సేవచేయువాడు; జితేంద్రియః = జయించబడిన ఇంద్రియములు కలవాడు.

భావంః-

         రాముడు ఉత్సవములలో అందరి విషయములయందును పుత్రుని జూచిన తండ్రి వలె సంతోషించును. సత్యమునే మాటలాడును. గొప్ప కోదండము కలిగియున్నవాడు. వృద్ధులకు తగిన సేవ చేయువాడు. ఇంద్రియములను జయించినవాడు. 

గమనికః-

         రాముని విల్లు కోదండము. కోదండము అనగా నాలుగు మూరల వెదురు విల్లు.

2.2.42.
అనుష్టుప్.

స్మితపూర్వాభిభాషీ చ

ధర్మం సర్వాత్మనా శ్రితః।

సమ్యగ్యోక్తా శ్రేయసాం చ

న విగృహ్య కథారుచిః॥

టీకః-

         స్మితపూర్వాభిభాషీ = ముందుగా చిరునవ్వుతో పలుకరించువాడు; చ = మఱియు; ధర్మం = ధర్మమును; సర్వాత్మనా = హృదయపూర్వకముగా; శ్రితః = ఆశ్రయించువాడు; సమ్యక్ = బాగుగా; యోక్తా = కలుగజేయువాడు; శ్రేయసాం = శ్రేయస్సులను; చ = మఱియు; న = కాడు; విగృహ్య = కలహించు; కథారుచిః = సంభాషణలలో ఆసక్తిపరుడు.

భావంః-

         శ్రీరాముడు అందరిని ముందుగా తానే చిరునవ్వుతో పలుకరించువాడు. హృదయపూర్వకముగా ధర్మమును ఆశ్రయించువాడు. అందరికిని శ్రేయస్సులు కలుగజేయువాడు. కలహ సంభాషణలలో ఆసక్తిలేనివాడు.

2.2.43.
అనుష్టుప్.

ఉత్తరోత్తరయుక్తౌ చ

వక్తా వాచస్పతిర్యథా।

సుభ్రూరాయత తామ్రాక్షః

సాక్షాద్విష్ణురివ స్వయమ్॥

టీకః-

         ఉత్తరోత్తర = పూర్వాపరములను; యుక్తౌ = ఎరిగి; చ; వక్తా = మాటలాడును; వాచస్పతిః = బృహస్పతి; యథా = వలె; సుభ్రూః = మంచి కనుబొమలు గలవాడు; ఆయత = దీర్ఘమైన; తామ్రాక్షః = ఎఱ్ఱని నేత్రములు కలవాడు; సాక్షాత్ = సాక్షాత్తు; విష్ణుః = విష్ణువు; ఇవ = వలె; స్వయమ్ = తాను.

భావంః-

         రాముడు పూర్వాపరముల నెరిగి బృహస్పతివలె మాటలాడును. మంచి కనుబొమలు కలవాడు, దీర్ఘమైన ఎఱ్ఱనికన్నులు కలవాడు. తాను సాక్షాత్తు శ్రీమహావిష్ణు వనిపించునట్లుండును.

2.2.44.
అనుష్టుప్.

రామో లోకాభిరామోఽయమ్

శౌర్యవీర్య పరాక్రమైః।

ప్రజాపాలన తత్త్వజ్ఞో

న రాగోపహ తేంద్రియః॥

టీకః-

         రామః = రాముడు; లోకాభిరామః = లోకమునకు మనోహరుడు; అయం = ఈ; శౌర్య = శౌర్యమూ; వీర్య = వీర్యమూ; పరాక్రమైః = పరాక్రమములచేత; ప్రజాపాలన = ప్రజలను పాలించుటలో; తత్త్వజ్ఞః = నైపుణ్యము కలవాడు; న = కాడు; రాగృః = రాగముచే; ఉపహతః = బాధించబడిన; ఇంద్రియః = ఇంద్రియములు కలవాడు.

భావంః-

         లోకాభిరాముడైన రాముడు శౌర్య వీర్య పరాక్రమములతో విష్ణువువంటివాడు. ప్రజాపాలన చేయుటలో నిపుణుడు. రాగముల వలన ఇంద్రియలోలత్వము పొందనివాడు.

గమనికః-

         <a href=”httpsః//telugubhagavatam.org/?Details&Branch=anuyuktaalu&Fruit=Love_Hate” target=”_blank”;>త్రయోదశ రాగద్వేషములు + అరిషడ్వర్గములు</a>

2.2.45.
అనుష్టుప్.

శక్తస్త్రైలోక్య మప్యేకో

భోక్తుం కిన్ను మహీమిమామ్।

నాస్య క్రోధః ప్రసాదశ్చ

నిరర్థోఽస్తి కదాచన॥

టీకః-

         శక్తః = శక్తిమంతుడు; త్రైలోక్యమ్ = ముల్లోకములను; అపి = కూడ; ఏకః = ఒక్కడు; భోక్తుం = అనుభవించుటకు; కిం = ఏల ను = కేవలము; మహీమ్ = భూమిని; ఇమామ్ = ఈ; న = కావు; అస్య = ఇతని యొక్క; క్రోధః = కోపము; ప్రసాదః = అనుగ్రహము; చ = మఱియు; నిరర్థః = వ్యర్థము; అస్తి = అగును; కదాచన = ఎన్నడును.

భావంః-

         రాముడు ఒక్కడు ముల్లోకములను పాలించుటలో సమర్థుడు, కేవలము భూలోకపాలన గుఱించి చెప్పనేల? ఈతని కోపము గాని, అనుగ్రహము గాని ఎన్నటికిని నిరర్థకములు కావు.

2.2.46.
అనుష్టుప్.

హన్త్యేవ నియమాద్వధ్యాన్

అవధ్యే న చ కుప్యతి।

యునక్త్యర్థైః ప్రహృష్టశ్చ

తమసౌ యత్ర తుష్యతి॥

టీకః-

         హన్త్యేవ = వధించును; నియమాత్ = నియమమును బట్టి; వధ్యాన్ = వధింప వలసినవానిని; అవధ్యే = వధింపకూడని వానిని; న కుప్యతి = క్రోధము వహింపడు; యునక్తి = కూర్చును; అర్థైః = ధనముతో; ప్రహృష్ట = సంతోషించి; తమ్ = వానిని; అసౌ = ఇతను; యత్ర = ఎవరి విషయమై; తుష్యతి = సంతోషించునో.

భావంః-

         నియమములను బట్టి ఎవరిని వధింపవలెనో రాముడు వారిని వధించును. ఎవరిని వధింపరాదో వారిపై క్రోధము పూనడు. రాముడు ఎవరియెడల సంతోషించునో వారికి ధనము సమకూర్చును.

2.2.47.
అనుష్టుప్.

శాంతై స్సర్వ ప్రజాకాంతైః

ప్రీతిసంజననై ర్నృణామ్।

గుణైర్విరురుచే రామో

దీప్తస్సూర్య ఇవాంశుభిః॥

టీకః-

         శాంతైః = శాంతముతో; సర్వ = ఎల్లరు; ప్రజాః = ప్రజలు; కాంతైః = కోరునవి; ప్రీతి సంజననైః = ప్రీతికరమైనవి; నృణామ్ = మానవులకు; గుణైః = గుణములచే; విరురుచే = ప్రకాశించుచుండును; రామః = రాముడు; దీప్తః = ప్రకాశించుచున్న; సూర్య = సూర్యుడు; ఇవ = వలె; అంశుభిః = కిరణములచే.

భావంః-

         ఎప్పుడూ శాంతముగా ఉండు, ప్రజలు ప్రభువు యందు కావాలని కోరు, ప్రజలకు ప్రీతి గొలుపు గుణములతో రాముడు కాంతి కిరణములతో ప్రకాశించు సూర్యునివలె ప్రకాశించుచుండును.

2.2.48.
అనుష్టుప్.

తమేవం గుణసంపన్నమ్

రామం సత్యపరాక్రమమ్।

లోకపాలోపమం నాథమ్

అకామయత మేదినీ॥

టీకః-

         తమ్ = అతనిని; ఏవం = అట్టి; గుణసంపన్నమ్ = గుణములు కలిగియున్న; రామం = రాముని; సత్య పరాక్రమమ్ = సత్యమైన పరాక్రమము కలవానిని; లోకపాలః = లోకపాలకుడైన; ఉపమమ్ = వలె; నాథమ్ = ప్రభువునుగా; అకామయత = కోరినది; మేదినీ = భూమి.

భావంః-

         భూమి అటువంటి సద్గుణములు కలవానిని, సత్యమైన పరాక్రమవంతుని, లోకపాలకులతో సమానమైన వానిని, ఈ రాముని తన ప్రభువు కావలెనని కోరుచున్నది.

గమనికః-

         1. <a href=” httpsః//telugubhagavatam.org/?Details&Branch=anuyuktaalu&Fruit=8_Directions” Target=”_blank”> అష్ట దిక్కులు- దిక్పాలకులు- వివరములు</a>.2. <a href=” httpsః//telugubhagavatam.org/?Details&Branch=anuyuktaalu&Fruit=Leaders_Of_Worlds” target=”_blank”> వివిధ లోకాధిపతులు పాలకులు</a>.

2.2.49.
అనుష్టుప్.

వత్సశ్శ్రేయసి జాతస్తే

దిష్ట్యాఽసౌ తవ రాఘవ।

దిష్ట్యా పుత్రగుణైర్యుక్తో

మారీచ ఇవ కాశ్యపః॥

టీకః-

         వత్సః = పుత్రుడు; శ్రేయసి = శ్రేయస్సు కలిగించుటకై; జాతః = జన్మించెను; తే = నీకు; దిష్ట్యా = భాగ్యము వలన; అసౌ = ఆ; తవ = నీ యొక్క; రాఘవ = రఘువంశజుడా; దిష్ట్యా = భాగ్యవశమున; పుత్రగుణైః = పుత్రునికి ఉండవలసిన గుణములతో; యుక్తః = కలిగియున్నాడు; మారీచః = మరీచుని కుమారుడు; ఇవ = వలె; కాశ్యపః = కశ్యపుడు.

భావంః-

         దశరథమహారాజా! లోకమునకు క్షేమము కూర్చుటకై నీ భాగ్యవశమున రాముడు నీ పుత్రునిగా జన్మించినాడు. మరీచి ప్రజాపతి కుమారుడైన కశ్యపుని వలె పుత్రునకు ఉండవలసిన గుణములన్నియు ఇతనికి ఉన్నవి. అది నీ భాగ్యము.

గమనికః-

         కశ్యపుడు ఒక ప్రజాపతి, ఇతడు మరీచికి భార్య కళ వలన పుట్టినవాడు. చూ. వివరములు ~ పారిభాషికములు ~ కశ్యపుడు.

2.2.50.
అనుష్టుప్.

బల మారోగ్య మాయుశ్చ

రామస్య విదితాత్మనః।

దేవాసుర మనుష్యేషు

సగంథర్వోరగేషు చ॥

టీకః-

         బలమ్ = బలమును; ఆరోగ్యమ్ = ఆరోగ్యమును; ఆయుః = ఆయుర్దాయము; చ = మఱియు రామస్య = రామునికి; విదితాత్మనః = స్వభావసిద్ధములు; దేవా = దేవతలు; అసురః = అసురులు; మనుష్యేషు = మానవులలో; స = కూడిన; గంథర్వః = గంధర్వులతో; ఉరగేషు = సర్పములు నాగములలో; చ = మఱియు

భావంః-

         స్వతసిద్ధమైన సద్గుణములు కల రామునకు, బలము, ఆయురారోగ్యములు కలుగవలెను గాక. దేవతలు, గంధర్వులు, అసురులు, సర్పములు నాగులు, మానవులు

2.2.51.
అనుష్టుప్.

ఆశంసతే జనస్సర్వో

రాష్ట్రే పురవరే తథా।

ఆభ్యంతరశ్చ బాహ్యశ్చ

పౌరజానపదో జనః॥

టీకః-

         ఆశంసతే = ఆశించుచున్నది; జనః = ప్రజలు; సర్వః = సకలురు; రాష్ట్రే = రాష్ట్రమునందును; పురవరే = శ్రేష్ఠమైన పురమునందలి; తథా = అటులనే; ఆభ్యంతరః = సన్నిహితులును; చ; బాహ్యః = బయటి వారు; చ; పౌర = పురముల; జానపదః = పల్లెల; జనః = ప్రజలు.

భావంః-

         రాష్ట్ర, పట్టణ, పల్లె వాసులు, సన్నిహితులు, తదితర సకల ప్రజలు అందరూ అట్లు ఆశించుచున్నారు.

2.2.52.
అనుష్టుప్.

స్త్రియో వృద్ధాస్తరుణ్యశ్చ

సాయం ప్రాతస్సమాహితాః।

సర్వాన్ దేవాన్ నమస్యంతి

రామస్యార్థే యశస్వినః॥

టీకః-

         స్త్రియః = స్త్రీలు; వృద్ధః = వృద్ధులు; తరుణ్యః = యువతులు; చ; సాయం = సాయంకాలము; ప్రాతః = ప్రాతఃకాలము; సమాహితాః = సమావేశమై; సర్వాన్ = సకల; దేవాన్ = దేవతలను; నమస్యంతి = నమస్కరించుచున్నారు; రామస్య = రాముని యొక్క; అర్థే = గురించి; యశస్వినః = యశశ్శాలి.

భావంః-

         స్త్రీలు, వృద్ధులు, యువతులు, సాయం ప్రాతః సంధ్యలందు సమావేశమై, యశోవంతుడైన రాముని మేలు కోరుచు సకల దేవతలకు నమస్కరించుచున్నారు.

2.2.53.
అనుష్టుప్.

* తేషా మాయాచితం దేవ।

త్వత్ప్రసాదా త్సమృద్ధ్యతామ్

రామ మిందీవరశ్యామమ్।

సర్వశత్రు నిబర్హణమ్

పశ్యామో యౌవరాజ్యస్థమ్।

తవ రాజోత్తమాత్మజమ్॥

టీకః-

         తేషామ్=వారి యొక్క; ఆయాచితం=ప్రార్థన; దేవ=రాజా; త్వత్=నీ యొక్క; ప్రసాదాత్=అనుగ్రహము వలన; సమృద్ధ్యతామ్=సఫలమగు గాక; రామమ్=రాముని; ఇందీవరశ్యామమ్=నల్ల కలువలవంటి శరీరఛాయ కలవానిని; సర్వ=సకల; శత్రు=శత్రువులను; నిబర్హణమ్=నశింప జేయువానిని; పశ్యామః=చూడగలము; యౌవరాజ్యస్థమ్=యువరాజుగా నుండగా; తవ=నీ యొక్క; రాజోత్తమ=రాజశ్రేష్ఠా; ఆత్మజమ్=పుత్రుని.

భావంః-

         రాజశ్రేష్ఠా! దశరథమహారాజా! నీ అనుగ్రహమువలన ప్రజల కోరిక తీరునుగాక. ఇందీవరశ్యాముడు, శత్రువులను జయించువాడగు రాముని యువరాజుగా చూచెదము గాక.

2.2.54.
జగతి.

* తం దేవ దేవోపమమాత్మజం తే

సర్వస్య లోకస్య హితే నివిష్టమ్।

హితాయ నః క్షిప్రముదారజుష్టం

ముదాభిషేక్తుం వరద త్వమర్హసి”॥

టీకః-

         తం = ఆ; దేవదేవః = దేవదేవుడైన విష్ణువుతో; ఉపమమ్ = సమానమైనవానిని; ఆత్మజం = పుత్రుని; తే = నీ యొక్క; సర్వస్య = సమస్తమైన; లోకస్య = లోకము యొక్క; హితే = క్షేమమునందు; నివిష్టమ్ = నిమగ్నుడైనవానిని; హితాయ = క్షేమము కొరకు; నః = మా యొక్క; క్షిప్రమ్ = త్వరగా; ఉదార జుష్టం = ఉత్తమ గుణములు కలిగియున్నవానిని; ముదా = సంతోషముగా; అభిషేక్తుం = అభిషేకము చేయుటకు; వరదః = మా కోరికలను తీర్చుటకు; త్వమ్ = నీవు; అర్హసి = తగియుంటివి.

భావంః-

         ఓ దశరథమహారాజా! మా కోరికలను తీర్చు. శ్రీమహావిష్ణువుతో సమానుడు, సకల లోకములకు క్షేమము చేకూర్చుటలో నిమగ్నుడైనవాడు, ఉత్తమగుణసంపన్నుడు, నీ పుత్రుడైన శ్రీరాముని, మా క్షేమము కొరకై త్వరగా రాజ్యమునకు పట్టాభిషిక్తుని చేయుము.

2.2.55.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే ద్వితీయః సర్గః

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; ద్వితీయః = రెండవ [2]; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని [2] రెండవ సర్గ సంపూర్ణము. 

॥తృతీయ సర్గః॥

[3- శ్రీరామునికి దశరథుని హితోపదేశము]

2.3.1.
అనుష్టుప్.

తేషామంజలి పద్మాని

ప్రగృహీతాని సర్వశః।

ప్రతిగృహ్యాబ్రవీద్రాజా 

తేభ్యః ప్రియహితం వచః ‘‘॥

టీకః-

         తేషామ్ = వారి యొక్క; అంజలి = దోసిళ్ళు అను; పద్మాని = పద్మములు; ప్రగృహీతాని– గ్రహించబడిన; సర్వశః = అన్ని విధములుగ; ప్రతిగృహ్య = గైకొని; అబ్రవీత్‌ = పలికెను; రాజా = రాజు; తేభ్యః = వారికి; ప్రియహితం = ఇష్టమగునది, నచ్చునది; వచః = మాట.

భావంః-

         ఈ విధముగా పలికి ఆ పౌర, జానపద శ్రేష్ఠులు పద్మముల వంటి దోసిళ్లతో దశరథునకు నమస్కరించిరి. అతడు ఆ నమస్కారములను స్వీకరించెను. వారికి ప్రియమైన, హితమైన వాక్యములతో ఇలా పలికెను.

2.3.2.
అనుష్టుప్.

“అహోఽస్మి పరమప్రీతః 

ప్రభావశ్చాతులో మమ।

యన్మే జ్యేష్ఠం ప్రియం పుత్రమ్‌

యౌవరాజ్యస్థ మిచ్ఛథః”॥

టీకః-

         అహో = ఓ; అస్మి = అయి ఉంటిని; పరమ = అత్యంతముగా; ప్రీతః = సంతోషించినవాడను; ప్రభావః = పెంపు; చ = కూడా; అతులః = సాటిలేనిది; మమ = నా యొక్క; యత్=ఎందులకు; మే=నాయొక్క; జ్యేష్ఠం = ప్రథముడును; ప్రియమ్ = ప్రీతిపాత్రుడను; పుత్రమ్ = కుమారుని; యౌవరాజ్యస్థమ్ = యువరాజస్థానములో ఉన్నవానిగా; ఇచ్ఛథః = కోరుచుంటిరి.

భావంః-

         “నాకు మిక్కిలి ప్రీతిగల నా పెద్ద కుమారుడు యౌవరాజ్యాభిషిక్తుడు కావలెనని మీరు సకలురు కోరుచున్నందులకు మిక్కిలి సంతోషించుచుంటిని. నా భాగ్యము సాటిలేనిదని భావించుచుంటిని.”

2.3.3.
అనుష్టుప్.

ఇతి ప్రత్యర్చ్య తాన్రాజా 

బ్రాహ్మణా నిదమబ్రవీత్‌।

వసిష్ఠం వామదేవం చ

తేషామేవోపశృణ్వతామ్‌॥

టీకః-

         ఇతి = ఈ విధముగా; ప్రతి = తిరిగి, మారు; అర్చ్య = గౌరవించి; తాన్‌ = వారిని; రాజా = రాజు; బ్రాహ్మణాన్‌ = బ్రాహ్మణులను గూర్చి; ఇదమ్ = ఈ మాటలను; అబ్రవీత్‌ = పలికెను; వసిష్ఠమ్ = వశిష్ఠునిగూర్చి; వామదేవమ్ = వామదేవునిగూర్చి; చ = ఇంకను ఉన్న; తేషామ్ = వారందరు; ఏవ=అటుల; ఉపశృణ్వతామ్ = వినుచుండగా.

భావంః-

         దశరథమహారాజు పురజనులను, జానపదులను తిరిగి గౌరవించెను. పిమ్మట వారు వినుచుండగా వసిష్ఠ వామదేవులు మున్నగు బ్రాహ్మణులతో ఇట్లు పలికెను.

2.3.4.
అనుష్టుప్.

“చైత్రశ్శ్రీమానయం మాసః 

పుణ్యః పుష్పితకాననః।

యౌవరాజ్యాయ రామస్య

సర్వమే వోపకల్ప్యతామ్‌”॥

టీకః-

         చైత్రః = చైత్ర మాసము; శ్రీమాన్‌ = సంపద్కరమైనది; అయం = ఈ; మాసః = నెల; పుణ్యః = పుణ్యమైనది; పుష్పిత = పుష్పించిన; కాననః = వనములు కలది; యౌవరాజ్యాయ = యౌవరాజ్యము కొరకు; రామస్య = రాముని యొక్క; సర్వమ్‌ + ఏవ = అన్నియును; ఉపకల్ప్యతామ్ = సిద్ధపరుచబడుగాక/

భావంః-

         “నెలలు అన్నింటిలోనూ అడవులు పుష్పించు చైత్రమాసము సంపద్కరమైనదియు. అప్పటికి యువరాజుగా రాముని పట్టాభిషేకము కొరకు ఏర్పాట్లు అన్నియు చేయించండి” అనెను.

2.3.5.
అనుష్టుప్.

రాజ్ఞస్తూపరతే వాక్యే

జనఘోషో మహానభూత్‌।

శనైస్తస్మిన్ప్రశాంతే చ

జనఘోషే జనాధిపః॥

టీకః-

         రాజ్ఞః = రాజుయొక్క; తు; ఉపరతే = పూర్తి అవుచున్నతరుణంలో; వాక్యే = మాట; జనఘోషః = ప్రజల ధ్వానములు; మహాన్‌ = గొప్పదైన; అభూత్‌ = అయ్యెను; శనైః = నెమ్మదిగా; తస్మిన్‌ = ఆ; ప్రశాంతే = ప్రశాంతించుచుండగా; చ; జనఘోషే = ప్రజాస్పందనల ధ్వని; జనాధిపః = రాజు.

భావంః-

         దశరథమహారాజు మాటలు పూర్తి అగుచునే ప్రజలు గొప్పగా హర్షధ్వానములు చేసిరి. ఆ హర్షధ్వానములు మెల్లగా శాంతించాక దశరథుడు. 

2.3.6.
అనుష్టుప్.

వసిష్ఠం మునిశార్దూలమ్‌

రాజా వచనమబ్రవీత్‌।

“అభిషేకాయ రామస్య

యత్కర్మ సపరిచ్ఛదమ్‌॥

టీకః-

         వసిష్ఠం = వశిష్ఠునిగూర్చి; ముని శార్దూలమ్ = మునులలో శ్రేష్ఠునిగురించి; రాజా = రాజు; వచనమ్ = వచనమును; అబ్రవీత్‌ = పలికెను; అభిషేకాయ = అభిషేకము కొరకు; రామస్య = రాముని యొక్క; యత్కర్మ = ఏమి చేయవలయునో ఆ పనులు; స = కూడా; పరిచ్ఛదమ్ = పరివారములతో.

భావంః-

         మునిశ్రేష్ఠుడైన వసిష్ఠునితో ఇట్లు పలికెను, “పూజ్యుడా! రామ పట్టాభిషేకమునకు కావలసిన పనులను పరివారమునకు పురమాయించండి.

2.3.7.
అనుష్టుప్.

తదద్య భగవన్‌ సర్వమ్‌

ఆజ్ఞాపయితు మర్హసి”।

తచ్ఛ్రుత్వా భూమిపాలస్య

వసిష్ఠో ద్విజసత్తమః॥

టీకః-

         తత్‌ = దానిని ; అద్య = ఇప్పుడు; భగవన్‌ = పూజ్యుడా !; సర్వమ్ = మొత్తమును; ఆజ్ఞాపయితుమ్ = ఆదేశించుటకు; అర్హసి = అర్హుడవై యుంటివి; తత్‌ = దానిని; శ్రుత్వా = విని; భూమిపాలస్య = మహారాజు యొక్క; వశిష్ఠః = వశిష్ఠుడు; ద్విజసత్తమః = విప్రులలో శ్రేష్ఠుడు.

భావంః-

         పూజ్యుడా ! ఓ వశిష్ఠమహర్షీ! ఇక అవన్నియును సిద్దపరుచమని ఆదేశించండి” విప్రులలో శ్రేష్ఠుడైన వశిష్ఠుడు ఆ పలుకులు విని.. 

2.3.8.
అనుష్టుప్.

ఆదిదేశాగ్రతో రాజ్ఞః

స్థితాన్యుక్తాన్‌ కృతాంజలీన్।

“సువర్ణాదీని రత్నాని

బలీన్‌ సర్వౌషధీరపి॥

టీకః-

         ఆదిదేశ = ఆజ్ఞాపించెను; అగ్రతః = ఎదుటనున్న; రాజ్ఞః = మహారాజు; స్థితాన్‌ = ఉన్నవారిని; యుక్తాన్‌ = అధికారులను; కృతాంజలీన్‌ = నమస్కరిస్తున్నవారిని, కృత + అంజలీన్‌, చేతులుజోడించి ఉన్నవారిని; సువర్ణః = బంగారము; ఆదీని = మొదలైనవానిని; రత్నాని = రత్నములను; బలీన్‌ = పూజాద్రవ్యములను; సర్వ = సకల; ఔషధీః = ఔషదములను; అపి = కూడ. 

భావంః-

         అచట రాజు ఎదుట చేతులుజోడించి ఉన్నఅధికారులతో వసిష్ఠుడు ఇలా ఆజ్ఞాపించెను. “పూజ చేయుటకు బంగారమును, వజ్రములు, రకరకముల ఓషధులను మొదలగువాటిని మఱియు ఇతర పూజాద్రవ్యములను అన్నింటినీ తీసుకురండి. ఇంకా 

2.3.9.
అనుష్టుప్.

శుక్లమాల్యాంశ్చ లాజాంశ్చ

పృథక్చ మధుసర్పిషీ।

అహతాని చ వాసాంసి

రథం సర్వాయుధాన్యపి॥

టీకః-

         శుక్ల = తెల్లని; మాల్యామ్ = పూలమాలలను; చ = కూడ; లాజామ్ = పేలాలను; చ = కూడ; పృథక్‌ = ప్రత్యేకముగ; చ; మధు = తేనె; సర్పిషీ = నేయి; అహతాని = నూతన; వాసాంసి = వస్త్రములను; చ = కూడ; రథం = రథము; సర్వ = సమస్త; ఆయుధాన్ = ఆయుధములను; అపి = సహితము.

భావంః-

         తెల్లని పూలమాలలు, పేలాలు, ప్రత్యేకముగా తేనె నెయ్యి, నూతన వస్త్రములు, రథము, సకల ఆయుధములను. ఇంకనూ

2.3.10.
అనుష్టుప్.

చతురంగబలం చైవ

గజం చ శుభలక్షణమ్‌।

చామరవ్యజనే శ్వేతే

ధ్వజం ఛత్రం చ పాండురమ్‌॥

టీకః-

         చతురంగబలంమ్ = చతురంగబలములను {చతురంగబలములు- రథ, గజ, తురగ, పదాతిదళ సహిత సైన్యము}; చ; ఏవ = ముఖ్యముగ; గజం = ఏనుగులను; చ = ఇంకా; శుభలక్షణమ్ = శుభసూచకములు గల; చామరవ్యజనే = చమరీ మృగ చర్మముతో తయారయిన వింజామరలను; శ్వేతే = తెల్లనైన; ధ్వజం = పతాకమును; ఛత్రం = గొడుగును; పాండురమ్ = తెల్లని

భావంః-

         రథగజహయపదాతిదళ సైన్యమైన చతురంగ బలాలను, శుభలక్షణములు గల ఏనుగులను, చమరీమృగచర్మముతో చేసిన తెల్లని వింజామరలను, తెల్లని గొడుగును, ధ్వజమును. మఱియును.

2.3.11.
అనుష్టుప్.

శతం చ శాతకుంభానాం

కుంభానా మగ్నివర్చసామ్‌।

హిరణ్యశృంగ మృషభమ్‌

సమగ్రం వ్యాఘ్రచర్మ చ॥

టీకః-

         శతమ్ = వందసంఖ్యలో; చ = ఇంకా; శాత = బంగారపు; కుంభానామ్ = కుండలను; అగ్నిః = అగ్నివలె; వర్చసామ్ = ప్రకాశించుచున్నవానిని; హిరణ్యశృంగమ్ = బంగారు కొమ్ములు కలిగినవానిని; వృషభమ్ = ఎద్దును; సమగ్రం = పూర్తిగా ఉన్న; వ్యాఘ్రచర్మ చ = పులిచర్మమును

భావంః-

         నిప్పుకణికలవలె తళతళ మెఱిసే బంగారపు కుండలను వందలకొలదియును, బంగారు తొడుగుల కొమ్ములు కలిగిన వృషభమును, సమగ్రమైన పులిచర్మమును (పూర్తిగా ఉన్నది) మున్నగు.

2.3.12.
అనుష్టుప్.

ఉపస్థాపయత ప్రాతః

అగ్న్యగారం మహీపతేః।

యచ్చాన్యత్కించిదేష్టవ్యం

తత్సర్వముపకల్ప్యతామ్‌॥

టీకః-

         ఉపస్థాపయత = సమీకరించి చేర్చుడు; ప్రాతః = తెల్లవారుసమయమున; అగ్న్యగారం = అగ్ని + ఆగారం, హోమశాలను; మహీపతేః = రాజు యొక్క; యత్ = ఏది; చ = ఇంకను; అన్యత్ = మఱియొకటి; న = లేదు; కించిత్‌ = కొంచెము; ఏష్టవ్యమ్ = ఆపేక్షింపబడెనో; తత్ = అది; సర్వమ్ = అంతయు; ఉపకల్ప్యతామ్ = సిద్ధముచేయబడుగాక!

భావంః-

         సకల సామగ్రిని సమీకరించండి. వాటిని ప్రభాతసమయమునకు రాజుగారి హోమశాలలో చేర్చండి. కావలసిన వస్తువులు ఏమాత్రము లోటురాకుండా సిద్ధము చేయండి. 

2.3.13.
అనుష్టుప్.

అంతఃపురస్య ద్వారాణి

సర్వస్య నగరస్య చ।

చందన స్రగ్భిరర్చ్యంతామ్‌

ధూపైశ్చ ఘ్రాణహారిభిః॥

టీకః-

         అంతఃపురస్య = అంతఃపురముయొక్క; ద్వారాణి = ద్వారములు; సర్వస్య = అన్నిటియొక్క; నగరస్య = నగరముయొక్క; చ = మఱియు; చందనః = చందనముతోను; స్రగ్భిః = పూలదండలతోను; అర్చ్యంతామ్ = అలంకరింపబడుగాక; ధూపైః = ధూపములతోనూ; చ = ఇంకను; ఘ్రాణహారిభిః = ఘ్రాణేంద్రియములను ఆకర్షించు సుగంధ పరిమళములతోను

భావంః-

         అంతఃపుర ద్వారములను నగర ద్వారములను అన్నింటిని చందనము పూతలతోనూ, పూలదండలతోనూ అలంకరించండి. మనోజ్ఞమైన సువాసనలు వెదజల్లే ధూపములు వేయించండి.

2.3.14.
అనుష్టుప్.

ప్రశస్తమన్నం గుణవత్‌

ధధిక్షీరోపసేచనమ్‌।

ద్విజానాం శతసాహస్రే

యత్ప్రకామమలం భవేత్‌॥

టీకః-

         ప్రశస్తమ్ = తాళింపు పెట్టినది, ఆంధ్రవాచస్పతము; అన్నమ్ = అన్నము; గుణవత్‌ = కమ్మని, ఆంధ్రవాచస్పతము; దధి = పెరుగు; క్షీరః = పాలు; ఉపసేచనమ్ = ద్రవములతో కలుపబడినది; ద్విజానామ్ = బ్రాహ్మణుల యొక్క; శతసాహస్రే = వంద వేలకు; యత్‌=ఏది; ప్రకామమ్ = కోరినంతగా; అలమ్‌ భవేత్‌ = సరిపోవునట్లుండుగాక

భావంః-

         తాళింపు (పోపు) పెట్టించి పాలు పెరుగు మిళాయించిన మంచి కమ్మని అన్నములు వండించవలెను. వేలకొలది బ్రాహ్మణులకు సమృద్ధిగా సరిపడవలెను.

2.3.15.
అనుష్టుప్.

సత్కృత్య ద్విజముఖ్యానామ్‌

శ్వఃప్రభాతే ప్రదీయతామ్‌।

ఘృతం దధి చ లాజాశ్చ

దక్షిణాశ్చాపి పుష్కలాః॥

టీకః-

         సత్కృత్య = గౌరవించి; ద్విజముఖ్యానామ్ = బ్రాహ్మణ ప్రముఖులకు; శ్వః = రేపు; ప్రభాతే = ప్రొద్దున; ప్రదీయతామ్ = ఇవ్వబడుగాక; ఘృతం = నెయ్యి; దధి = పెరుగు; చ=మఱియు; లాజాః = పేలాలు; చ=మఱియు; దక్షిణాః = దక్షిణలను; చాపి = మఱియు; పుష్కలాః = సమృద్ధిగా

భావంః-

         ఆ అన్నము, నెయ్యి, పెరుగు, పేలాలు, పుష్కలముగ దక్షిణలు రేపు ప్రాతఃకాలమున బ్రాహ్మణ ప్రముఖులకు గౌరవముతో, సత్కారపూర్వకముగా ఇవ్వవలెను. 

2.3.16.
అనుష్టుప్.

సూర్యేఽభ్యుదితమాత్రే శ్వో

భవితా స్వస్తివాచనమ్‌।

బ్రాహ్మణాశ్చ నిమంత్రయంతాం

కల్ప్యంతా మాసనాని చ; ॥

టీకః-

         సూర్యః = సూర్యుడు; అభి + ఉదితమాత్ర = ఉదయించగనే; శ్వః = రేపు; భవితా = జరుగుగాక; స్వస్తి వాచనమ్ = శుభము కలిగించు వచనములు; బ్రాహ్మణాః = బ్రాహ్మణులును; చ=మఱియు; నిమంత్రయంతాం = ఆహ్వానింపబడుదురు గాక; కల్ప్యంతామ్ = సిద్ధము చేయబడునుగాక; ఆసనాని = ఆసనములు; చ= కూడ.

భావంః-

         రేపు సూర్యోదయము కాగానే స్వస్తి వాచనము పలుకవలెను. బ్రాహ్మణులను ఆహ్వానించి వారికి తగు ఆసనములు ఏర్పాటుచేయవలెను.

2.3.17.
అనుష్టుప్.

ఆబధ్యంతాం పతాకాశ్చ

రాజమార్గశ్చ సిచ్యతామ్‌।

సర్వే చ తాళావచరా

గణికాశ్చ స్వలంకృతాః।

టీకః-

         పురమునందు పతాకములు కట్టించి రాజవీథులను కళ్ళాపి జల్లవలెను. తాళములు వేయు నటులు, బాగుగా అలంకరించుకున్న వేశ్యాంగనలు, రాజప్రాసాదము నందలి రెండవ అంతస్తులో వచ్చియుండు ఏర్పాటు చేయండి.

భావంః-

         తిష్ఠంతు నృపవేశ్మనః॥

2.3.18.
అనుష్టుప్.

దేవాయతనచైత్యేషు

సాన్నభక్షాః సదక్షిణాః।

ఉపస్థాపయిత వ్యాస్సు్యః

మాల్యయోగ్యాః పృథక్పృథక్‌॥

టీకః-

         దేవాయతనః = దేవాలయములు; చైత్యేషు = చతుష్పథమున నుండు మండపములు, గ్రామాదులకు ఎల్లగా కట్టిన కట్టడములు అందును, ఆంధ్రశబ్ధరత్నాకరము; స = సహితముగ; అన్న = ఆహారములతో; భక్షాః = పిండివంటలతో; స = సహితముగ; దక్షిణాః = దక్షిణలతో; ఉపస్థాపయితవ్యాస్స్యుః = సిద్ధపరచబడుదురు; మాల్య = మాలలకు; యోగ్యాః = అర్హమైన; ప్రథక్‌ పృథక్‌ = విడివిడిగా

భావంః-

         దేవతల పూజల కోసం దేవాలయములందును, నాలుగురోడ్ల మొగ మఱియు ఎల్లల మండపములందును వేటికి వాటికి తగిన పూలమాలలు, ఆహారములు, భక్ష్యములు, దక్షిణలు సంసిద్ధంగా ఉండునట్లు ఏర్పాటు చేయవలెను.

2.3.19.
అనుష్టుప్.

దీర్ఘాసిబద్ధా యోధాశ్చ

సన్నద్ధా మృష్టవాససః।

మహారాజాంగణం సర్వే

ప్రవిశంతు మహోదయమ్‌॥

టీకః-

         దీర్ఘాః = పెద్దపెద్ద; అసిః = కత్తులు; బద్ధాః = బెత్తములు, వేత్రములతో; యోధాః = వీరులు; చ = మఱియు; సన్నద్ధాః = సిద్ధముగా ఉన్నవారు; మృష్ట = పరిశుభ్రమైన; వాససః = వస్త్రములు ధరించినవారు; మహారాజాంగణం = రాజప్రాసాదానికి ముందు భాగమును, ముంగిలిని; సర్వే = అందరు; ప్రవిశస్తు = ప్రవేశించెదరుగాక; మహా = మిక్కలి; ఉదయమ్ = పొడవైన, శబ్దరత్నాకరము.

భావంః-

         యోధులందరును పరిశుభ్రమైన వస్త్రములు ధరించి, పెద్దపెద్ద బెత్తములు మఱియు కత్తులతో సిద్దమై రావలెను. మహారాజప్రాసాదపు ముంగిలి బాగా పొడవైనది. అక్కడకు వచ్చి సర్వసిద్దంగా ఉండవలెను.”

2.3.20.
అనుష్టుప్.

ఏవం వ్యాదిశ్య విప్రౌ తౌ

క్రియాస్తత్ర సునిష్ఠితౌ।

చక్రతుశ్చైవ యచ్ఛేషమ్‌

పార్థివాయ నివేద్య చ॥

టీకః-

         ఏవమ్ = ఈ విధముగా; వ్యాదిశ్య = ఆదేశించి; విప్రౌ = జ్ఞానులిరువురుని; తౌ = వారిని; క్రియాః = చేయవలసిన పనులు; తత్ర = అక్కడ; సునిష్ఠితౌ = నిబద్ధత గలవారు; చక్రతుః = చేసిరి; చ + ఏవ = స్థిరముగ; యత్‌ =ఏది; శేషమ్ = మిగిలినదానిని; పార్థివాయ = మహారాజు కొరకు; నివేద్య = నివేదించిరి; చ.

భావంః-

         జ్ఞానులైన వశిష్ఠుడు, వామదేవుడు ఇరువురు సావధాన చిత్తములతో అచట చేయవలసిన కార్యములన్నింటిని ఆదేశములు ఇచ్చిరి. దశరథునకు తెలిపి మిగతాపనులన్నీ కూడా నిర్వర్తించిరి.

2.3.21.
అనుష్టుప్.

కృతమిత్యేవ చాబ్రూతామ్‌

అభిగమ్య జగత్పతిమ్‌।

యథోక్తవచనం ప్రీతౌ

హర్షయుక్తౌ ద్విజర్షభౌ॥

టీకః-

         కృతమ్ = చేయబడినవి; ఇతి = అని; ఏవమ్ = అన్నియు; చ = మఱియు; అబ్రూతామ్ = పలికిరి; అభిగమ్య = సమీపించి; జగత్పతిమ్ = జగత్‌ + పతిమ్‌, ప్రపంచ ప్రభువుని, మహారాజుని; యథోక్త = యథాప్రకారము; వచనమ్ = చెప్పినవిధముగ; ప్రీతౌ = సంతృప్తిపొందిన (ఇరువురు) వారై; హర్షయుక్తౌ = ఆనందముతో కూడుకొన్న (ఇరువురు); ద్విజర్షభౌ = బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠులు (ఇరువురు),

భావంః-

         తమ ఆదేశాల ప్రకారము అన్నియు జరుగుచున్నందులకు సంతృప్తి చెంది, ఆనందించిన వసిష్ఠవామదేవులు ఇరువురు దశరథమహరాజుని సమీపించి, “నీవు చెప్పిన విధముగ అన్నికార్యములు జరుగుచున్నవి” అని చెప్పిరి.

2.3.22.
అనుష్టుప్.

తత స్సుమంత్రం ద్యుతిమాన్‌

రాజా వచనమబ్రవీత్‌।

రామః కృతాత్మా భవతా

శీఘ్ర మానీయతామితి॥

టీకః-

         తతః = పిమ్మట; సుమంత్రమ్ = సుమంత్రుని గూర్చి; ద్యుతిమాన్‌ = ప్రకాశవంతుడు; రాజా = రాజు; వచనమ్ = మాటను; అబ్రవీత్‌ = పలికెను; రామః = రాముడు; కృతాత్మా = శిక్షితమైన బుద్ధి కలవాడు; భవతా = నీచే; శీఘ్రమ్ = వేగముగా; ఆనీయతామ్ = తీసుకొని రాబడునుగాక;ఇతి = అని

భావంః-

         పిమ్మట దశరథుడు సుమంత్రునితో “తేజశ్శాలి, సకల విద్యాభ్యాసములతో పరిశుద్ధుడైన రాముని శీఘ్రముగా కొనిరమ్ము” అని పలికెను.

2.3.23.
అనుష్టుప్.

స ‘‘తథేతి’’ ప్రతిజ్ఞాయ

సుమంత్రో రాజశాసనాత్‌।

రామం తత్రానయాంచక్రే

రథేన రథినాం వరమ్‌॥

టీకః-

         సః = ఆతడు; తథ = అటులనే; ఇతి = అని; ప్రతిజ్ఞాయ = మాటిచ్చి; సుమన్త్రః = సుమంత్రుడు; రాజ = మహారాజు; శాసనాత్‌ = ఆజ్ఞవలన; రామమ్ = రాముని; తత్ర = అక్కడ; ఆనయామ్ = తీసుకుని వచ్చుట; చక్రే = చేసెను; రథేన = రథముతో; రథినామ్ = రథికులలో; వరమ్ = శ్రేష్ఠుని

భావంః-

         సుమంత్రుడు దశరథ మహారాజు ఆజ్ఞానుసారము, రథికులలో శ్రేష్ఠుడైన రాముని రథముపై అచటికి తీసికొని వచ్చెను.

గమనికః-

         రథి- రథమునెక్కి యుద్దము చేయువాడు, రథికులలో రకములు మహారథుడు, అతిరథుడు, సమరథుడు, అర్థరథుడు httpsః//telugubhagavatam.org/?Details&Branch=anuyuktaalu&Fruit=mahaaratha .

2.3.24.
అనుష్టుప్.

అథ తత్ర సమాసీనాః

తదా దశరథం నృపమ్‌।

ప్రాచ్యోదీచ్యాః ప్రతీచ్యాశ్చ

దాక్షిణాత్యాశ్చ భూమిపాః॥

టీకః-

         అథ = అటు పిమ్మట (సుమంత్రుడు నిష్క్రమించిన తరువాత); తత్ర = అక్కడ; సమాసీనాః = ఆసీనులైనవారు; తదా = ఆ విధముగా; దథరథమ్ = దశరథుని; నృపమ్ = రాజును; ప్రాచ్యః = తూర్పు దిక్కువారు; ఉదీచ్యాః = ఉత్తర దిక్కువారు; ప్రతీచ్యాః = పడమర దిక్కువారు; చ = మఱియును; దాక్షిణాత్యః = దక్షిణ దిక్కువారు; చ = మఱియును; భూమిపాః = రాజులు

భావంః-

         సుమంత్రుడు రాముని తీసుకొని వచ్చుటకు వెళ్లిన పిదప, తూర్పు, ఉత్తర, పడమటి, దక్షిణ దేశముల రాజులు అందరూ..

2.3.25.
అనుష్టుప్.

మ్లేచ్ఛాశ్చార్యాశ్చ యే చాన్యే

వనశై లాంతవాసినః।

ఉపాసాంచక్రిరే సర్వే

తం దేవా ఇవ వాసవమ్‌॥

టీకః-

         మ్లేచ్ఛాః = మ్లేచ్ఛ దేశపువారు; చ = మఱియును; ఆర్యాః = ఆర్యావర్తమువారు; చ = మఱియును; యే చ = ఎవరు ఉంటిరో; అన్యే = ఇతరులు; వనే = వనములలో; శైలాంత వాసినః = పర్వత ప్రాంతములలో నివసించువారు; ఉపాసామ్ = సేవించుటలు; చ; చక్రిరే = చేసిరి; సర్వే = అందరు; తమ్ = ఆతని; దేవాః = దేవతలు; ఇవ = వలె; వాసవమ్ = దేవేంద్రుని.

భావంః-

         మ్లేచ్ఛదేశ రాజులు, ఆర్యావర్త దేశ రాజులు; వన, పర్వత ప్రాంత పాలకులు అయినవారందరూ, దేవతలు దేవేంద్రుని సేవించునట్లు దశరథుని సేవించిరి.

గమనికః-

         మ్లేచ్ఛాః- మ్లేచ్చులు- వ్యు. మ్లేచ్ఛ- అపశబ్దే+ ఘఞ్, కృ.ప్ర., అపశబ్దభాషి, శిష్టాచారహీనుడు, గోమాంస భక్షకుడు. మ్లేచ్ఛులు ఉండు కామరూపాది దేశముల వారు. ఆంధ్రశబ్దరత్మాకరము

2.3.26.
అనుష్టుప్.

తేషాం మధ్యే స రాజర్షిః

మరుతామివ వాసవః।

ప్రాసాదస్థో రథగతమ్‌

దదర్శాయాంత మాత్మజమ్‌॥

టీకః-

         తేషామ్ = వారియొక్క; మధ్యే = మధ్యలో; సః = అతడు; రాజర్షిః = రాజులయందు ఋషి; మరుతామ్ = దేవతల మధ్యలో; వాసవః = దేవేంద్రుని; ఇవ = వలె; ప్రాసాదస్థః = ప్రాసాదముపైన ఉన్నవాడు; రథగతమ్ = రథమునందున్న; దదర్శః = చూచెను; ఆయాంతమ్ = వచ్చుచున్న; ఆత్మజమ్ = తన కుమారుని

భావంః-

         దేవతల మధ్యమునందున్న దేవేంద్రుని వలె రాజర్షి దశరథుడు ఆ రాజుల మధ్య తన రాజప్రసాదముపై ఆసీనుడై ప్రకాశించుచుండెను. అక్కడనుండి రథములో వచ్చుచున్న తన కుమారుడైన రాముని చూచెను.

2.3.27.
అనుష్టుప్.

గంథర్వరాజ ప్రతిమం

లోకే విఖ్యాత పౌరుషమ్‌।

దీర్ఘబాహుం మహాసత్త్వం

మత్తమాతంగ గామినమ్‌॥

టీకః-

         గంథర్వరాజ = గంధర్వ రాజుతో; ప్రతిమమ్ = సరిపోలువాని; లోకే = లోకములో; విఖ్యాత = ప్రఖ్యాతి పొందిన; పౌరుషమ్ = పౌరుషము కలవానిని; దీర్ఘబాహుమ్ = పొడవైన బాహువులు కలవాని; మహాసత్త్వమ్ = బహుమిక్కిలి బలవంతుని; మత్తమాతంగ = మదపుటేనుగు యొక్క; గామినమ్ = నడకగలవానిని

భావంః-

         రాముడు గంధర్వరాజులతో సరిపోలి ఉండును. అతని పౌరుషము జగత్ప్రసిద్ధమైనది. దీర్ఘబాహువులు కలవాడై, మహాబలవంతుడై, మదపుటేనుగు వంటి నడకతో ఏతెంచుచుండెను. అట్టి రాముని దశరథమహారాజు చూచెను. ఇంకా

2.3.28.
అనుష్టుప్.

చంద్రకాంతాననం రామమ్‌

అతీవ ప్రియదర్శనమ్‌।

రూపౌదార్యగుణైః పుంసాం

దృష్టిచిత్తాపహారిణమ్‌॥

టీకః-

         చంద్రకాంత = చంద్రకాంతివలె కమనీయమైన, వావిళ్ళవారి సంస్కృత నిఘంటువు; ఆననమ్ = ముఖము కలిగినవానిని; రామమ్ = రాముని; అతీవ = అధికమైన; ప్రియదర్శనమ్ = చూచుటకు మనోహరముగ కనిపించువానిని; రూప = రూపముతోను; ఔదార్య = ఔదార్యముతోను; గుణైః = సద్గుణములతోను; పుంసాం = పురుషులయొక్క; దృష్టి = చూపును; చిత్త = మనసును; అపహారిణమ్ = అపహరించువానిని.

భావంః-

         చంద్రునివలె కమనీయమైన ముఖముతో చూచుటకు మనోహరముగానుండి, రూపముచేతను, ఔదార్యముచేతను, ఇతర సద్గుణములచేతను సత్పురుషుల చూపులను మనస్సులను ఆకర్షించుచున్న రాముని దశరథుడు చూచెను.

గమనికః-

         ఔదార్యము- శోభ, కాంతి, దీప్తి, మాధుర్యము, ప్రగల్భత, ఔదార్యము, ధైర్యము అను నాయక సహజ గుణములలో ఒకటి. వస్త్రభూషణాది ప్రయుక్తమైన కాంతి.

2.3.29.
అనుష్టుప్.

ఘర్మాభితప్తాః పర్జన్యం

హ్లాదయంతమివ ప్రజాః।

న తతర్ప సమాయాంతం

పశ్యమానో నరాధిపః॥

టీకః-

         ఘర్మాః = వేసవి వేడిమిచే; అభి = మిక్కిలి; తప్తాః = తపించినవానికి; పర్జన్యమ్ = మేఘము; ఇవ = వలె; హ్లాదయంతమ్ = సంతోషము కలిగించు; ప్రజాః = ప్రజలు; న తతర్ప = తనివితీరక; సమాయాంతమ్ = వచ్చుచున్న; పశ్యమానః = చూచుచున్న; నరాధిపః = దశరథ మహారాజు

భావంః-

         వేసవి వేడిమిచే తపింపబడిన ప్రజలకు ఆహ్లాదము కలిగించు మేఘము వలె రాముడు దశరథునకు కనిపించెను. ఆ రాముని ఎంత చూచినను దశరథునకు తనివితీరుట లేదు.

2.3.30.
అనుష్టుప్.

అవతార్య సుమంత్రస్తం

రాఘవం స్యందనోత్తమాత్‌।

పితుస్సమీపం గచ్ఛంతం

ప్రాంజలిః పృష్ఠతోఽన్వగాత్‌॥

టీకః-

         అవతార్య = దింపి; సుమన్త్రః = సుమంత్రుడు; తమ్ =ఆతని; రాఘవమ్ = రాఘవుని; స్యందనః = రథము; ఉత్తమాత్‌ = ఉత్తమమైనదానినుండి; పితుః = తండ్రియొక్క; సమీపం = చేరువను గూర్చి, సమీపమునకు; గచ్ఛంతమ్ = వెళ్లుచున్న; ప్రాంజలిః = చేతులుజోడించిన; పృష్ఠతః = వెనుక; అన్వగాత్‌ = అనుసరించెను

భావంః-

         సుమంత్రుడు రాముని ఆ గొప్పరథమునుండి దింపెను. తండ్రి దగ్గరకు వెళ్ళుచున్న రాముడి వెనుక సుమంత్రుడు కూడ చేతులు జోడించి వెళ్ళెను. 

2.3.31.
అనుష్టుప్.

స తం కైలాస శృంగాభం

ప్రాసాదం నరపుంగవః।

ఆరురోహ నృపం ద్రష్టుం

సహ సూతేన రాఘవః॥

టీకః-

         సః = అతడు; తమ్ = ఆ; కైలాసః = కైలాస పర్వత; శృంగాభమ్ = శిఖరమువంటి ఉన్నతమైమ; ప్రాసాదమ్ = భవంతిని; నరపుంగవః = పురుషులలో శ్రేష్ఠుడు; ఆరురోహ = అధిరోహించెను; నృపమ్ = దశరథ మహారాజును; ద్రష్టుమ్ = చూచుట కొరకు; సూతేన = సూతునితో; సహ = కలిసి; రాఘవః = రఘువంశీయుడు

భావంః-

         పురుషశ్రేష్ఠుడైన రఘురాముడు సూతునితోపాటు దశరథమహారాజును దర్శించుటకు కైలాసపర్వతశిఖరమంత ఎత్తైన ఆ మేడను అధిరోహించెను.

2.3.32.
అనుష్టుప్.

స ప్రాంజలి రభిప్రేత్య

ప్రణతః పితురంతికే।

నామ స్వం శ్రావయన్రామో

వవందే చరణౌ పితుః॥

టీకః-

         సః = అతడు; ప్రాంజలిః = జోడించిన చేతులు కలవాడు; అభిప్రేత్య = సమీపించి; ప్రణతః = వంగినవాడు; పితుః = తండ్రికి; అంతికే = సమీపములో; నామ = పేరు; స్వం = స్వయముగా; శ్రావయన్‌ =వినిపింపజేయుచు; రామః = రాముడు; వవందే = వందనమాచరించెను; చరణౌ = పాదములను; పితుః = తండ్రి యొక్క

భావంః-

         రాముడు అంజలి ఘటించి, ‘రామరాజః అహంభో అభివాదయే’ అని తన పేరు చెప్పుకొనచూ, తండ్రి పాదములకు వంగి వందనమాచరించెను.

2.3.33.
అనుష్టుప్.

తం దృష్ట్వా ప్రణతం పార్శ్వే 

కృతాంజలిపుటం నృపః।

గృహ్యాంజలౌ సమాకృష్య

సస్వజే ప్రియమాత్మజమ్‌॥

టీకః-

         తం– ఆ; దృష్ట్వా = చూచి;ప్రణతం = వినయముగా వంగియున్న; పార్శ్వే = ప్రక్కగా; కృతాంజలి పుటం = జోడించబడిన దోసిలిని; నృపః = మహారాజు; గృహ్యా = తీసుకుని; అంజలౌ = దోసిలియందు; సమాకృష్య = దగ్గరకు లాగుకొని; సస్వజే = ఆలింగనము చేసుకొనెను; ప్రియమ్ = ఇష్టమైన; ఆత్మజమ్ = తన కుమారుని

భావంః-

         దశరథ మహారాజు తన ప్రక్కన అంజలి ఘటించి వినయముగ నిలిచియున్న ఆ ప్రియపుత్రుని అంజలి పట్టి దగ్గరకు లాగుకొని కౌగలించుకొనెను.

2.3.34.
అనుష్టుప్.

తస్మై చాభ్యుదితం దివ్యమ్‌

మణికాంచన భూషితమ్‌।

దిదేశ రాజా రుచిరమ్‌

రామాయ పరమాసనమ్‌॥

టీకః-

         తస్మై = ఆతని; చ = కొరకు; అభ్యుదితం = ఉన్నతమైనది; దివ్యమ్ = శ్రేష్ఠమైనది; మణికాంచన = మణులు, బంగారముతో; భూషితమ్ = అలంకరించబడినది; దిదేశ = ఇచ్చెను; రాజా = మహారాజు; రుచిరమ్ = అందమైన; రామాయ = రామునికొరకు; పరమ = గొప్ప; ఆసనమ్ = ఆసనమును.

భావంః-

         దశరథమహారాజు సుందరమైన రామునకు ఉన్నతమైన, శ్రేష్ఠమైన, సువర్ణ రత్నాలంకృతమైన ఉత్తమ ఆసనమును ఇచ్చెను.

2.3.35.
అనుష్టుప్.

తదాసనవరం ప్రాప్య

వ్యదీపయత రాఘవః।

స్వయైవ ప్రభయా మేరుమ్‌

ఉదయే విమలో రవిః॥

టీకః-

         తత్‌ =ఆ; ఆసనవరం = శ్రేష్ఠమైన సింహాసనమును; ప్రాప్య = పొంది; వ్యదీపయత = ప్రకాశింపజేసెను; రాఘవః = రాఘవుడు; స్వయా = తనది; ఏవ = మాత్రమే ఐన; ప్రభయా = ప్రకాశముచేత; మేరుమ్ = మేరువును; ఉదయే = ప్రాతఃకాలంలో; విమలః = నిర్మలమైన; రవిః = సూర్యుడు

భావంః-

         రాముడు ఆ విశిష్టాసనముపై ఆసీనుడై, నిర్మలమైన సూర్యోదయ కాలమున సూర్యుడు మేరుపర్వతమును ప్రకాశింపజేయునట్లు తన తేజస్సుచేత ఆ ఆసనమును ప్రకాశింపచేసెను. 

2.3.36.
అనుష్టుప్.

తేన విభ్రాజతా తత్ర 

సా సభాభివ్యరోచత ।

విమల గ్రహనక్షత్రాః

శారదీ ద్యౌరివేందనా॥

టీకః-

         తేన = అతని చేత; విభ్రాజతా = ప్రకాశించుచున్న; తత్ర = అక్కడ; సా = ఆ; సభా = సభ; అభి = మిక్కిలి; వ్యరోచత = ప్రకాశింపజేయబడెను; విమల = స్వచ్ఛమైన; గ్రహ = గ్రహములు; నక్షత్రాః = నక్షత్రములు; శారదీ = శరత్కాలపు; ద్యౌః =ఆకాశము; ఇవ=వలె; ఇందునా = చంద్రునిచేత; 

భావంః-

         గ్రహనక్షత్రములు కనబడు నిర్మలమైన ఆకాశమును శరత్కాలపు చంద్రుడు ప్రకాశింపచేయునట్లు, ఆ రాముడు తన ప్రకాశముచే ఆ సభను ప్రకాశింపచేసెను.

2.3.37.
అనుష్టుప్.

తం పశ్యమానో నృపతిః

తుతోష ప్రియమాత్మజమ్‌।

అలంకృతమి వాత్మానమ్‌

ఆదర్శతల సంస్థితమ్‌॥

టీకః-

         తం = ఆతని; పశ్యమానః = చూచుచు; నృపతిః = మహారాజు; తుతోష = ఆనందించెను; ప్రియమ్ =ఇష్టుడైన; ఆత్మజమ్ = తన కుమారుని; అలంకృతమ్ = అలంకరించబడినవానిని; ఇవ =వలె; ఆత్మానమ్ = తనను; ఆదర్శ = అద్దముయొక్క; తలః = తలమున; సంస్థితమ్ = ఉన్నట్టి.

భావంః-

         తనకిష్టుడైన కుమారుడు రాముని చూచుచు, దశరథ మహారాజు అలంకరించుకొని, తనను తాను అద్దములో తన ప్రతిబింబము చూచుకొనుచున్నట్లు మురిసిపోయెను.

2.3.38.
అనుష్టుప్.

స తం సస్మితమాభాష్య

పుత్రం పుత్రవతాం వరః।

ఉవాచేదం వచో రాజా

దేవేంద్రమివ కాశ్యపః॥

టీకః-

         సః = అతడు; తం = అతనిని; సస్మితమ్ = చిరునవ్వుతో; ఆభాష్య = పలుకరించి; పుత్రం = కుమారుని; పుత్రవతాం = కొడుకులు కలవారిలో; వరః = శ్రేష్ఠుడు; ఉవాచ = పలికెను; ఇదమ్ = ఈవిధముగ; వచః = మాట; రాజా = మహారాజు; దేవేంద్రమ్ = దేవేంద్రును; ఇవ= వలె; కాశ్యపః = కశ్యపుని

భావంః-

         రాముని వంటి ఉత్తమ పుత్రుడు కలిగిఉండుటచే, పుత్రులు కలవారు అందరిలో శ్రేష్ఠుడైన దశరథుడు చిరునవ్వుతో రాముని పలుకరించెను. కశ్యపునికి దితియందు కలిగిన ద్వాదశాదిత్యులలోని వాడగు ఇంద్రునితో తండ్రి కశ్యపుడు పలికినట్లు, రామునితో తండ్రిగా దశరథులవారు ఇలా చెప్పెను. 

గమనికః-

         దశాదిత్యులు ఇంద్రుడు, ధాత, పర్జన్యుడు, త్వష్ట, పూషుడు, అర్యముడు, భగుడు, వివస్వంతుడు, విష్ణువు, అంశుమంతుడు, వరుణుడు, అజఘన్యుడు (httpsః//telugubhagavatam.org/?Details&Branch=anuyuktaalu&Fruit=12_Suns .).

2.3.39.
అనుష్టుప్.

“జ్యేష్ఠాయామసి మే పత్న్యామ్‌

సదృశ్యాం సదృశస్సుతః।

ఉత్పన్నస్త్వం గుణశ్రేష్ఠో

మమ రామాత్మజః ప్రియః॥

టీకః-

         జ్యేష్ఠాయామ్ = పెద్ద ఆమెయందు; అసి = ఉంటివి; మే = నాయొక్క; పత్న్యామ్ = భార్యయందు; సదృశ్యామ్ = తగిన ఆమెయందు; సదృశః = తగిన; సుతః = కుమారుడవు; ఉత్పన్నః = జన్మించిన; త్వమ్ = నీవు; గుణ = సద్గుణములచే; శ్రేష్ఠః = శ్రేష్ఠుడవు; మమ = నాకు; రామా = ఓ రామా; ఆత్మజః = కుమారుడవు; ప్రియః = ప్రీతిపాత్రుడవు.

భావంః-

         “ఓ రామా! నీవు యోగ్యురాలైన నా జ్యేష్ఠభార్యయందు పుట్టిన సద్గుణశ్రేష్ఠుడవు, యోగ్యడవైన కుమారుడవు, నాకు ప్రీతిపాత్రుడవు.

2.3.40.
అనుష్టుప్.

యతస్త్వయా ప్రజాశ్చేమాః

స్వగుణై రనురంజితాః।

తస్మాత్త్వం పుష్యయోగేన

యౌవరాజ్య మవాప్నుహి॥

టీకః-

         యతః = ఎందువలన; త్వయా = నీ చేత; ప్రజాః = ప్రజలు; చ= మఱియు; ఇమాః = వీరు; స్వగుణైః = స్వీయ సుగుణములచే; అనురంజితాః = ఆనందించబడినవారు; తస్మాత్‌ = అందువలన; త్త్వం = నీవు; పుష్యయోగేన = పుష్యమి నక్షత్రము దినమున; యౌవరాజ్యమ్ = యువరాజు పదవిని; అవాప్నుహి = పొందుము.

భావంః-

         నీవు నీ సద్గుణములచేత ఈ ప్రజలను రంజింపచేసితివి. అందుచేత పుష్యమీ నక్షత్ర యుక్తమైన ముహూర్తమునందు నీవు యౌవరాజ్య పట్టాభిషిక్తుడవు కమ్ము.

2.3.41.
అనుష్టుప్.

కామతస్త్వం ప్రకృత్యైవ

వినీతో గుణవానసి।

గుణవత్యపి తు స్నేహాత్‌

పుత్ర! వక్ష్యామి తే హితమ్‌॥

టీకః-

         కామతః = మిక్కిలి; త్వమ్ = నీవు; ప్రకృతి = స్వభావసిద్ధము; ఏవ = చేతనే; వినీతః = వినయవంతుడవు; గుణవాన్ = సద్గుణములు కలిగినవాడవై; అసి= ఉంటివి; గుణవత్ = గుణవంతుడవు; అపి = అయినను; తు = కూడ; స్నేహాత్‌ = స్నేహమువలన; పుత్ర! = ఓ కుమారుడా!; వక్ష్యామి = చెప్పగలను; తే = నీకు; హితమ్ = మేలును.

భావంః-

         నీవు సహజస్వభావముము చేతనే మిక్కిలి వినయశాలివి. సద్గుణవంతుడవు. నీపై గల స్నేహమువలన నీకు హితము బోధించుచున్నాను.

2.3.42.
అనుష్టుప్.

భూయో వినయమాస్థాయ

భవ నిత్యం జితేంద్రియః।

కామక్రోధ సముత్థాని

త్యజేథా వ్యసనాని చ॥

టీకః-

         భూయః = ఇంకనూ; వినయమ్ = వినయమును; ఆస్థాయ = అవలంబించువాడవు; భవ=అగుము; నిత్యం = ఎల్లపుడు; జితేంద్రియః = జయించబడిన ఇంద్రియములు కలవాడవు; కామ = కోరికనుండి; క్రోధ = కోపమునుండి; సముత్థాని = ప్రభవించు; త్యజేథాః = విడిచిపెట్టుము; వ్యసనాని = దురలవాట్లు, వ్యసనములు; చ= కూడ.

భావంః-

         ఇంకను ఎక్కువ వినయము పెంచుకొని ఎల్లప్పుడును ఇంద్రియములను అదుపులో ఉంచుకొనుము. కామజ, క్రోధజ వ్యసనములకు, రాజులకు కలుగు సప్తవ్యసనములకు దూరముగా ఉండుము. 

గమనికః-

         1. సప్తవ్యసనములు- శ్లో॥ స్త్రీ ద్యూత మృగయా మద్య; వాక్పారుష్యోగ్రదండతాః। అర్థసందూషణం చేతి; రాజ్ఞాం వ్యసనసప్తకమ్॥- రాజులకు సప్తవ్యసనములు 1. స్త్రీ,2. జూదము, 3. వేట, 4. మద్యపానము లందు లౌల్యము, 5. పరుషముగా మాట్లాడుట, 6. చిన్నతప్పునకు పెద్దగా దండించుట, 7. ధన దుర్వినియోగము2. మరొకవిధ వ్యసనములు పది- శ్లో॥మృగయాఽక్షో దివాస్వాసః పరివాదః; స్త్రీయో మదః। తౌర్వత్రికం నృథాఢ్వా చ; కామజో దశకో గుణః॥– 1. వేట,2. జ్యూదము, 3. పగలు నిద్రించుట, 4. ఇతరులపై అప నిందలు వేయుట, 5. స్త్రీలౌల్యము, 6. గర్వితుడగుట, 7,8,9. నృత్య గీత వాయిద్యము లంను మూటి యందు శృతిమించిన ఆసక్తి, 10.వ్యర్థముగా తిరుగుట,

2.3.43.
అనుష్టుప్.

పరోక్షయా వర్తమానో

వృత్త్యా ప్రత్యక్షయా తథా।

అమాత్య ప్రభృతీ స్సర్వాః

ప్రకృతీ శ్చానురంజయ॥

టీకః-

         పరోక్షయా = పరోక్షమైన; వర్తమానః = ప్రవర్తన; వృత్త్యా = నడవడితోడను; ప్రత్యక్షయా = ప్రత్యక్షమైన; తథా = అటుల; అమాత్య = మంత్రి; ప్రభృతీః = మొదలైనవారు; సర్వాః = అందరు; ప్రకృతీః = జనుల; చ = తోడను; అనురంజయ = సంతోషింపజేయుము.

భావంః-

         పరోక్ష ప్రత్యక్ష ప్రవర్తనలతో అమాత్యులు మొదలగువారికి, ప్రజలకు ఆనందము చేకూర్చుము.

2.3.44.
అనుష్టుప్.

కోష్ఠాగారాయుధాగారైః

కృత్వా సన్నిచయా న్బహూన్‌।

తుష్టానురక్త ప్రకృతిః

యః పాలయతి మేదినీమ్‌॥

టీకః-

         కోష్ఠాగారాః = ధాన్యాగారములు; ఆయుధాగారైః = ఆయుధాగారములు చేత; కృత్వా = చేసి; సన్నిచయాన్‌ = భద్రపరిచి; బహూన్‌ = అనేకమైన; తుష్ట = సంతృప్తిపరులు; అనురక్తః = ఆహ్లాదముగా ఉన్నవారూ అగు; ప్రకృతిః = స్వామ్యాదులు ; యః = ఎవరు; పాలయతి = పరిపాలించునో; మేదినీమ్ = భూమిని

భావంః-

         ధాన్యాగారములను, ఆయుధాగారములను చక్కగా నింపి, ప్రజలను తృప్తిపరచి, వారలకు ఆనందము కలిగించుచు, అనురక్తులను చేయుచు భూమిని పరిపాలించుము.

గమనికః-

         (1) రాజుల సప్తప్రకృతులు- స్వామి, అమాత్యుడు, మిత్రుడు, కోశము, రాష్ట్రము, దుర్గము, బలము. (2) ధాన్యాదులను నిల్వజేయునది కోష్టాగారము. (3) ధనము, సంపద, విలువైన వస్తువులు నిల్వజేయునది కోశాగారము. (4) ఆయుధములు, యుద్ధ సామగ్రి నిల్వజేయునది ఆయుధాగారము.

2.3.45.
అనుష్టుప్.

తస్యనన్దంతి మిత్రాణి

లబ్ధ్యాఽమృత మివామరాః।

తస్మాత్త్వమపి చాత్మానం

నియమ్యైవం సమాచర”॥

టీకః-

         తస్య = అతని యొక్క; నన్దంతి = సంతోషముగా ఉందురు; మిత్రాణి = స్నేహితులు; లబ్ధ్యాః = లభించినవారు; అమృతమ్ = అమృతమును; ఇవ = వలె; అమరాః = దేవతల; తస్మాత్‌ = ఆ విధముగా; త్వమపి = నీవు కూడా; చ = మఱియు; ఆత్మానం = తనను తాను; నియమ్యః = నియమవంతుడు; ఏవం = ఈ విధముగా; సమాచర = ప్రవర్తించుము

భావంః-

         అట్టివాని మిత్రులు, అమృతమును పొందిన దేవతల వలె ఆనందింతురు. అందుచేత నీవు కూడా ఆత్మ నిగ్రహవంతుడవై ఆ విధముగా వర్తిల్లుము.”

గమనికః-

         మిత్ర- మిద్యతి స్నేహతి, మిద్+త్ర, స్నేహము చేయువాడు, రాజుసప్తప్రకృతులో వాడు.

2.3.46.
అనుష్టుప్.

తచ్ఛ్రుత్వా సుహృదస్తస్య

రామస్య ప్రియకారిణః।

త్వరితా శ్శీఘ్రమభ్యేత్య

కౌసల్యాయై న్యవేదయన్‌॥

టీకః-

         తత్‌ = దానిని; శ్రుత్వా = విని; సుహృదః = స్నేహితులు; తస్య = ఆతనియొక్క; రామస్య = రాముని యొక్క; ప్రియః = ఇంపు, ప్రియము; కారిణః = చేయువారై; త్వరితాః = వేగముగా; శీఘ్రమ్ = వెంటనే; అభ్యేత్య = సమీపించి; కౌసల్యాయై = కౌసల్యకొరకు; న్యవేదయన్‌ = తెలియపరచిరి

భావంః-

         ఆ మాటలు విని రామునికి ప్రియముచేయువారైన మిత్రులు ఆత్రుతతో, కౌసల్య యొద్దకు శీఘ్రముగా వెళ్లి ఆమెకు ఈ రాముని యౌవరాజ పట్టాభిషేకము వార్త తెలిపిరి.

2.3.47.
అనుష్టుప్.

సా హిరణ్యం చ గాశ్చైవ

రత్నాని వివిధాని చ।

వ్యాదిదేశ ప్రియాఖ్యేభ్యః

కౌసల్యా ప్రమదోత్తమా॥

టీకః-

         సా = ఆమెః హిరణ్యం = బంగారమును; చ = ఇంకా; గాః = ఆవులను; చైవ = ఇంకా; రత్నాని = రత్నములను; వివిధాని = వివిధరకముల; చ = ఇంకా; వ్యాదిదేశ = ఇచ్చెను; ప్రియాఖ్యేభ్యః = శుభవార్త తీసుకువచ్చి చెప్పినవారికి; కౌసల్యా = కౌసల్య; ప్రమద = స్త్రీలలో; ఉత్తమా = ఉన్నతురాలు

భావంః-

         స్త్రీలలో ఉత్తమురాలైన ఆ కౌసల్య, ప్రియమైన వార్త తీసుకొనివచ్చిన వారికి బంగారము, గోవులు, వివిధ రత్నములు ఇచ్చి బహూకరించెను. 

2.3.48.
అనుష్టుప్.

అథాఽభివాద్య రాజానం

రథమారుహ్య రాఘవః।

యయౌ స్వం ద్యుతిమద్వేశ్మ

జనౌఘైః ప్రతిపూజితః॥

టీకః-

         అథాః = తరువాత; అభివాద్య = నమస్కరించి; రాజానం = రాజును; రథమ్ =రథమును; ఆరుహ్య = ఎక్కి; రాఘవః = రాఘవుడు; యయౌ = వెళ్లెను; స్వం = తన యొక్క; ద్యుతిమత్‌ = ప్రకాశవంతమైన; వేశ్మ = గృహమును; జనః = ప్రజల; ఓఘైః = సమూహముల చేత; ప్రతిపూజితః = పూజించబడినవాడై.

భావంః-

         రాముడు దశరథ మహారాజునకు నమస్కరించి, రథమును అధిరోహించి, జనులందరు పూజించుచుండగా,తన సుందరమైన గృహమునకు వెళ్లెను.

2.3.49.త్రిష్టుప్‌

తే చాపి పౌరా నృపతేర్వచస్త

చ్ఛ్రుత్వా తథా లాభమివేష్టమాశు।

నరేంద్ర మామంత్ర్య గృహాణి గత్వా

దేవా న్సమానర్చు రతిప్రహృష్టాః॥

టీకః-

         తే = వారికి; చ = మఱియు; అపి = కూడా; పౌరాః = పురజనులు; నృపతేః = మహారాజు యొక్క; వచః = మాటలు; తత్=దానిని; శ్రుత్వా = విని; తథా = అట్లు; లాభమ్‌= లాభము; ఇవ=వలె; ఇష్టమ్= ఇష్టమైన; ఆశు= శీఘ్రముగా; నరేంద్రమ్ = మహారాజును; ఆమంత్రయ = సెలవు తీసుకుని; గృహాణి = గృహములనుగూర్చి; గత్వా = వెళ్లి; దేవాన్‌ = దేవతలను; సమానర్చుః = పూజించిరి; అతిప్రహృష్టాః = పరమానందము చెందినవారు.

భావంః-

         అపుడు ఆ పౌరులందరు రాజు మాటలను, తమకు అత్యంత ఇష్టమైన విషయమును వినినట్లు విని, సంతసించినవారై, అతని వద్ద సెలవు తీసుకుని, తమ గృహములు చేరి, దేవతలను పూజించిరి.

2.3.50.
ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే ​తృతీయాసర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; తృతీయ [3] = మూడవ; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [3] మూడవ సర్గ సంపూర్ణము. 

॥చతుర్థ సర్గః॥

[4- శ్రీరామునికి కౌసల్యాదేవి ఆశీర్వాదము]

2.4.1.
అనుష్టుప్.

గతేష్వథ నృపో భూయః

​పౌరేషు సహ మంత్రిభిః।

మంత్రయిత్వా తతశ్చక్రే

​నిశ్చయజ్ఞ స్సనిశ్చయమ్॥

టీకః-

         గతేషు = వెళ్ళిన, అథ = తరువాత, నృపః = రాజు, భూయః = మరల, పౌరేషు = పౌరులు, సహ = కూడి, మంత్రిభిః = మంత్రులతో, మంత్రయిత్వా = చర్చించి, తతః = అప్పుడు, చక్రే = చేసెను, నిశ్చయజ్ఞః = నిర్ణయించుటలో సమర్థుడు, సః = అతను, నిశ్చయమ్ = నిశ్చయమును.

భావంః-

         పౌరులందరు వెళ్ళిన తరువాత, నిర్ణయములు చేయుటలో సమర్థుడైన దశరథమహారాజు, మరల మంత్రులతో చర్చించెను.

గమనికః-

         నిశ్చయజ్ఞుడు- దేశ కాల పరిస్థితులను పూర్తిగా ఎఱిగి, సమయస్పూర్తితో సముచితమగు నిర్ణయములను తీసికొనువాడు. గీతాప్రెస్ వారి రామాయణము.

2.4.2.
అనుష్టుప్.

శ్వ ఏవ పుష్యో భవితా

​శ్వోఽభిషేచ్యస్తు మే సుతః।

రామో రాజీవతామ్రాక్షో

​యౌవరాజ్య” ఇతి ప్రభుః॥

టీకః-

         శ్వః = రేపు, ఏవ = నిశ్చయార్థము, పుష్యః = పుష్యమీ నక్షత్రము, భవితా = అగును, శ్వః = రేపు, అభిషేచ్యః = అభిషేకించదగినవాడు, తు, మే = నా యొక్క, సుతః = కుమారుడు, రామః = రాముడు, రాజీవతామ్రాక్షః = తామర రేకులవలె ఎఱ్ఱని కన్నులు గలవాడు, యౌవరాజ్య = యౌవరాజ్యమునందు, ఇతి = అని, ప్రభుః = ప్రభువు.

భావంః-

         "రేపే పుష్యమీ నక్షత్రము ఉన్నది. అందువలన తామరరేకుల వంటి ఎఱ్ఱనినేత్రములు గల నా కుమారుడు రామునికి యౌవరాజ్య పట్టాభిషేకము చేయవలెను" అని ప్రబువు దశరథులవారు నిర్ణయించిరి.

2.4.3.
అనుష్టుప్.

అథాఽంతర్గృహమాసాద్య

​రాజా దశరథస్తదా।

సూత మామంత్రయామాస

​రామం పునరిహానయ॥

టీకః-

         అథ = తరువాత, అంతరగృహమ్ = అంతఃపురమును, ఆసాద్య = పొంది, రాజా దశరథః = దశరథ మహారాజు, తదా = అప్పుడు, సూతమ్ = సారథిని, ఆమంత్రయామాస = ఆజ్ఞాపించెను, రామం = రాముని, పునః = మరల, ఇహ = ఇచటకు, ఆనయ = కొనిరమ్ము.

భావంః-

         తరువాత దశరథమహారాజు అంతఃపురములోనికి వెళ్ళి, తన రథసారథి ఐన సుమంత్రుని పిలిచి "రాముని మరల ఇచటకు తోడ్కొని రమ్ము" అని ఆజ్ఞాపించెను.

2.4.4.
అనుష్టుప్.

ప్రతిగృహ్య స తద్వాక్యం

​సూతః పునరుపాయయౌ।

రామస్య భవనం శీఘ్రం

​రామమానయితుం పునః॥

టీకః-

         ప్రతిగృహ్య = స్వీకరించి, సః = అతను, తత్ = ఆ, వాక్యం = మాటను, సూతః = సారథి, పునః = మరల, ఉపాయయౌ = పొందెను, రామస్య = రాముని యొక్క, భవనం = భవనమును, శీఘ్రం = త్వరగా, రామమ్ = రాముని, ఆనయితుమ్ = తోడ్కొని వచ్చుటకు, పునః = మరల.

భావంః-

         రథసారథి సుమంత్రుడు దశరథుని ఆజ్ఞానుసారము రాముని మరల తోడ్కొనివచ్చుటకై రాముని భవనమునకు త్వరగా వెళ్ళెను.

2.4.5.
అనుష్టుప్.

ద్వార్స్థైరావేదితం తస్య

​రామాయా ఽఽగమనం పునః।

శ్రుత్వైవ చాపి రామస్తం

​ప్రాప్తం శంకాన్వితోఽభవత్॥

టీకః-

         ద్వార్స్థః = ద్వాః స్థైః, ద్వారపాలకులచే, ఆవేదితం = తెలియజేయబడినది, తస్య = అతనియొక్క, రామాయ = రాముని కొరకు, ఆగమనం = రాకను, పునః = మరల, శ్రుత్వా = వినిన, ఏవ = అంతనే, అపి = కూడ, రామః = రాముడు, తం = అతనిని, ప్రాప్తం = వచ్చినవానిగా, శంకా = సందేహము, అన్వితః = కలిగినవాడు, అభవత్ = అయ్యెను.

భావంః-

         సుమంత్రుడు మరల తనకొరకు వచ్చినట్లు ద్వారపాలకులు తెలిపిరి. అతని రాక వినిన రామునకు సందేహము కలిగెను.

2.4.6.
అనుష్టుప్.

ప్రవేశ్య చైనం త్వరితం

​రామో వచనమబ్రవీత్।

“యదాగమన కృత్యం తే

​భూయస్త ద్బ్రూహ్యశేషతః”॥

టీకః-

         ప్రవేశ్య = ప్రవేశింపజేసి, చ, ఏనం = ఈతనిని, త్వరితం = త్వరగా, రామః = రాముడు, వచనమ్ = మాటను, అబ్రవీత్ = పలికెను, యత్ = ఏదైతే, ఆగమన కృత్యం = వచ్చుటలో కార్యము, తే = నీ యొక్క, భూయః = మరల, తత్ = దానిని, బ్రూహి = తెలుపుము, అశేషతః = సంపూర్ణముగా.

భావంః-

         రాముడు సుమంత్రుని లోపలకు రానిచ్చి, "నీవు మరల వచ్చుటకు కారణమేమియో సంపూర్ణముగా తెలియజేయుము" అని పలికెను.

2.4.7.
అనుష్టుప్.

తమువాచ తత స్సూతో

​రాజా త్వాం ద్రష్టుమిచ్ఛతి।

శ్రుత్వా ప్రమాణమత్ర త్వం

​గమనాయేతరాయ వా॥

టీకః-

         తమ్ = అతని గూర్చి, ఉవాచ = పలికెను, తతః = తరువాత, సూతః = సారథి, రాజా = రాజు, త్వాం = నిన్ను, ద్రష్టుమ్ = చూచుటకు, ఇచ్ఛతి = కోరుచున్నాడు, శ్రుత్వా = విని, ప్రమాణమ్ = ప్రమాణము, అత్ర = ఈ విషయమున, త్వం = నీవు, గమనాయ = వెళ్లుటకు, ఇతరాయ = ఇతరము, వా = లేదా.

భావంః-

         రాముని మాటలు వినిన సుమంత్రుడు "దశరథ మహారాజు నిన్ను చూడగోరుచున్నాడు. వెళ్ళుటయో వెళ్ళక మానుటయో నీవు నిర్ణయించుకొనుము" అని పలికెను. 

2.4.8.
అనుష్టుప్.

ఇతి సూతవచశ్శ్రుత్వా

​రామోఽథ త్వరయాఽన్వితః।

ప్రయయౌ రాజభవనం

​పునర్ద్రష్టుం నరేశ్వరమ్॥

టీకః-

         ఇతి = ఇట్లు, సూత = సారథి, వచః = మాట, శ్రుత్వా = విని, రామః = రాముడు, అథ = తరువాత, త్వరయా = త్వరితముతో, అన్వితః = కూడినవాడై, ప్రయయౌ = వెళ్ళెను, రాజభవనం = రాజభవనము గురించి, పునః = మరల, ద్రష్టుం = చూచుటకు, నరేశ్వరమ్ = రాజును.

భావంః-

         సుమంత్రుని మాటలు వినిన రాముడు వెనువెంటనే మరల దశరథమహారాజును చూచుటకు రాజభవనమునకు వెళ్ళెను.

2.4.9.
అనుష్టుప్.

తం శ్రుత్వా సమనుప్రాప్తం

​రామం దశరథో నృపః।

ప్రవేశయామాస గృహం

​వివక్షుః ప్రియముత్తమమ్॥

టీకః-

         తం = ఆ, శ్రుత్వా = విని, సమనుప్రాప్తం = ఏతెంచినవానిగా, రామం = రాముని, దశరథః = దశరథుడు, నృపః = రాజు, ప్రవేశయామాస = ప్రవేశింపజేసెను, గృహం = గృహమును, వివక్షుః = తెలియజేయదలచిన వాడు, ప్రియమ్ = ప్రియమైనదానిని, ఉత్తమమ్ = ఉత్తమమైనదానిని.

భావంః-

         దశరథమహారాజు రాముని రాక ఎరిగినవాడై, అతనికి ఒక ప్రీతికరమైన విషయము తెలియజేయుటకు గృహములోనికి రావించెను.

2.4.10.
అనుష్టుప్.

ప్రవిశన్నేవ చ శ్రీమాన్

​రాఘవో భవనం పితుః।

దదర్శ పితరం దూరాత్

​ప్రణిపత్య కృతాంజలిః॥

టీకః-

         ప్రవిశన్నేవ = ప్రవేశించుచునే, శ్రీమాన్ = శోభాయుతుడైన, రాఘవః = రాఘవుడు, భవనం = భవనమును, పితుః = తండ్రియొక్క, దదర్శ = చూసెను, పితరం = తండ్రిని, దూరాత్ = దూరమునుండి, ప్రణిపత్య = ప్రణమిల్లి, కృతాంజలిః = హస్తములు ముకుళించి.

భావంః-

         శోభాయమానముగా నున్న రాముడు తన తండ్రి భవనములోనికి ప్రవేశించగనే ముకుళిత హస్తములతో ప్రణమిల్లి తండ్రిని గాంచెను.

2.4.11.
అనుష్టుప్.

ప్రణమంతం సముత్థాప్య

​తం పరిష్వజ్య భూమిపః।

ప్రదిశ్య చాస్మై రుచిరమ్

​ఆసనం పునరబ్రవీత్॥

టీకః-

         ప్రణమంతం = ప్రణమిల్లుచున్నవానిని, సముత్థాప్య = లేవనెత్తి, తం = అతనిని, పరిష్వజ్య = ఆలింగనము చేసుకొని, భూమిపః = రాజు, ప్రదిశ్య = ఇచ్చి, చ = మఱియు; అస్మై = ఇతనికి, రుచిరమ్ = అందమైన, ఆసనం = ఆసనమును, పునః = మరల, అబ్రవీత్ = పలికెను.

భావంః-

         ప్రణమిల్లుచున్న రాముని దశరథుడు లేవనెత్తి, ఆలింగనము చేసుకొని, సముచిత ఆసనమును ఇచ్చి ఇట్లు పలికెను.

2.4.12.
అనుష్టుప్.

“రామ! వృద్ధోఽస్మి దీర్ఘాయుః

​భుక్తా భోగా మయేప్సితాః।

అన్నవద్భిః క్రతుశతై

​స్తథేష్టం భూరిదక్షిణైః॥

టీకః-

         రామ = రామా!, వృద్ధః = వృద్ధుడు, అస్మి = అయియుంటిని, దీర్ఘాయుః = దీర్ఘాయుష్మంతుడనై, భుక్తాః = అనుభవింపబడినవి, భోగాః = రాజ భోగములు, మయా = నాచే, ఈప్సితాః = ఇష్టమైనవి, అన్నవద్భిః = అన్నముతో, క్రతుశతైః = వందలకొలది క్రతువులు, తథా = మఱియు, ఇష్టం = ఇష్టి (యజ్ఞములు), భూరి = మిక్కిలి, విశేషమైన, దక్షిణైః = సంభావనలతో.

భావంః-

         రామా! దీర్ఘాయుష్మంతుడనైన నేను ఇప్పుడు వృద్ధుడనైనాను. ఇష్టమైన రాజభోగములను అనుభవించితిని. అన్నదానములతోను, విశేషమైన సంభావనలతోను కూడియున్న వందల క్రతువులు యజ్ఞములు చేసితిని.

2.4.13.
అనుష్టుప్.

జాతమిష్టమపత్యం మే

​త్వమద్యానుపమం భువి।

దత్తమిష్టమధీతం చ

​మయా పురుషసత్తమ॥

టీకః-

         జాతమ్ = జన్మించితివి, ఇష్టమ్ = ఇష్టమైన, అపత్యం = సంతానము, మే = నాకు, త్వమ్ = నీవు, అద్య = ఇపుడు, అనుపమం = సాటిలేని, భువి = భువిలో, దత్తమ్ = ఇవ్వబడెను, ఇష్టమ్ = పూజింపబడెను, అధీతం = అధ్యయనము చేయబడెను, చ, మయా = నాచే, పురుషసత్తమ = పురుష శ్రేష్ఠా.

భావంః-

         పురుషోత్తమా ! రామా! లోకములోనే సాటిలేని సంతానముగా నీవు నాకు జన్మించితివి. ఎన్నియో దానములు చేసితిని. దైవ సంబంధమైన పూజలు చేసితిని. వేదాధ్యయనము కూడ చేసితిని.

2.4.14.
అనుష్టుప్.

అనుభూతాని చేష్టాని

​మయా వీర! సుఖాన్యపి।

దేవర్షిపితృవిప్రాణామ్

​అనృణోఽస్మి తథాఽత్మనః॥

టీకః-

         అనుభూతాని = అనుభవింపబడినవి, చ = ఇంకను, ఇష్టాని = ఇష్టమైనవి, మయా = నాచే, వీర = వీరుడా, సుఖాని = సుఖములు, అపి = కూడ, దేవ = దేవతలకు, ఋషి = ఋషులకును, పితృ = పితృదేవతలకును, విప్రాణామ్ = బ్రాహ్మణులకును, అనృణః = ఋణము లేనివాడు, అస్మి = అయి ఉన్నాను, తథా = అటులనే, ఆత్మనః = నాకును.

భావంః-

         వీరుడా రామా! నాకు ఇష్టమైన సుఖములన్నిటిని అనుభవించితిని. యజ్ఞములు చేయుటవలన దేవతాఋణమును, వేదాధ్యనము చేయుటవలన ఋషిఋణమును, సంతానము కలుగుటవలన పితృఋణమును, దానములు చేయుటవలన బ్రాహ్మణ ఋణమును తీర్చివేసితిని. ధర్మసుఖానుభవించుట వలన ఆత్మఋణము. ఈ విధముగా శరీరము దాల్చుటవలన చెల్లించవలసిన ఋణముల నన్నిటిని (ఋణపంచకము) చెల్లించితిని.

గమనికః-

         అనృణః- అనగా చెల్లించవలసిన దేవ, ఋషి, పితృ, బ్రాహ్మణ, ఆత్మ అను పంచఋణములు తీర్చి ఋణవిముక్తుడు ఐనవాడు. శ్రుతులలో వివరించు ఋణత్రయము.- శ్రు. జాయామానోవై బ్రాహ్మణః త్రిభిక్ ఋణవాజాయతే। బ్రహ్మచర్యేణ ఋషిభ్యో, యజ్ఞేన దేవేభ్యో, ప్రజయా పితృభ్యః॥- పుట్టుకతోడనే ద్విజుడు మూడు ఋణములు (ఋణత్రయము) కలిగి ఉండును. బ్రహ్మచర్యం పాటిస్తూ వేదాది విద్యలు అభ్యసించుటచే ఋషిఋణము తీరును. యజ్ఞము చేయుటవలన దేవఋణము తీరును. సత్సంతానము పొందుటచే పితృఋణము తీరును.

2.4.15.అనుష్టు

న కించిన్మమ కర్తవ్యం

​తవాన్యత్రాభిషేచనాత్।

అతో యత్త్వామహం బ్రూయాం

​తన్మే త్వం కర్తుమర్హసి॥

టీకః-

         న = లేదు, కించిత్ = ఏదియు, మమ = నాకు, కర్తవ్యం = చేయదగిన పని, తవ = నీయొక్క, అన్యత్ర = వేరుగా, అభిషేచనాత్ = అభిషేకము చేయుటకంటె, అతః = అందుచే, యత్ = ఏది, త్వమ్ = నీవు, అహం = నేను, బ్రూయాం = చెప్పెదనో, తత్ = దానిని, మే = నాకు, త్వం = నీవు, కర్తుమ్ = చేయుటకు, అర్హసి = తగియున్నావు.

భావంః-

         నీకు రాజ్యాభిషేకము చేయుటకంటె నాకు వేరు కర్తవ్యము లేదు. అందువలన నేను చెప్పిన విధముగా నీవు చేయుము. 

2.4.16.
అనుష్టుప్.

అద్య ప్రకృతయస్సర్వాః

​త్వమిచ్ఛంతి నరాధిపమ్।

అతస్త్వాం యువరాజానమ్

​అభిషేక్ష్యామి పుత్రక॥

టీకః-

         అద్య = ఇప్పుడు, ప్రకృతయః = ప్రజలు, సర్వాః = సకల, త్వమ్ = నిన్ను, ఇచ్ఛంతి = కోరుచున్నారు, నరాధిపమ్ = రాజుగా, అతః = అందువలన, త్వామ్ = నిన్ను, యువరాజానమ్ = యువరాజుగా, అభిషేక్ష్యామి = అభిషేకింపగలను, పుత్రక = కుమారా.

భావంః-

         రామా! ఇపుడు నీవు రాజు కావలెనని సకల ప్రజలు కోరుచున్నారు. కుమారా! అందువలన నిన్ను యువరాజుగా అభిషిక్తుని చేసెదను.

గమనికః-

         ప్రకృతః- స్వామ్యాది. (సప్తప్రకృతులు - స్వామి, అమాత్యుఁడు, సుహృత్తు, కోశము, రాష్ట్రము, దుర్గము, బలము.

2.4.17.
అనుష్టుప్.

అపి చాద్యాఽశుభాన్రామ

​స్వప్నే పశ్యామి దారుణాన్।

సనిర్ఘాతా దివోల్కా చ

​పతతీహ మహాస్వనా॥

టీకః-

         అపి చ = మఱియు, అద్య = ఇపుడు, అశుభాన్ = అశుభములను, రామ = రామా, స్వప్నే = స్వప్నము నందు, పశ్యామి = చూచుచున్నాను, దారుణాన్ = భయంకరమైన, సనిర్ఘాతా = పిడుగుతో కూడిన, దివా = పగటి యందు, ఉల్కా = ఉల్క, పతతి = పడుచున్నది, ఇహ = ఇచట, మహా = పెద్ద, స్వనా = ధ్వనితో.

భావంః-

         రామా! అంతియే కాక, అమంగళకరమైన, భయంకరమైన స్వప్నములను కనుచున్నాను. పిడుగులతో కూడిన ఉల్కలు పెద్దధ్వనితో పగటియందే పడుచున్నవి.

2.4.18.
అనుష్టుప్.

అవష్టబ్ధం చ మే రామ

​నక్షత్రం దారుణైర్గ్రహైః।

ఆవేదయంతి దైవజ్ఞాః

​సూర్యాంగారకరాహుభిః॥

టీకః-

         అవష్టబ్ధం = ఆక్రమించబడినదిగా, చ = మఱియు; మే = నాయొక్క, రామ = రామా, నక్షత్రం = నక్షత్రము, దారుణైః = క్రూరములైన, గ్రహైః = గ్రహములచే, ఆవేదయంతి = ఎఱిగించుచున్నారు, దైవజ్ఞాః = జ్యోతిష పండితులు, సూర్య = సూర్యుడు, అంగారక = కుజుడు, రాహుభిః = రాహువు.

భావంః-

         రామా! క్రూరగ్రహములు రవి, కుజుడు, రాహువు నా జన్మనక్షత్రమును ఆక్రమించి యున్నట్లు దైవజ్ఞులు హెచ్చరించుచున్నారు.

2.4.19.
అనుష్టుప్.

ప్రాయేణ హి నిమిత్తానామ్

​ఈదృశానాం సముద్భవే।

రాజా హి మృత్యుమాప్నోతి

​ఘోరం వాఽఽపదమృచ్ఛతి॥

టీకః-

         ప్రాయేణ = సాధారణముగా, హి, నిమిత్తానామ్ = శకునములయొక్క, ఈదృశానామ్ = ఇటువంటి, సముద్భవే = సంభవించినపుడు, రాజా = రాజు, హి, మృత్యుమ్ = మరణమును, ఆప్నోతి = పొందును, ఘోరమ్ = ఘోరమైన, వా = లేక, ఆపదమ్ = ప్రమాదమును, ఋచ్ఛతి = పొందును.

భావంః-

         ఇటువంటి అపశకునములు కనబడినపుడు, సాధారణముగా, రాజునకు మరణమో, ఘోరమైన ప్రమాదమో గాని సంభవించును.

2.4.20.
అనుష్టుప్.

తద్యావదేవ మే చేతో

​న విముంచతి రాఘవ।

తావదేవాభిషించస్వ

​చలా హి ప్రాణినాం మతిః॥

టీకః-

         తత్ = అందువలన, యావత్ ఏవ = ఎంతలో, మే = నా యొక్క, చేతః = మనసు, న = లేదో, విముంచతి = విడుచుట, రాఘవ = రఘువంశజుడా, తావత్ ఏవ = అంతలోనే, అభిషించస్వ = అభిషిక్తుడవగుము, చలా = చంచలమైనది, హి, ప్రాణినాం = ప్రాణులయొక్క, మతిః = బుద్ధి.

భావంః-

         రఘురామా! నా చిత్తప్రవృత్తిలో ఎట్టి మార్పు రాక మునుపే, నీవు అభిషిక్తుడ వగుము. ప్రాణుల మనస్సు చంచలమైనది కదా.

2.4.21.
అనుష్టుప్.

అద్య చంద్రోఽభ్యుపగతః

​పుష్యాత్పూర్వం పునర్వసూ।

శ్వః పుష్యయోగం నియతం

​వక్ష్యంతే దైవచింతకాః॥

టీకః-

         అద్య = నేడు, చంద్ర = చంద్రుడు, అభ్యుపగతః = పొందినాడు, పుష్యాత్ = పుష్యమి నక్షత్రముకంటె, పూర్వం = ముందు, పునర్వసూ = పునర్వసు నక్షత్రమును, శ్వః = రేపు, పుష్యయోగం = పుష్యమీ నక్షత్ర యోగమును, నియతం = నిశ్చితమైనది, వక్ష్యంతే = చెప్పుచున్నారు, దైవచింతకాః = జ్యోతిష్కులు.

భావంః-

         నేడు పునర్వసు నక్షత్రము. రేపు చంద్రుడు పుష్యమి నక్షత్రమునుచేరి యున్నపుడు పట్టాభిషేకము చేయుటకు నిశ్చయ సమయమని దైవజ్ఞులు చెప్పుచున్నారు. 

2.4.22.
అనుష్టుప్.

తతః పుష్యేఽభిషించిస్వ

​మనస్త్వరయతీవ మామ్।

శ్వస్త్వాఽహమభిషేక్ష్యామి

​యౌవరాజ్యే పరంతప!॥

టీకః-

         తతః = అందు వలన, పుష్యే = పుష్యమీ నక్షత్రమునందు, అభిషించిస్వ = అభిషిక్తుడ వగుము, మనః = మనసు, త్వరయతీవ = తొందర పెట్టినట్లగుచున్నది, మామ్ = నన్ను, శ్వః = రేపు, త్వాం = నిన్ను, అహమ్ = నేను, అభిషేక్ష్యామి = అభిషేకించెదను, యౌవరాజ్యే = యౌవరాజ్యమునందు, పరంతప = శత్రుసంహారకా.

భావంః-

         అందువలన నీవు పుష్యమీ నక్షత్రమునందు అభిషిక్తుడ వగుము. నా మనసు నన్ను త్వర పెట్టుచున్నది. ఓ శత్రుసంహారకా! రామా! రేపు నిన్ను యౌవరాజ్యాభిషిక్తుని చేసెదను. 

2.4.23.
అనుష్టుప్.

తస్మాత్త్వయాఽద్య ప్రభృతి

​నిశేయం నియతాత్మనా।

సహ వధ్వోపవస్తవ్యా

​దర్భప్రస్తరశాయినా॥

టీకః-

         తస్మాత్ = అందువలన, త్వయా = నీచే, అద్య = నేడు, ప్రభృతి = మొదలుకొని, నిశ = రాత్రి, ఇయం = ఈ, నియతాత్మనా = నిగ్రహించబడిన మనస్సు గలవాడవై, సహ = కలసి, వధ్వః = కోడలు, ఉపవస్తవ్య = ఉపవసించి, దర్భప్రస్తర = దర్భాసనముపై, శాయినా = నిదురించిన.

భావంః-

         అందువలన నీవు మనోనిగ్రహముతో ప్రవర్తించి, నా కోడలు సీతతోసహ దర్భలపై పరుండి ఉపవాసము చేయుము.

2.4.24.
అనుష్టుప్.

సుహృదశ్చాప్రమత్తాస్త్వాం

​రక్షంత్వద్య సమంతతః।

భవంతి బహు విఘ్నాని

​కార్యాణ్యేవంవిధాని హి॥

టీకః-

         సుహృతః = స్నేహితులు; చ = కూడ, అప్రమత్తాః = ఏమరపాటులేనివారు, త్వాం = నిన్ను, రక్షంతు = రక్షింతురుగాక, అద్య = నేడు, సమంతతః = నలుదిక్కుల, భవంతి = అగును, బహు = అనేకములైన, విఘ్నాని = విఘ్నములు గల, కార్యాణి = కార్యములు, ఏవం = ఈ, విధాని = విధమైన, హి = కదా.

భావంః-

         నీ స్నేహితులు కూడ అప్రమత్తులై నిన్ను అన్నివైపుల నుండి రక్షించవలెను. ఇటువంటి కార్యముల యందు అనేక విఘ్నములు కలుగుచుండును కదా.

2.4.25.
అనుష్టుప్.

విప్రోషితశ్చ భరతో

​యావదేవ పురాదితః।

తావదేవాభిషేకస్తే

​ప్రాప్తకాలో మతో మమ॥

టీకః-

         విప్రోషితః = దూరముగా నున్నవాడు, చ = మఱియు భరతః = భరతుడు, యావత్ ఏవ = ఎంతవరకు, పురాత్ = నగరమునుండి, ఇతః = ఈ, తావత్ ఏవ = అంతలోనే, అభిషేకః = అభిషేకము, తే = నీ యొక్క, ప్రాప్తకాలః = సముచితమైనదిగా, మతః = అభిప్రాయము, మమ = నాకు.

భావంః-

         భరతుడు ఈ నగరమునకు దూరముగా ఉన్నపుడే నీకు అభిషేకము చేయుట శ్రేయస్కరమని నా అభిప్రాయము.

2.4.26.
అనుష్టుప్.

కామం ఖలు సతాం వృత్తే

​భ్రాతా తే భరతస్స్థితః।

జ్యేష్ఠానువర్తీ ధర్మాత్మా

​సానుక్రోశో జితేంద్రియః!॥

టీకః-

         కామం = అధికముగా, ఖలు = యథార్థము, సతాం = సత్పురుషుల, వృత్తే = ప్రవర్తనలో, భ్రాతా = సోదరుడైన, తే = నీ యొక్క, భరతః = భరతుడు, స్థితః = ఉన్నాడు, జ్యేష్ఠా = అన్నను, అనువర్తీ = అనుసరించువాడు, ధర్మాత్మా = ధర్మాత్ముడు, సానుక్రోశః = దయాపరుడు, జితేంద్రియః = జయింపబడిన ఇంద్రియములు వాడు.

భావంః-

         నీ సోదరుడైన భరతుడు సత్పురుషుల మార్గములో ప్రవర్తించువాడు. అతడు జ్యేష్టసోదరుడవైన నిన్ను సదా అనుసరించును. ధర్మాత్ముడు, దయాపరుడు, ఇంద్రియములను జయించినవాడు. ఇది యథార్థము

2.4.27.
అనుష్టుప్.

కింతు చిత్తం మనుష్యాణామ్

​అనిత్యమితి మే మతిః।

సతాం చ ధర్మనిత్యానాం

​కృతశోభి చ రాఘవ!”॥

టీకః-

         కింతు = కాని, చిత్తం = మనసు, మనుష్యాణామ్ = మానవులయొక్క, అనిత్యమ్ = స్థిరముగా ఉండదు, ఇతి = అని, మే = నాయొక్క, మతిః = అభిప్రాయము, సతాం = సత్పురుషులైనను, చ, ధర్మః = ధర్మమునందు, నిత్యానాం = స్థిరముగ మసలువారిలో, కృత = చేయబడిన, శోభి = శోభగల, రాఘవ = రాఘవుడా.

భావంః-

         కానీ రామా! ధర్మనిరతులైన సజ్జనుల శోభాయుక్తమైన మనస్సు కూడ చంచలమై యుండునని నా అభిప్రాయము.”

2.4.28.
అనుష్టుప్.

ఇత్యుక్తస్సోఽభ్యనుజ్ఞాతః

​శ్వోభావిన్యభిషేచనే।

వ్రజేతి రామః పితరమ్

​అభివాద్యాభ్యయాద్గృహమ్॥

టీకః-

         ఇతి = ఈ విధముగా, ఉక్తః = పలుకబడి, సః = అతను, అభ్యనుజ్ఞాతః = అనుజ్ఞ ఇవ్వబడినవాడై, శ్వః = రేపు, భావిని = జరుగబోవు, అభిషేచనే = అభిషేకము విషయమున, వ్రజ = వెళ్ళుము, ఇతి = అని, రామః = రాముడు, పితరమ్ = తండ్రిని, అభివాద్య = నమస్కరించి, అభ్యయాత్ = వెళ్ళెను, గృహమ్ = గృహమును గూర్చి.

భావంః-

         దశరథుడు మరుసటిదినమున జరుగబోవు అభిషేకమును గూర్చి అట్లు పలికి, "నీవు వెళ్ళుము" అని అనుజ్ఞ నీయగా, రాముడు తండ్రికి నమస్కరించి తన మందిరమునకు వెళ్ళెను.

2.4.29.
అనుష్టుప్.

ప్రవిశ్య చాత్మనో వేశ్మ

​రాజ్ఞోద్దిష్టేఽభిషేచనే।

తత్క్షణేన వినిర్గమ్య

​మాతురంతఃపురం యయౌ॥

టీకః-

         ప్రవిశ్య = ప్రవేశించి, చ, ఆత్మనః = తనయొక్క, వేశ్మ = గృహమును, రాజ్ఞః = రాజుచే, ఉద్దిష్టే = నిర్ణయింపబడుచుండగా, అభిషేచనే = అభిషేకమున, తత్ = ఆ, క్షణేన = క్షణముననే, వినిర్గమ్య = బయలుదేరి, మాతుః = తల్లి యొక్క, అంతఃపురం = అంతఃపురముగూర్చి, యయౌ = వెళ్ళెను.

భావంః-

         దశరథమహారాజు అభిషేకముగూర్చి ఇట్లు నిర్ణయించుచుండగనే, రాముడు తన గృహమునకు వెళ్ళి, తక్షణమే తన తల్లియొక్క అంతఃపురమునకు బయలుదేరి వెళ్ళెను.

2.4.30.
అనుష్టుప్.

తత్ర తాం ప్రవణామేవ

​మాతరం క్షౌమవాసినీమ్।

వాగ్యతాం దేవతాగారే

​దదర్శాఽఽయాచతీం శ్రియమ్॥

టీకః-

         తత్ర = అక్కడ, తాం = ఆ, ప్రవణామేవ = భగవద్ధ్యానమునందు ఆసక్తురాలైన, మాతరం = తల్లిని, క్షౌమ = పట్టు, వాసినీమ్ = వస్త్రములు ధరించినామెను, వాగ్యతాం = మౌనముగా, దేవతాగారే = దేవమందిరమునందు, దదర్శ = చూసెను, ఆయాచతీం = ప్రార్థించుచున్న ఆమెను, శ్రియమ్ = శ్రేయస్సు.

భావంః-

         అక్కడ పట్టువస్త్రములు ధరించి తన అంతఃపురములోని పూజామందిరములో శ్రేయస్సు కోరి, మౌనముగా ధ్యానము చేయుచున్న తన తల్లి కౌసల్యను రాముడు చూచెను.

2.4.31.
అనుష్టుప్.

ప్రాగేవ చాగతా తత్ర

​సుమిత్రా లక్ష్మణ స్తథా।

సీతా చానాయితా శ్రుత్వా

​ప్రియం రామాభిషేచనమ్॥

టీకః-

         ప్రాగేవ = ముందుగనే, చ, ఆగతా = వచ్చెను, తత్ర = అచటికి, సుమిత్రా = సుమిత్ర, లక్ష్మణః = లక్ష్మణుడు, తథా = అట్లే, సీతా = సీత, చ, ఆనాయితా = రప్పించబడినది, శ్రుత్వా = విని, ప్రియం = ప్రియమైన, రామాభిషేచనమ్ = రామునికి అభిషేకముగురించి.

భావంః-

         ప్రియమైన రామాభిషేకముగురించి విని, అంతకు ముందుగనే, సుమిత్రయు, లక్ష్మణుడు అచటకు వచ్చిరి. సీతను కూడ అచటకు పిలిపించిరి.

*గమనికః-

         లక్ష్మణ- సక్రుత్యాలంకృతాం కన్యాం యో దదాతి కూకృదః. లక్ష్మీవాన్లక్ష్మణః శ్రీలః శ్రీమాన్- స్నిగ్ధస్తు వత్సలః. ఇతి అమరః. లక్ష్మ + అచ్, లక్షణం అస్తే అస్య, మంచి ఆకారము గలవాడు, లక్ష్మణుడు. లక్ష్మ- చిహ్నమ్, ప్రధానమ్, అంకె.

2.4.32.
అనుష్టుప్.

తస్మిన్ కాలే హి కౌసల్యా

​తస్థావామీలితేక్షణా।

సుమిత్రయాఽన్వాస్యమానా

​సీతయా లక్ష్మణేన చ॥

టీకః-

         తస్మిన్ = ఆ, కాలే = సమయమున, కౌసల్యా = కౌసల్య, తస్థౌ = ఉండెను, ఆమీలితేక్షణా = మూయబడిన కన్నులు గల, సుమిత్రయా = సుమిత్రచే, అన్వాస్యమాన = చెంతన ఉండి సేవించబడుచు, సీతయా = సీతచేతను, లక్ష్మణేన = లక్ష్మణునిచేతను.

భావంః-

         ఆ సమయమున కౌసల్య కండ్లు మూసుకొని ధ్యానము చేయుచుండెను. సుమిత్ర, లక్ష్మణుడు, సీతయు ఆమె చెంతనే కూర్చొని యుండిరి.

2.4.33.
అనుష్టుప్.

శ్రుత్వా పుష్యేణ పుత్రస్య

​యౌవరాజ్యాఽభిషేచనమ్।

ప్రాణాయామేన పురుషం

​ధ్యాయమానా జనార్దనమ్॥

టీకః-

         శ్రుత్వా = విని, పుష్యేణ = పుష్యమీ నక్షత్రమునందు, పుత్రస్య = పుత్రునియొక్క, యౌవరాజ్యాభిషేచనమ్ = యౌవరాజ్యాభిషేకమును, ప్రాణాయామేన = ప్రాణాయామముతో, పురుషం = పురుషోత్తమునిగూర్చి, ధ్యాయమానా = ధ్యానము చేయుచుండెను, జనార్దనమ్ = జనార్దనునిగూర్చి.

భావంః-

         పుష్యమీ నక్షత్రమున తన కుమారునకు జరుగబోవు యౌవరాజ్యాభిషేక వార్త విని, కౌసల్య ప్రాణాయామము చేసి పురుషోత్తముడైన శ్రీమహావిష్ణువును గూర్చి ధ్యానము చేయుచుండెను.

2.4.34.
అనుష్టుప్.

తథా సనియమామేవ

​సోఽభిగమ్యాభివాద్య చ।

ఉవాచ వచనం రామో

​హర్షయంస్తామిదం తదా॥

టీకః-

         తథా = అట్లు, స = కూడిఉన్న, నియమామేవ = నియమముతో, సః = అతడు, అభిగమ్య = సమీపించి, అభివాద్య = నమస్కరించియు, చ, ఉవాచ = పలికెను, వచనం = మాటను, రామః = రాముడు, హర్షయన్ = సంతోషింపజేయుచు, తామ్ = ఆమెను, ఇదం = ఈ, తదా = అపుడు.

భావంః-

         రాముడు అట్లు నియమముతో ధ్యాననిమగ్నయై యున్న తల్లిని సమీపించి, ప్రణమిల్లి, ఆమెకు ఆనందము చేకూర్చునట్లు ఇట్లు పలికెను.

2.4.35.
అనుష్టుప్.

“అంబ! పిత్రా నియుక్తోఽస్మి

​ప్రజాపాలనకర్మణి।

భవితా శ్వోఽభిషేకో మే

​యథా మే శాసనం పితుః॥

టీకః-

         అంబ = తల్లీ, పిత్రా = తండ్రిచే, నియుక్తః = నియమింపబడి, అస్మి = ఉంటిని, ప్రజాపాలన = ప్రజలను పరిపాలించు, కర్మణి = కార్యమునందు, భవితా = కాగలదు, శ్వః = రేపు, అభిషేకః = అభిషేకము, మే = నా యొక్క, యథా = ఏవిధముగా ఐతే అట్లు, మే = నా యొక్క, శాసనం = ఆజ్ఞ, పితుః = తండ్రి యొక్క.

భావంః-

         “తల్లీ! తండ్రి గారు నన్ను ప్రజాపాలన చేయు కార్యమునందు నియమించినారు. వారి ఆజ్ఞ ననుసరించి రేపు నాకు యౌవరాజ్యాభిషేకము జరుగనున్నది.

2.4.36.
అనుష్టుప్.

సీతయాప్యుపవస్తవ్యా

​రజనీయం మయా సహ।

ఏవమృత్విగుపాధ్యాయై

​స్సహ మాముక్తవాన్పితా॥

టీకః-

         సీతయా = సీతచే, అపి = కూడ, ఉపవస్తవ్యా = ఉపవసించవలెనని, రజనీ = రాత్రి, ఇయమ్ = ఈ, మయా = నాతో, సహ = కూడి, ఏవమ్ = ఇట్లు, ఋత్విక్ = ఋత్విక్కులు, ఉపాధ్యాయైః = ఉపాధ్యాయులతోడను, సహ = కలసియున్న, మామ్ = నాగూర్చి, ఉక్తవాన్ = పలికెను, పితా = తండ్రి.

భావంః-

         నాతో సీత కూడ ఈ రాత్రి ఉపవసించవలెనని, ఋత్విక్కులు, ఉపాధ్యాయులు ఎదురుగా మాతండ్రి గారు చెప్పిరి.

2.4.37.
అనుష్టుప్.

యాని యాన్యత్ర యోగ్యాని

​శ్వోభావిన్యభిషేచనే।

తాని మే మంగలాన్యద్య

​వైదేహ్యాశ్చైవ కారయ॥

టీకః-

         యాని యాని = ఏ యే, అత్ర = అక్కడ, యోగ్యాని = తగినవి, శ్వః = రేపు, భావిని = జరుగబోవు, అభిషేచనే = అభిషేకమునందు, తాని = వాటిని, మే = నాకు, మంగలాని = మంగళములు, అద్య = నేడు, వైదేహ్యాః = సీతకు, చ ఏవ = కూడ, కారయ = చేయింపుము.

భావంః-

         రేపు నాకు జరుగబోవు అభిషేకమునకు సంబంధించిన మంగళకార్యములు నేడు నాకును సీతకును చేయింపుము.”

2.4.38.
అనుష్టుప్.

ఏతచ్ఛ్రుత్వా తు కౌసల్యా

​చిరకాలాభికాంక్షితమ్।

హర్షబాష్పకలం వాక్యమ్

​ఇదం రామమభాషత॥

టీకః-

         ఏతత్ = ఇది, శ్రుత్వా తు = విని, కౌసల్యా = కౌసల్య, చిరకాల = చాలకాలముగా, అభికాంక్షితమ్ = కోరుబడుచున్న, హర్షబాష్పకలం = ఆనందాశ్రువులతో కూడిన, వాక్యమ్ = మాటను, ఇదం = ఈ, రామమ్ = రాముని గూర్చి, అభాషత = పలికెను.

భావంః-

         కౌసల్య చాల కాలముగా కోరుచున్న రాముని అభిషేక వార్త విని, ఆనందాశ్రువులతో కూడిన రామునితో ఇలా పలికెను.

2.4.39.
అనుష్టుప్.

“వత్స రామ! చిరంజీవ

​హతాస్తే పరిపంథినః।

జ్ఞాతీన్మే త్వం శ్రియా యుక్త

​స్సుమిత్రాయాశ్చ నందయ॥

టీకః-

         వత్స = కుమారా, రామ = రామా, చిరం = చాల కాలము, జీవ = జీవింపుము, హతాః = నశించినవారు, తే = నీయొక్క, పరిపంథినః = శత్రువులు, జ్ఞాతీన్ = జ్ఞాతులను, మే = నా యొక్క, త్వం = నీవు, శ్రియా = ఐశ్వర్యముతో, యుక్తః = కలిగియుండి, సుమిత్రాయాః = సుమిత్రయొక్క, చ = కూడా, నందయ = ఆనందింపజేయుము.

భావంః-

         “కూమారా, రామా! చిరకాలము జీవింపుము. నీ శత్రువులు నశించెదరు గాక! నా జ్ఞాతులను, సుమిత్ర జ్ఞాతులను ఆనందింపజేయుము.

2.4.40.
అనుష్టుప్.

కల్యాణే బత నక్షత్రే

​మయి జాతోఽసి పుత్రక।

యేన త్వయా దశరథో

​గుణైరారాధితః పితా॥

టీకః-

         కల్యాణే = కల్యాణప్రదమైన, బత = ఎంత ఆనందకరము, నక్షత్రే = నక్షత్రమునందు, మయి = నా యందు, జాతః = పుట్టి, అసి = ఉన్నావు, పుత్రక = పుత్రా, యేన = ఏ, త్వయా = నీచేత, దశరథః = దశరథుడు, గుణైః = సద్గుణములచే, ఆరాధితః = సంతోషించబడినాడు, పితా = తండ్రి.

భావంః-

         కుమారా రామా! నీవు నా యందు జన్మించిన నక్షత్రము చాల కల్యాణప్రదమైనది. అందువలన నీవు సద్గుణములతో నీ తండ్రి దశరథమహారాజును సంతోషింపపరచితివి.

2.4.41.
అనుష్టుప్.

అమోఘం బత మే క్షాంతం

​పురుషే పుష్కరేక్షణే।

యేయమిక్ష్వాకురాజ్యశ్రీః

​పుత్ర! త్వాం సంశ్రయిష్యతి”॥

టీకః-

         అమోఘం = వ్యర్థము కానివి, బత = ఎంత ఆనందము, మే = నా యొక్క, క్షాంతం = ఉపవాసములు వ్రతములు, పురుషే = శ్రీమహావిష్ణువునందు, పుష్కరేక్షణే = తామరరేకులవంటి కన్నులు కలవానియందు, యా = ఏ, ఇయమ్ = ఈ, ఇక్ష్వాకు రాజ్యశ్రీః = ఇక్ష్వాకు వంశపు రాజ్యలక్ష్మి, పుత్ర = కుమారా, త్వాం = నిన్ను, సంశ్రయ = ఆశ్రయించుటకు, యిష్యతి = ఇష్టపడుచున్నది.

భావంః-

         కుమారా రామా! నేను శ్రీమహావిష్ణువును గూర్చి చేసిన ఉపవాసములు, వ్రతములు వ్యర్థములు కాక, సఫలమైనవి. అందువలననే ఇక్ష్వాకువంశ రాజ్యలక్ష్మి నిన్ను ఆశ్రయించుటకు ఇష్టపడుచున్నది.”

2.4.42.
అనుష్టుప్.

ఇత్యేవముక్తో మాత్రేదం

​రామో భ్రాతరమబ్రవీత్।

ప్రాంజలిం ప్రహ్వమాసీనమ్

​అభివీక్ష్య స్మయన్నివ॥

టీకః-

         ఇతి ఏవమ్ = ఇట్లు, ఉక్తః = పలుకబడిన, మాత్రా = తల్లిచే, ఇదమ్ = ఈ, రామః = రాముడు, భ్రాతరమ్ = సోదరుని, అబ్రవీత్ = పలికెను, ప్రాంజలిం = ప్రణమిల్లుచున్నవాని, ప్రహ్వమ్ = వినమ్రముగానున్నవానిని, ఆసీనమ్ = కూర్చొనియున్నవానిని, అభివీక్ష్య = చూచి, స్మయన్ = నవ్వుచు, ఇవ = వలె.

భావంః-

         ఈ విధముగా తల్లి పలికిన మాటలు విని రాముడు, వినమ్రుడై నమస్కరించుచు కూర్చునియున్న లక్ష్మణుని చూసి చిరునవ్వుతో ఇట్లు పలికెను.

2.4.43.
అనుష్టుప్.

“లక్ష్మణేమాం మయా సార్ధం

​ప్రశాధి త్వం వసుంథరామ్।

ద్వితీయం మేఽంతరాత్మానం

​త్వామియం శ్రీరుపస్థితా॥

టీకః-

         లక్ష్మణే = లక్ష్మణా, ఇమాం = ఈ, మయా = నాతో, సార్ధం = కలసినవాడవు, ప్రశాధి = పాలింపుము, త్వం = నీవు, వసుంథరామ్ = భూమిని, ద్వితీయం = రెండవ, మే = నా యొక్క, అంతరాత్మానం = అంతరాత్మవైన, త్వామ్ = నిన్ను, ఇయం = ఈ, శ్రీః = లక్ష్మి, ఉపస్థితా = చేరినది.

భావంః-

         లక్ష్మణా! నీవు నాతో కలసి ఈ భూమిని పరిపాలింపుము. నీవు నా రెండవ అంతరాత్మవు. అందువలన నిన్ను సహితము ఈ రాజ్యలక్ష్మి వరించినది.

2.4.44.
అనుష్టుప్.

సౌమిత్రే భుంక్ష్వ భోగాంస్త్వమ్

​ఇష్టాన్ రాజ్యఫలాని చ।

జీవితం చ హి రాజ్యం చ

​త్వదర్థమభికామయే॥

టీకః-

         సౌమిత్రే = లక్ష్మణా, భుంక్ష్వ = అనుభవింపుము, భోగాన్ = భోగములను, త్వమ్ = నీవు, ఇష్టాన్ = ఇష్టములైన, రాజ్యఫలాని = రాజ్యఫలములను, చ, జీవితం = జీవితమును, చ హి, రాజ్యం = రాజ్యమును, చ, త్వదర్థమ్ = నీ కొరకు, అభికామయే = కోరుచుంటిని.

భావంః-

         లక్ష్మణా! నీ కిష్టమైన భోగములను, రాజ్యఫలములను కూడ అనుభవింపుము. నేను జీవితమును, రాజ్యమును నీ కొరకే కోరుచున్నాను.

2.4.45.
అనుష్టుప్.

ఇత్యుక్త్వా లక్ష్మణం రామో

​మాతరావభివాద్య చ।

అభ్యనుజ్ఞాప్య సీతాం చ

​జగామ స్వం నివేశనమ్॥

టీకః-

         ఇతి = ఇట్లు, ఉక్త్వా = పలికి, లక్ష్మణం = లక్ష్మణుని గూర్చి, రామః = రాముడు, మాతరౌ = తల్లులిద్దరిని, అభివాద్య = నమస్కరించి, చ, అభ్యనుజ్ఞాప్య = అనుమతి పొందింపజేసి, సీతాం = సీతకు, చ = కూడ, జగామ = వెళ్ళెను, స్వం = తన, నివేశనమ్ = గృహమును గుఱించి.

భావంః-

         రాముడు లక్ష్మణునితో ఇట్లు పలికి, తల్లులిద్దరికిని నమస్కరించి, వారి అనుమతి పొంది, సీతతో కలసి తన భవనమునకు వెళ్ళెను.

2.4.46.
ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే ​చతుర్థ సర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; చతుర్థః [4] = నాలుగవ; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [4] నాలుగవ సర్గ సమాప్తము.

॥పంచమ సర్గః॥

[5- సీతారాముల ఉపవాస దీక్ష]

2.5.1.
అనుష్టుప్.

సందిశ్య రామం నృపతి

​శ్శ్వోభావిన్యభిషేచనే।

పురోహితం సమాహూయ

​వసిష్ఠమిదమబ్రవీత్॥

టీకః-

         సందిశ్య = పంపివేసి; రామం = రాముని; నృపతిః = రాజు; శ్వః = రేపు; భావిని = జరుగబోవు; అభిషేచనే = అభిషేక విషయమున; పురోహితం = పురోహితుడైన; సమాహూయ = పిలిచి; వసిష్ఠం = వసిష్ఠుని; ఇదమ్ = ఈ మాటను; అబ్రవీత్ = పలికెను.

భావంః-

         దశరథమహారాజు రాముని పంపివేసి, తన పురోహితుడు వసిష్ఠుని పిలువనంపి, మరుసటిదినమున జరుగబోవు అభిషేకవిషయమును గురించి ఇట్లు పలికెను.

2.5.2.
అనుష్టుప్.

 “గచ్ఛోపవాసం కాకుత్స్థం

​కారయాద్య తపోధన!।

శ్రీయశోరాజ్యలాభాయ

​వధ్వా సహ యతవ్రతమ్”॥

టీకః-

         గచ్ఛః = వెళ్ళుము; ఉపవాసం = ఉపవాసమును; కాకుత్స్థం = కాకుత్స్థ వంశమువానిచే (రామునిచే); కారయ = చేయించుము; అద్య = నేడు; తపోధన = తపోధనుడైన మహర్షీ; శ్రీ = ఐశ్వర్యము; యశః = కీర్తి; రాజ్యలాభాయ = రాజ్యలాభముకొరకు; వధ్వా = కోడలు; సహ = కూడి; యతవ్రతమ్ = వ్రతబద్ధుడైనవాని.

భావంః-

         “ఓ మహర్షీ! నీవు వెళ్ళి, వ్రతబద్ధుడైన రామునిచేతను, కోడలు సీతచేతను, ఐశ్వర్యము కీర్తి రాజ్యలాభములు పొందుటకై ఉపవాసము చేయించుము.”

2.5.3.
అనుష్టుప్.

తథేతి చ స రాజానమ్

​ఉక్త్వా వేదవిదాం వరః।

స్వయం వసిష్ఠో భగవాన్

​యయౌ రామనివేశనమ్॥

టీకః-

         తథా = అట్లే; ఇతి = అగుగాక; సః = ఆతడు; రాజానమ్ = రాజునుగూర్చి; ఉక్త్వా = పలికి; వేదవిదాం = వేద వేత్తలలో; వరః = శ్రేష్ఠుడు; స్వయం = స్వయముగ; వసిష్ఠః = వసిష్ఠుడు; భగవాన్ = భగవత్స్వరూపుడైన; యయౌ = వెళ్ళెను; రామ = రాముని యొక్క; నివేశనమ్ = భవనమునుగూర్చి.

భావంః-

         వేదకోవిదులలో శ్రేష్ఠుడును భగవత్స్వరూపుడునైన వసిష్ఠుడు "అట్లే అగుగాక" అని దశరథమహారాజుతో పలికి తాను స్వయముగ రాముని భవనమునకు వెళ్ళెను.

2.5.4.
అనుష్టుప్.

ఉపవాసయితుం రామం

​మంత్రవన్మంత్రకోవిదః।

బ్రాహ్మం రథవరం యుక్తమ్

​ఆస్థాయ సుదృఢవ్రతః॥

టీకః-

         ఉపవాసయితుం = ఉపవాసము చేయించుటకై; రామం = రాముని; మంత్రవత్ = సమంత్రకముగా; మంత్రకోవిదః = మంత్ర శాస్త్ర పండితుడు; బ్రాహ్మం = బ్రాహ్మణునకు యోగ్యమైన; రథవరం = శ్రేష్ఠమైన రథమును; యుక్తమ్ = సిద్ధముచేసి ఉంచబడిన; ఆస్థాయ = అధిరోహించి; సుదృఢవ్రతః = దృఢమైన వ్రత నియమము కలవాడు.

భావంః-

         మంత్రశాస్త్రకోవిదుడును, దృఢవ్రతనియమము కలవాడునైన వసిష్ఠబ్రహ్మర్షి, బ్రాహ్మణులకు యోగ్యమైనదియు శ్రేష్ఠమైనదియునగు సిద్ధముగానున్న రథము నధిరోహించి, మంత్రపూర్వకముగా రామునిచే ఉపవాసదీక్ష పూనించుటకై రాముని గృహమునకు వెళ్ళెను. 

2.5.5.
అనుష్టుప్.

స రామభవనం ప్రాప్య

​పాండురాభ్రఘనప్రభమ్।

తిస్రః కక్ష్యా రథేనైవ

​వివేశమునిసత్తమః॥

టీకః-

         సః = అతడు; రామ = రాముని; భవనం = భవనమును; ప్రాప్య = పొంది (చేరి); పాండుర = తెల్లని; అభ్ర = మేఘముల; ఘన = దట్టమైన; ప్రభమ్ = కాంతివంతమైన; తిస్రః = మూడు; కక్ష్యా వాకిళ్ళలను, ప్రాకారములు; రథేన = రథము చేత; ఏవ = మాత్రమే; వివేశ = ప్రవేశించెను; మునిసత్తమః = మునిపుంగవుడు.

భావంః-

         తెల్లనిమేఘము వలె ప్రకాశించుచున్న రాముని భవనమునకు వసిష్ఠ మునిపుంగవుడు చేరి, మూడు ప్రాకారములను రథముతోనే ప్రవేశించెను.

2.5.6.
అనుష్టుప్.

తమాగతమృషిం రామః

​త్వరన్నివ ససమ్భ్రమః।

మానయిష్యన్సమానార్హం

​నిశ్చక్రామ నివేశనాత్॥

టీకః-

         తమ్ = ఆ; ఆగతమ్ = ఏతెంచిన; ఋషిం = ఋషిని; రామః = రాముడు; త్వరన్ = త్వరపడుచున్న; ఇవ = వలె; ససమ్భ్రమః = కంగారుగ; మానయిష్యన్ = పూజింపనున్నవాడై; సః = అతడు; మానార్హం = గౌరవింపతగిన వాడైన; నిశ్చక్రామ = బయలుదేరెను; నివేశనాత్ = గృహమునుండి.

భావంః-

         తన గృహమునకు ఏతెంచిన, పూజ్యనీయుడు వసిష్ఠమహర్షిని పూజించుటకై త్వరపడుచు కంగారుగ రాముడు తన గృహమునుండి బయటకు వచ్చెను.

2.5.7.
అనుష్టుప్.

అభ్యేత్య త్వరమాణశ్చ

​రథాభ్యాశం మనీషిణః।

తతోఽవతారయామాస

​పరిగృహ్య రథాత్స్వయమ్॥

టీకః-

         అభ్యేత్య = పొంది; త్వరమాణః = త్వరపడుచున్నవాడు; రథాభ్యాశం = రథమును సమీపించి; మనీషిణః = బుద్ధిమంతుడు; తతః = ఆ; అవతారయామాస = దింపెను; పరిగృహ్య = పట్టుకొని; రథాత్ = రథమునుండి; స్వయమ్ = స్వయముగ.

భావంః-

         రాముడు త్వరగా మహాజ్ఞాని వసిష్ఠుని రథమును సమీపించి, ఆయనను చేయి పట్టుకొని రథమునుండి స్వయముగ క్రిందకు దింపెను. 

2.5.8.
అనుష్టుప్.

స చైనం ప్రశ్రితం దృష్ట్వా

​సంభాష్యాభిప్రసాద్య చ।

ప్రియార్హం హర్షయన్ రామమ్

​ఇత్యువాచ పురోహితః॥

టీకః-

         సః = అతడు; ఏనం = ఈ; ప్రశ్రితం = వినయశీలిని; దృష్ట్వా = చూసి; సంభాష్య = పలుకరించి; అభిప్రసాద్య = ప్రసన్నుని చేసుకొని; ప్రియార్హం = ప్రియవచనములకు పాత్రుడుని; హర్షయన్ = సంతోషింపజేయుచు; రామమ్ = రామునిగూర్చి; ఇతి = ఇట్లు; ఉవాచ = పలికెను; పురోహితః = పురోహితుడు.

భావంః-

         పురోహితుడు వసిష్ఠుడును వినయశీలి, ప్రియవచనములకు పాత్రుడునైన రాముని పలుకరించి, అతనికి సంతోషకరముగ ఇట్లు పలికెను.

2.5.9.
అనుష్టుప్.

ప్రసన్నస్తే పితా రామ

​యౌవరాజ్యమవాప్స్యసి।

ఉపవాసం భవానద్య

​కరోతు సహ సీతయా॥

టీకః-

         ప్రసన్నః = ప్రసన్నుడైనాడు; తే = నీ; పితా = తండ్రి; రామ = ఓ రామా; యౌవరాజ్యమ్ = యువరాజత్వమును; అవాప్స్యసి = పొందెదవు; ఉపవాసం = ఉపవాసమును; కరోతు = చేసెదవు గాక; సహ = కూడి; సీతయా = సీతతో.

భావంః-

         రామా! నీ తండ్రి నీయందు ప్రసన్నుడై యున్నాడు. నీవు యౌవరాజ్యాభిషిక్తుడ వగుదువు. అందువలన నీవు సీతతో కలసి ఉపవాసము చేయుము.

2.5.10.
అనుష్టుప్.

ప్రాతస్త్వామభిషేక్తా హి

​యౌవరాజ్యే నరాధిపః।

పితా దశరథః ప్రీత్యా

​యయాతిం నహుషో యథా॥

టీకః-

         ప్రాతః = ఉదయమున; త్వామ్ = నిన్ను; అభిషేక్తా = అభిషిక్తుని చేయనున్నాడు; హి = కదా; యౌవరాజ్యే = యౌవరాజ్యమునందు; నరాధిపః = రాజు; పితా = తండ్రి; దశరథః = దశరథుడు; ప్రీత్యా = ప్రేమతో; యయాతిం = యయాతిని; నహుషః = నహుషుడు. యథా = వలె.

 భావంః-

         రామా! నహుషచక్రవర్తి యయాతిని అభిషిక్తపరచినట్లు, రేపు ఉదయమున నీ తండ్రి దశరథ మహారాజు నిన్ను ప్రేమపూర్వకముగా యౌవరాజ్యమునందు అభిషిక్తుని చేయనున్నాడు.

2.5.11.
అనుష్టుప్.

ఇత్యుక్త్వా స తదా రామమ్

​ఉపవాసం యతవ్రతమ్।

మంత్రవత్కారయామాస

​వైదేహ్యా సహితం మునిః॥

టీకః-

         ఇతి = ఇట్లు; ఉక్త్వా = పలికి; సః = ఆతడు; తదా = అప్పుడు; రామమ్ = రాముని; ఉపవాసం = ఉపవాసమును; యతవ్రతమ్ = నియమముతో కూడిన వ్రతమును; మంత్రవత్ = మంత్రపూర్వకముగా; కారయామాస = చేయించెను; వైదేహ్యా = సీత; సహితం = సమేతముగా; మునిః = ముని.

భావంః-

         వసిష్ఠుడు ఇట్లు పలికి, నియమముగను మంత్రసహితముగను సీతాసమేతముగా రామునితో ఉపవాసము చేయించెను.

2.5.12.
అనుష్టుప్.

తతో యథావద్రామేణ

​స రాజ్ఞో గురురర్చితః।

అభ్యనుజ్ఞాప్య కాకుత్స్థం

​యయౌ రామనివేశనాత్॥

టీకః-

         తతః = తరువాత; యథావత్ = శాస్త్రసమ్మతముగ; రామేణ = రామునిచే; సః = అతను; రాజ్ఞః = రాజు యొక్క; గురుః = గురువు; అర్చితః = పూజింపబడినవాడు; అభ్యనుజ్ఞాప్య = అనుజ్ఞ ఇచ్చునట్లుగ చేసి; కాకుత్స్థం = కాకుత్స్థ వంశపువాడైన రాముని; యయౌ = వెళ్ళెను; రామ = రామునియొక్క; నివేశనాత్ = భవనమునుండి.

భావంః-

         తరువాత, రాముడు తమ గురువు వసిష్ఠుని యథోచితముగ పూజించెను. వసిష్ఠుడు రాముని అనుజ్ఞ గైకొని అతని భవనమునుండి వెళ్ళిపోయెను.

2.5.13.
అనుష్టుప్.

సుహృద్భిస్తత్ర రామోఽపి

​సహాసీనః ప్రియంవదైః।

సభాజితో వివేశాఽథ

​తాననుజ్ఞాప్య సర్వశః॥

టీకః-

         సుహృద్భిః = మిత్రులు; తత్ర = అక్కడ; రామః = రాముడు; అపి = కూడ; సహ = కూడి; ఆసీనః = కూర్చొన్నవాడు; ప్రియం = ప్రియముగా; వదైః = మాటలాడువాడు; సభాజితః = గౌరవింపబడినవాడు; వివేశ = ప్రవేశించెను; అథ = తరువాత; తాన్ = వారిని; అనుజ్ఞాప్య = అనుజ్ఞ పొంది; సర్వశః = అన్నివిధముల.

భావంః-

         రాముడు కొంత తడవ తన మిత్రులతో ప్రియసంభాషణము చేసి, వారిచే గౌరవింపబడి, అన్ని విధముల వారి అనుమతి పొంది లోనికి వెళ్ళెను.

2.5.14.
అనుష్టుప్.

హృష్టనారీనరయుతం

​రామవేశ్మ తదా బభౌ।

యథా మత్తద్విజగణం

​ప్రఫుల్లనలినం సరః॥

టీకః-

         హృష్ట = సంతోషముగా నున్న; నారీ = స్త్రీలతో; నర = పురుషులతో; యుతమ్ = కూడిన; రామః = రాముని; వేశ్మ = భవనము; తదా = అప్పుడు; బభౌ = ప్రకాశించెను; యథా = వలె; మత్త = మదించిన; ద్విజ = పక్షుల; గణమ్ = గుంపు; ప్రఫుల్ల = వికసించిన; నలినం = తామరపువ్వులు; సరః = సరస్సు.

భావంః-

         రాకుమారుడు రాముని అంతఃపురము, తెల్లగా (పాండుర) మెరిసిపోతూ మూడు ప్రాకారములతో (తిస్ర కక్ష్య) ఒప్పి ఉండెడిది. (2.5.5.అనుష్టుప్..). బలిసిన పక్షులు, వికసించిన తామరపూలతో మనోహరంగా ఉన్న సరస్సులవలె, సంతోషపూరిత స్త్రీపురుషులతో విరాజిల్లుతోంది.

2.5.15.
అనుష్టుప్.

స రాజభవనప్రఖ్యాత్

​తస్మాద్రామనివేశానాత్।

నిర్గత్య దదృశే మార్గం

​వసిష్ఠో జనసంవృతమ్॥

టీకః-

         సః = ఆతడు; రాజభవన = రాజభవనమువలె; ప్రఖ్యాత్ = సదృశమైన, ప్రసిద్ధమైన; తస్మాత్ = ఆ; రామ నివేశనాత్ = రాముని యొక్క భవనమునుండి; నిర్గత్య = బయలుదేరి; దదృశే = చూసెను; మార్గం = (అంతఃపుర ప్రవేశ) దారిని; వసిష్ఠః = వసిష్ఠుడు; జనసంవృతమ్ = జనముతో నిండిన.

భావంః-

         రాజభవనమువలె ఉన్న రాముని భవనమునుండి వసిష్ఠుడు బయలుదేరి జనముతో నిండియున్న ప్రవేశమార్గమును చూసెను.

2.5.16.
అనుష్టుప్.

బృందబృందైరయోధ్యాయాం

​రాజమార్గాస్సమంతతః।

బభూవురభిసంబాధాః

​కుతూహలజనైర్వృతాః॥

టీకః-

         బృందబృందైః = గుంపులు గుంపులుగా ఉన్న; అయోధ్యాయాం = అయోధ్యానగరమునందు; రాజమార్గః = రాజమార్గములు; సమంతతః = అంతట; బభూవుః = ఉండెను; అభిసంబాధాః = క్రిక్కిరిసి; కుతూహల = కుతూహలముతో నిండిన; జనైః = జనులతో; వృతాః = కూడినవి.

భావంః-

         అయోధ్యానగరము నందలి రాజమార్గము లన్నియు, కుతూహలముతో గుంపులు గుంపులుగా ఏర్పడిన జనులతో క్రిక్కిరిసి ఉండెను.

2.5.17.
అనుష్టుప్.

జనబృందోర్మిసంఘర్ష

​హర్షస్వనవతస్తదా।

బభూవ రాజమార్గస్య

​సాగరస్యేవ నిస్వనః॥

టీకః-

         జన = ప్రజల; బృందః = సముదాయములు అను; ఊర్మి = తరంగముల; సంఘర్ష = తోపులాటల వలన; హర్ష = సంతోషపు; స్వనవతః = ధ్వనులుగల; తదా = అప్పుడు; బభూవ = అయ్యెను; రాజమార్గస్య = రాజమార్గముయొక్క; సాగరస్య = సముద్రముయొక్క; ఇవ = వలె; నిస్వన = ధ్వని.

భావంః-

         అప్పుడు, రాజమార్గములో సంతోషముతో కూడిన జనసముదాయములు తోపులాటలు వలన కలిగిన కోలాహలధ్వని, సముద్రకెరటాల ఒరిపిడి వలన కలుగు సముద్రఘోషను తలపించెను.

2.5.18.
అనుష్టుప్.

సిక్తసమ్మృష్టరథ్యా హి

​తదహర్వనమాలినీ।

ఆసీదయోధ్యానగరీ

​సముచ్ఛ్రితగృహధ్వజా॥

టీకః-

         సిక్త = తడపి, కళ్ళాపి జల్లిన; సమ్మృష్ట = తుడిచిన; రథ్యా= వీధులు కలదిగాను; హి; తత్ = ఆ; అహః = దినము; వన = వృక్షముల; మాలినీ = పంక్తులు గలది; ఆసీత్ = అయ్యెను; అయోధ్యానగరీ; సముచ్ఛ్రిత = ఎగురవేయబడిన; గృహ = ఇంటి; ధ్వజా = ధ్వజములు కలది.

భావంః-

         ఆ దినమున, చెట్లవరుసలుతో ఉన్న ఆ అయోధ్యనగర వీధులన్నిటిని తుడిచి కళ్ళాపి జల్లి తడిపిరి. గృహములపై జెండా లెగురవేసిరి.

2.5.19.
అనుష్టుప్.

తదా హ్యయోధ్యాని లయ

​స్సస్త్రీబాలాబలో జనః।

రామాభిషేకమాకాంక్షన్

​నాకాంక్షదుదయం రవేః॥

టీకః-

         తదాః = అప్పుడు; హీ; అయోధ్యః = అయోధ్యలో; ఆనిలయః = ఉంటున్న; స = సహితముగ; స్త్రీః = స్త్రీలు; బాలః = పిల్లలు; అబలః = వృద్ధులూ ఐన; జనః = జనము; రామాభిషేకమ్ = రామునియొక్క అభిషేకము; ఆకాంక్షన్ = కోరుచు; ఆకాంక్షత్ = కోరెను; ఉదయం = ఉదయమును; రవేః = సూర్యునియొక్క.

భావంః-

         అయోధ్యానగరములో స్త్రీ బాల వృద్ధులతో సహ జనులందరు రాముని యౌవరాజ్యాభిషేకము ఆకాంక్షించుచు సూర్యోదయమునకై వేచియుంటిరి.

2.5.20.
అనుష్టుప్.

ప్రజాలంకారభూతం చ

​జనస్యానందవర్ధనమ్।

ఉత్సుకోఽభూజ్జనో ద్రష్టుం

​తమయోధ్యామహోత్సవమ్॥

టీకః-

         ప్రజః = ప్రజలకు; అలంకార = అలంకారం; భూతం = ఐనది; జనస్య = జనముయొక్క; ఆనంద = ఆనందమును; వర్ధనమ్ = వృద్ధి పరచునది; ఉత్సుకః = వేడుక కలది; అభూత్ = అయ్యెను; జనః = జనము; ద్రష్టుం = చూచుటను; తమ్ = ఆ; అయోధ్యా = అయోధ్యలో జరుగనున్న; మహోత్సవమ్ = మహోత్సవము.

భావంః-

         ప్రజలకు అలంకారమైనది, జనుల ఆనందమును వృద్ధిపరచునది ఐన అయోధ్యానగరములో జరుగనున్న మహోత్సవమును చూచుటకు జనులు మిగుల ఉత్సాహపడుచుండిరి.

2.5.21.
అనుష్టుప్.

ఏవం తజ్జనసంబాధం

​రాజమార్గం పురోహితః।

వ్యూహన్నివ జనౌఘం తం

​శనై రాజకులం యయౌ॥

టీకః-

         ఏవమ్ = ఈ విధముగ; తత్ = ఆ; జన = జనులచే; సంబాధం = క్రిక్కిరిసియున్న; రాజమార్గం = రాజమార్గమును; పురోహితః = పురోహితుడు; వ్యూహన్ = విభజించుచున్నవాని; ఇవ = వలె; జనః = జనముతో; ఓఘం = సమూహమును; తం = ఆ; శనైః = మెల్లగా; రాజకులం = రాజగృహమును; యయౌ = పొందెను.

భావంః-

         పురోహితుడు వసిష్ఠుడు ఈ విధముగ జనముతో క్రిక్కిరిసియున్న రాజమార్గమును చూచుచు, ఆ జనసమూహమును రెండుగా విభజించుచున్నట్లుగ మెల్లమెల్లగా రాజప్రాసాదమును చేరెను.

2.5.22.
అనుష్టుప్.

సితాభ్రశిఖరప్రఖ్యమ్

​ప్రాసాదమధిరుహ్య సః।

సమీయాయ నరేంద్రేణ

​శక్రేణేవ బృహస్పతిః॥

టీకః-

         సిత = తెల్లని; అభ్ర = మేఘము గల; శిఖర = పర్వతశిఖరము; ప్రఖ్యమ్ = వలెనున్న; ప్రాసాదమ్ = రాజప్రాసాదమును; అధిరుహ్య = ఎక్కి; సః = అతడు; సమీయాయ = కలిసెను; నరేంద్రేణ = రాజుతో; శక్రేణ = ఇంద్రునితో; ఇవ = వలె; బృహస్పతిః = బృహస్పతి.

భావంః-

         వసిష్ఠుడు తెల్లటిమేఘముతో నిండిన పర్వతశిఖరమువలె నున్న రాజప్రాసాదముపైకి ఎక్కి, బృహస్పతి దేవేంద్రుని కలిసినట్లు దశరథుని కలిసెను.

2.5.23.
అనుష్టుప్.

తమాగతమభిప్రేక్ష్య

​హిత్వా రాజాసనం నృపః।

పప్రచ్ఛ స చ తస్మై తత్

​కృతమిత్యభ్యవేదయత్॥

టీకః-

         తమ్ = అతనిని; ఆగతమ్ = వచ్చిన; అభిప్రేక్ష్య = చూచి; హిత్వా = వదలి; రాజాసనమ్ = రాజసింహాసనమును; నృపః = రాజు; పప్రచ్ఛ = ప్రశ్నించెను; సః = అతడు; చ = కూడ; తస్మై = అతనిని; తత్ = అది; కృతమ్ = చేయబడినది; ఇతి = అని; అభ్యవేదయత్ = తెలియజేసెను.

భావంః-

         వచ్చిన వసిష్ఠమహర్షిని చూచి, దశరథమహారాజు తన సింహాసనమునుండి క్రిందకు దిగి అతను వెళ్ళిన కార్యము గురించి ప్రశ్నించెను. వసిష్ఠుడు తాను ఆ కార్యమును నెరవేర్చినట్లు తెలియజేసెను.

2.5.24.
అనుష్టుప్.

తేన చైవ తదా తుల్యం

​సహాసీనాస్సభాసదః।

ఆసనేభ్యస్సముత్తస్థుః

​పూజయంతః పురోహితమ్॥

టీకః-

         తేన = అతనితో; చ; ఏవ = వలె; తదా = అప్పుడు; తుల్యం = సమానముగ; సహ = కలసి; ఆసీనాః = కూర్చున్నవారు; సభాసదః = సభ్యులు; ఆసనేభ్యః = ఆసనములనుండి; సముత్తస్థుః = లేచిరి; పూజయంతః = గౌరవించుచు; పురోహితమ్ = పురోహితుని.

భావంః-

         దశరథమహారాజుతో సహా సభాసదు లందరును పురోహితుడు వసిష్ఠమహర్షికి గౌరవము చూపుతూ ఆసనములనుండి లేచిరి.

2.5.25.
అనుష్టుప్.

గురుణా త్వభ్యనుజ్ఞాతో

​మనుజౌఘం విసృజ్య తమ్।

వివే శాంతఃపురం రాజా

​సింహో గిరిగుహామివ॥

టీకః-

         గురుణా = గురువుచేత; తు ; అభ్యనుజ్ఞాతః = అనుమతి పొందినవాడై; మనుః = మనుష్యుల; ఓఘం = సమూహమును; విసృజ్య = విడచి; తమ్ = ఆ; వివేశ = ప్రవేశించెను; అంతఃపురం = అంతఃపురములోనికి; రాజా = రాజు; సింహః = సింహము; గిరి గుహామ్ = పర్వతగుహను; ఇవ = వలె.

భావంః-

         దశరథమహారాజు గురువు వసిష్ఠమహర్షియొక్క అనుజ్ఞ పొంది, సభాసదులను వెళ్ళనంపి, సింహము పర్వత గుహలోనికి చొచ్చువిధముగ తాను అంతఃపురములోనికి ప్రవేశించెను.

2.5.26.
జగతి.

తదగ్య్రవేషప్రమదాజనాకులం

​మహేంద్రవేశ్మప్రతిమం నివేశనమ్।

విదీపయంశ్చారు వివేశ పార్థివః

​శశీవ తారాగణసంకులం నభః॥

టీకః-

         తత్ = ఆ; అగ్ర్యః = శ్రేష్ఠమైన; వేష = వేషధారణలోనున్న; ప్రమదాజన = స్త్రీలతో; కులం = కూడినది; మహేంద్ర = ఇంద్రుని; వేశ్మ = భవనముతో; ప్రతిమం = సమానమైన; నివేశనమ్ = గృహమును; విదీపయన్ = ప్రకాశింప జేయుచు; చారు = అందముగా; వివేశ = ప్రవేశించెను; పార్థివః = రాజు; శశి = చంద్రుడు; ఇవ = వలె; తారాః = నక్షత్రముల; గణ = సముదాయముతో; సంకులం = నిండిన; నభః = ఆకాశము.

భావంః-

         శ్రేష్ఠమైన వేషధారణలో ఉన్న స్త్రీలతో నిండిన ఆ అంతఃపురము ఇంద్రభవనమువలె నుండెను. దశరథ మహారాజు ఆ అంతఃపురములోనికి ప్రవేశించగనే నక్షత్రములతో నిండిన ఆకాశముపైకి చంద్రుడు చేరినట్లుండెను,

2.5.27.
గద్యం.

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే అయోధ్యాకాండే ​పంచమ సర్గః.

టీకః-

         ఇతి = ఇది సమాప్తము; ఆర్షే = ఋషిప్రోక్తమైనదీ; ఆదికావ్యే = మొట్టమొదటి కావ్యమూ; వాల్మీకి = వాల్మీకీ విరచిత; తెలుగు = తెలుగు వారి; రామాయణే = రామాయణములోని; అయోధ్యాకాండే = అయోధ్యా కాండ లోని; పంచమ [5] = ఐదవ; సర్గః = సర్గ.

భావంః-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [5] ఐదవ సర్గ సమాప్తము.

షష్ఠ సర్గః

[6-అయోధ్యాపురి అలంకరణ వైభవము]

2.6.1.అనుష్టుప్

గతే పురోహితే రామః

 స్నాతో నియతమానసః।

సహ పత్న్యా విశాలాక్ష్యా

 నారాయణముపాగమత్॥

టీక:-

         గతేః = వెడలినవాడగుచుండగ; పురోహిత = పురోహితుడు (వసిష్ఠుడు); రామః = రాముడు; స్నాతః = స్నానము ఆచరించినవాడై; నియతమానసః = ఏకాగ్రచిత్తము గలవాడై; సహ = కూడి; పత్న్యాః = భార్యతో; విశాలాక్ష్యాః = విశాలమైన నేత్రములు గల; నారాయణమ్‌ = శ్రీమన్నారాయణుని; ఉపాగతమ్‌ = ధ్యానించెను.

భావం:-

         వసిష్ఠుడు వెడలిన పిమ్మట రాముడు స్నానము చేసెను. విశాలనేత్రములు గల సీతాదేవితో కలసి ఏకాగ్రచిత్తముతో శ్రీహరిని ధ్యానించెను.

2.6.2.అనుష్టుప్

ప్రగృహ్య శిరసా పాత్రీమ్

 హవిషో విధివత్తదా।

మహతే దైవతాయాజ్యమ్

 జుహావ జ్వలితేఽనలే॥

టీక:-

         ప్రగృహ్య = స్వీకరించి; శిరసా = శిరస్సు చేత; పాత్రం = పాత్రను; హవిషః = హవిస్సుయొక్క; విధివత్తదా = శాస్త్రము చెప్పిన విధముగా; మహతే = గొప్ప; దైవతాయ = దేవతకొఱకు; ఆజ్యం = నేతిని; జుహావ = సమర్పించెను; జ్వలిత = జ్వలించుచున్న; అనలే = అగ్నిలోనికి

భావం:-

         హవిస్సు ఉన్న పాత్రను శాస్త్రోక్తముగ శిరస్సుపై ధరించెను. శ్రీమహావిష్ణువును ఉద్దేశించి ఆజ్యమును హోమాగ్నిలో ఆహుతి చేసెను.

2.6.3.అనుష్టుప్

శేషం చ హవిషస్తస్య

 ప్రాశ్యాశాస్యాత్మనః ప్రియమ్।

ధ్యాయన్నారాయణం దేవమ్

 స్వాస్తీర్ణే కుశసంస్తరే॥

టీక:-

         శేషం = మిగిలిన భాగమును; హవిషః = హవిస్సుయొక్క; తస్య = ఆ; ప్రాశ్య చ = భుజించి; ఆశాశ్య = కోరిక; ఆత్మనః = తనయొక్క; ప్రియమ్‌ = ఇష్టమైన; ధ్యాయన్‌ = ధ్యానించుచు; నారాయణం = నారాయణుని; దేవం = భగవంతుని గురించి; స్వాస్తీర్ణే = చక్కగా పరచబడిన; కుశ సంస్తరే = దర్భశయ్య మీద

భావం:-

         రాముడు హోమము చేయగా మిగిలిన హవిస్సును భుజించెను. పిమ్మట నారాయణుని ధ్యానించుచు, మౌనవ్రతము అవలంబించి, చక్కగా పరచిన దర్భశయనము మీద చేరెను....

2.6.4.అనుష్టుప్

వాగ్యత స్సహ వైదేహ్యా

 భూత్వా నియతమానసః।

శ్రీమత్యాయతనే విష్ణో

 శ్శిశ్యే నరవరాత్మజః॥

టీక:-

         వాగ్యతః = అదుపులో ఉన్న మాటలు కలవాడు; సహ = కూడి; వైదేహ్యాః = సీతమ్మతో; భూత్వా = అయి; నియతమానసః = అదుపులో ఉంచిన మనస్సు గలవాడై; శ్రీమతి= శోభించుచున్న; ఆయతనే = ఆలయములో; విష్టోః = విష్ణుమూర్తియొక్క; శిశ్యే = నిదురించెను; నరవరాత్మజః = రాజకుమారుడు

భావం:-

         సీత తాను వాగ్నియమము, మనోనిగ్రహము చేపట్టిరి. శోభిల్లుతున్న విష్ణాలయము నందు, స్వామిని ధ్యానించుచు, సీతమ్మతో కూడి శయనించెను.

2.6.5.అనుష్టుప్

ఏకయామావశిష్టాయామ్

 రాత్ర్యాం ప్రతివిబుద్ధ్య సః।

అలంకారవిధిం కృత్స్నమ్

 కారయామాస వేశ్మనః॥

టీక:-

         సః = అతడు; ఏక = ఒక; యామ = యామము, మూడు గంటలు; అవశిష్టాయామ్‌ = ఇంకనూ మిగిలి ఉండగా; రాత్య్రామ్‌ = రాత్రి సమయమున; ప్రతివిబుద్ధ్య = మేల్కొని; సః = అతడు; అలంకార విధిం = అలంకారించుటలు; కృత్స్నం = సంపూర్ణముగా; కారయామాస = చేయించెను; వేశ్మనః = గృహమునకు.

భావం:-

         రాత్రి ఇంకనూ ఒక యామము అనగా మూడు గంటల సమయము ఉన్నదనగా తెల్లవారుగట్ల 3-00 గంటలకు, రాముడు మేల్కొని, తన గృహమును సంపూర్ణముగా అలంకరింపచేసెను.

2.6.6.అనుష్టుప్

తత్ర శ్రృణ్వన్సుఖా వాచః

 సూతమాగధవందినామ్।

పూర్వాం సంధ్యాముపాసీనో

 జజాప యతమానసః॥

టీక:-

         తత్ర = అప్పుడు; శృణ్వన్‌ = వినుచు; సుఖా = ఆనందకరమైన; వాచః = వాక్కులు; సూతః = సూతులు; మాగధః = మాగధులు; వందినామ్‌ = వందులయొక్క; పూర్వాం = మొదటిదైన; సంధ్యామ్‌ = ప్రాతఃకాల సంధ్యను; ఉపాసీనః = ఉపాసించినవాడై; జజాప = జపించెను; యతమానసః = నిశ్చలచిత్తముతో.

భావం:-

         ఆ నాల్గవజామున సుఖకరములైన సూతమాగధవందుల మాటలు వినుచు, ప్రాతఃకాల సంధ్యను ఉపాసన చేసి, నిశ్చలచిత్తముతో గాయత్రీజపము చేసెను. 

2.6.7.అనుష్టుప్

తుష్టావ ప్రణతశ్చైవ

 శిరసా మధుసూదనమ్।

విమలక్షౌమసంవీతో

 వాచయామాస స ద్విజాన్॥

టీక:-

         తుష్టావ = సంతోషంగా, తృప్తిగా; ప్రణతః = నమస్కరించుటకు వంగి; చ = మఱియు; ఏవ = ఎచ్చరికగా, అవధానంగా; శిరసా = శిరస్సుచేత; మధుసూదనమ్‌ = విష్ణుమూర్తిని; విమల = స్వచ్చమైన; క్షౌమ = పట్టు వస్త్రములచే; సంవీతః = చుట్టుకొన్నవాడై, ధరించినవాడై; వాచయామాస = పుణ్యాహవాచనము చేయించెను; స = తుల్య, తగిన; ద్విజాన్‌ = బ్రాహ్మణుల చేత. 

భావం:-

         రాముడు సంతుషంగా శ్రీహరికి శిరస్సు వంచి నమస్కరించెను. స్వచ్చమైన పట్టువస్త్రములు ధరించి, బ్రాహ్మణుల చేత పుణ్యాహవాచనము చేయించెను.

2.6.8.అనుష్టుప్

తేషాం పుణ్యాహఘోషోఽథ

 గంభీరమధురస్తదా।

అయోధ్యాం పూరయామాస

 తూర్యఘోషానునాదితః॥

టీక:-

         తేసాం = వారి యొక్క; పుణ్యాహఘోషః = వేదవాక్కులతో (పుణ్యాహవాచము); గంభీర = గంభీరమైన; మధురః = తియ్యనైన; తదా = అప్పుడు , అయోధ్యాం = అయోధ్యా నగరమును; పూరయామాస = నింపెను; తూర్య ఘోషృః = సంగీత వాద్య ఘోషతో కలిసి; అనునాదితః = ప్రతిధ్వనించింది.

భావం:-

         అపుడు గంభీరము, మధురము అయిన ఆ బ్రాహ్మణుల పుణ్యాహవాచన ఘోషతో కూడిన తూర్య ధ్వనులతో అయోధ్యానగరమును నిండెను.

2.6.9.అనుష్టుప్

కృతోపవాసం తు తదా

 వైదేహ్యా సహ రాఘవమ్।

అయోధ్యానిలయశ్శ్రుత్వా

 సర్వః ప్రముదితో జనః॥

టీక:-

         కృతః = చేయబడిన; ఉపవాసం = ఉపవాసదీక్ష కలవానిగ; తు; తదా = అప్పుడు; వైదేహ్యా = విదేహరాజపుత్రి సీతమ్మతో; సహ = కలిసి; రాఘవమ్‌ = రాఘురాముని; అయోధ్యానిలయః = అయోధ్యానగరములో నివసించుచున్నవారు; శ్రుత్వా = విని; సర్వః = అందరు; ప్రముదితః = ఆనందించిరి; జనః = ప్రజలందరు...

భావం:-

         రాముడు, సీతయు అభిషేకము కొరకై ఉపవాసము చేసిరని విని అయోధ్యావాసులందరు ఆనందించిరి. 

2.6.10.అనుష్టుప్

తతః పౌరజనస్సర్వః

 శృత్వా రామాభిషేచనమ్।

ప్రభాతాం రజనీం దృష్ట్వా

 చక్రే శోభయితుం పురీమ్॥

టీక:-

         తతః = ఆ పిమ్మట; పౌరజనః = పుర జనులు; సర్వః = సకలురు; శృత్వా = విని; రామాః = రాముని; అభిషేచనమ్‌ = అభిషేకము; ప్రభాతాం = తెల్లవారినట్లు; రజనీం = రాత్రిని; దృష్ట్వా = చూచి; చక్రే = చేసిరి; శోభయితుం = అలంకరించుటను; పురీమ్‌ = నగరమును

భావం:-

         పిమ్మట, రామాభిషేకము జరుగనున్నదని పౌరులందరును రాత్రి గడచి, సూర్యోదయము అయినట్లు చూచి వెంటనే పట్టణమును అలంకరించిరి.

2.6.11.అనుష్టుప్ *

సితాభ్రశిఖరాభేషు

 దేవతాయతనేషు చ।

చతుష్పథేషు రథ్యాసు

 చైత్యేష్వట్టాలకేషు చ॥

టీక:-

         సితాః = తెల్లని; అభ్ర = తెల్లని మబ్బులచే కప్పబడిన; శిఖరః = శిఖరముల వంటి; ఆభేషు = కాంతి (ఆభ) గల; దేవతాయతనేషు = దేవాలయములందు; చ = మఱియు; చతుష్పథేషు = నాలుగు వీధుల కూడలియందు; రథ్యాసు = పెద్దవీధులందు; చైత్యేషు = యజ్ఞశాలలోను, రచ్చబండలమీద; అట్టాలకేషు = కోట బురుజులందు

భావం:-

         తెల్లని మబ్బులచే కప్పబడిన శిఖరములవలె ప్రకాశించే దేవాలయములందు, కూడళ్లలోనూ, ప్రథాన వీథులలోనూ, దేవాలయాలలోనూ, రచ్చబండల వద్దనూ, కోట బురుజులపైననూ,

2.6.12.అనుష్టుప్

నానాపణ్యసమృద్ధేషు

 వణిజామాపణేషు చ।

కుటుంబినాం సమృద్ధేషు

 శ్రీమత్సు భవనేషు చ॥

టీక:-

         నానా = వివిధ రకములైన; పణ్య = సరుకులతో; సమృద్ధేషు = సమృద్ధిగా ఉన్న; వణిజామ్‌ = వ్యాపారుల; ఆపణేషు = విపణులందు; చ = మఱియు; కుటుంబినాం = కుటుంబ సభ్యులయొక్క; సమృద్ధేషు = సమృద్ధములు; శ్రీమత్సు = సంపదలతో కూడిన; భవనేషు = భవంతులందు; చ = మఱియు.

భావం:-

         సరుకులతో సమృద్ధిగా ఉండే అంగడివీధులందునూ, ధనవంతుల భవనములందునూ,

2.6.13.అనుష్టుప్

సభాసు చైవ సర్వాసు

 వృక్షేష్వాలక్షితేషు చ।

ధ్వజా స్సముచ్ఛ్రితాశ్చిత్రాః

 పతాకాశ్చాభవంస్తదా॥

టీక:-

         సభాసు = సమావేశ మందిరములందు; చైవ = ఇంకనూ (చ+ఏవ); సర్వాసు = అన్నిచోట్లను; వృక్షేషు = వృక్షములందు; ఆలక్షితేషు = కంటికి కనిపించునన్నిటియందు; ధ్వజాః = ధ్వజములు; సముచ్ఛ్రితాః = ఎగురవేయబడిన; చిత్రాః = రంగురంగుల; పతాకాః = కేతనములను, జెండాలను; చ = కూడా; భవన్‌ = అయ్యెను; తదా = అప్పుడు

భావం:-

         సభా భవనములపైనను ఎత్తయిన వృక్షముల పైనను, ధ్వజములను, చిత్ర వర్ణములైన పతాకములను ఎగురవేసిరి. 

2.6.14.అనుష్టుప్

నటనర్తకసంఘానామ్

 గాయకానాం చ గాయతామ్।

మనః కర్ణసుఖా వాచః

 శుశ్రువుశ్చ తతస్తతః॥

టీక:-

         నట = నటుల; నర్తక = నర్తకుల; సంఘానాం = సమూహములు; గాయకానాం = గాయకులు; చ = కూడా; గాయతామ్‌ = గానములు చేయుచుండిరి; మనః = మనస్సులకు; కర్ణః = చెవులకు; సుఖాః = ఇంపు కలుగు; వాచః = చక్కగా పలికిరి; శుశ్రువుః = పండితుడు. శుస్రువన్, శబ్దకల్పద్రుమము; చ = కూడా; తతః + తతః = అయా ప్రదేశములనుండి

భావం:-

         అక్కడక్కడ నటులు అభినయము చేయుచుండిరి. నర్తకులు నృత్యములు చేయుచుండిరి. గాయకులు గానము చేయుచుండిరి. పండితులు కూడా మనసులకు, చెవులకు సుఖకరమగు వాక్కులు పలికిరి.

2.6.15.అనుష్టుప్

రామాభిషేకయుక్తాశ్చ

 కథాశ్చక్రుర్మిథో జనాః।

రామాభిషేకే సమ్ప్రాప్తే

 చత్వరేషు గృహేషు చ॥

టీక:-

         రామాభిషేక = రాముని పట్టాభిషేకము; యుక్తాః = తగునట్లుగా; చ; కథాః = సంభాషణములు; చక్రుః = చేసిరి; మిథః = పరస్పరము; జనాః = ప్రజలు; రామాభిషేకే = రాముని పట్టాభిషేకము; సంప్రాప్తే = సమీపించగా; చత్వరేషు = నాలుగు వీధుల కూడలులందు; గృహేషు = గృహములందు; చ = కూడ.

భావం:-

         రామాభిషేకము సమీపించుచుండగా. జనులు వీధికూడళ్ళలోను, గృహములలోను, పరస్పరము రామాభిషేకముగుఱించి మాట్లాడుకొనిరి.

2.6.16.అనుష్టుప్

బాలా అపి క్రీడమానా

 గృహద్వారేషు సంఘశః।

రామాభిషవసంయుక్తాః

 చక్రురేవం మిథః కథాః॥

టీక:-

         బాలాః అపి = బాలలు సైతం; క్రీడమానాః = ఆడుకొనుచున్న; గృహద్వారేషు = గృహముల ద్వారములందు; సంఘశః = గుంపులుగుంపులుగా; రామాభిషవసంయుక్తాః = రాముని పట్టాభిషేక మహోత్సవమునకు సంబంధించిన; చక్రుః = చేసిరి; ఏవమ్‌ = ఆ విధముగా; మిథః = పరస్పరము; కథాః = కథలను

భావం:-

         గుమిగూడి ముంగిళ్లలో ఆడుకొనుచున్న బాలురు కూడ, పరస్పరము రామాభిషేకము గుఱించే మాట్లాడుకోసాగిరి..

2.6.17.అనుష్టుప్

కృతపుష్పోపహారశ్చ

 ధూపగంధాధివాసితః।

రాజమార్గః కృతః శ్రీమాన్

 పౌరై రామాభిషేచనే॥

టీక:-

         కృత=చేయబడిన; పుష్ప + ఉపహారశ్చ = పూల సత్కారము కలదై; ధూపగంధ = ధూపముల సుగంధముచే; అధివాసితః = పరిమళించబడినదై; రాజమార్గః = రాజవీధి; కృతః = చేయబడెను; శ్రీమాన్‌ = వైభవోపేతముగ; పౌరైః = పురజనులచే; రామాభిషేచనే = శ్రీరాముని అభిషేకపు వేళ

భావం:-

         రామాభిషేకము సందర్భమున పౌరులందరు పుష్పములు చల్లిరి. సుగంధ ధూపముల సువానలు వెదజల్లిరి. రాజమార్గమును శోభాయుక్తము చేసిరి.

2.6.18.అనుష్టుప్

ప్రకాశకరణార్థం చ

 నిశాగమనశంకయా।

దీపవృక్షాం స్తథా చక్రుః

 అను రథ్యాసు సర్వశః॥

టీక:-

         ప్రకాశః = వెలుతురు; కరణార్థం = ఏర్పాటుచేయుట కొఱరకు; చ; నిశః = రాత్రి; ఆగమన = వచ్చునను, అగునను; శంకయా = సందేహముచే; దీపవృక్షాం = వృక్షాకారములో ఉన్న దీపములు; తథా = మఱియు; చక్రుః = ఏర్పాటుచేసిరి; అను = నిడివి, ఒకటివెంబడి ఒకటి, ఆంధ్రవాచస్పతము; రథ్యాసు = ప్రధానవీధులందు; సర్వశః = అంతట

భావం:-

         రామాభిషేక ఉత్సవము పూర్తియగుసమయమునకు రాత్రి అగునేమో అను శంకచే, వెలుతురు కల్పించుటకు, వీధులు అన్నింటిలోనూ వెలిగించిన దీపంచెట్ల వరుసలసు అమర్చిరి.

2.6.19.అనుష్టుప్

అలంకారం పురస్యైవమ్

 కృత్వా తత్పురవాసినః।

ఆకాంక్షమాణా రామస్య

 యౌవరాజ్యాభిషేచనమ్॥

టీక:-

         అలంకారం = అలంకరామును; పురస్య = నగరమునకు; ఏవం = మొత్తం; కృత్వా = చేసి; తత్ = ఆ; పురః = నగరము యొక్క; వాసినః = నివాసులు; ఆకాంక్షమాణాః = కోరుకొనువారై; రామస్య = రాముని యొక్క; యౌవరాజ్యాభిషేచనమ్‌ = యౌవరాజ్యాభిషేకమును

భావం:-

         అయోధ్యాపురములో నివసించు పౌరులందరు పురము అంతటా ఈ విధముగా అలంకరించి, రాముని యౌవరాజ్యాభిషేకము కోరుచున్నవారై….

2.6.20.అనుష్టుప్

సమేత్య సంఘశస్సర్వే

 చత్వరేషు సభాసు చ।

కథయంతో మిథస్తత్ర

 ప్రశశంసుర్జనాధిపమ్॥

టీక:-

         సమేత్య = కలిసి; సంఘశః = సమావేశమైరి; సర్వే = అందరు; చత్వరేషు = నాలుగు వీధుల కూడలులందు; చ; సభాసు = సమావేశ మందిరములందు; చ; కథయంతః = చెప్పుకొనుచు; మిథః = ఒకరికొకరు; తత్ర = అక్కడ; ప్రశశంసుః = ప్రస్తుతించిరి; జనాధిపమ్‌ = మహారాజును

భావం:-

         అయోధ్యాపౌరులు రాముని యౌవరాజ్యాభిషేకమును కోరుచున్నవారై అన్ని కూడళ్ళలోనూ, సభామండపాలలోను గుంపులు గుంపులుగా చేరి వారిలో వారు ఆ విషయము గూర్చి మాటలాడుకొనుచు, దశరథమహారాజుని ప్రశంసించిరి.

2.6.21.అనుష్టుప్

“అహో మహాత్మా రాజాఽయమ్

 ఇక్ష్వాకుకులనందనః।

జ్ఞాత్వా యో వృద్ధమాత్మానమ్

 రామం రాజ్యేఽభిషేక్ష్యతి॥

టీక:-

         అహో = ఓహా; మహాత్మా = మంచి మనసు కలవాడు; రాజ్యామ్‌ = రాజ్యమును; ఇక్ష్వాకు = ఇక్ష్వాకుని; కుల = వంశమునకు; నందనః = ఆనందము కలిగించువాడు; జ్ఞాత్వా = తెలిసికొని; యః =ఎవడు; వృద్ధమ్‌ = వృద్ధునిగా; ఆత్మానం = తనను; రామం = శ్రీరామచంద్రుడిని; రాజ్యే = రాజ్యమునందు; అభిషేక్ష్యతి = అభిషేకింపనున్నాడు

భావం:-

         ఆహా! ఇక్ష్వాకు వంశమును ఆనందింపచేయు ఈ దశరథమహారాజు చాలా మంచి మనస్సు గలవాడు. తాను వృద్ధుడైన విషయమును గ్రహించి, శ్రీరాముని రాజ్యమునందు అభిషేకింపనున్నాడు.

2.6.22.అనుష్టుప్

సర్వేప్యనుగృహీతా స్మో

 యన్నో రామో మహీపతిః।

చిరాయ భవితా గోప్తా

 దృష్టలోకపరావరః॥

టీక:-

         సర్వే = అందరము; అపి = కూడ; అనుగృహీత = అనుగ్రహించబడినవారము; అస్మ = అగుచుంటిమి; యత్ =ఎందువలన; నః = మాకు; రామః = రాముడు; మహీపతిః = మహారాజు; చిరాయ = ఎక్కువ కాలము; భవితా = కాబోవునో; గోప్తా = రక్షకుడు; దృష్ట = చూడబడిన: లోక = లోకములోని: పరావరః = హెచ్చుతగ్గులు గల.

భావం:-

         జనులలోని తారతమ్యబోధము తెలిసిన రాముడు రాజై, చాలాకాలము మనలను రక్షింపగలడు. మనమందరము అనుగ్రహించబడుచుంటిమి. 

2.6.23.అనుష్టుప్

అనుద్ధతమనాః విద్వాన్

 ధర్మాత్మా భ్రాతృవత్సలః।

యథా చ భ్రాతృషు స్నిగ్ధః

 తథాఽస్మాస్వపి రాఘవః॥

టీక:-

         అనుద్ధత = గర్వము లేని; మనాః = మనస్సు గలవాడు; విద్వాన్‌ = విద్వాంసుడు; ధర్మాత్మా = ధర్మమును ఆచరించువాడు; భ్రాతృ = సోదరులందు; వత్సలః = వాత్సల్యము కలవాడు; యథా = ఎట్లు; చ; భాతృషు = సోదరులందు; స్నిగ్ధః = స్నేహశీలి; తధాచ = అటులనే; అస్మాస్వః = మనయందు; అపి = కూడ; రాఘవః = రఘురాముడు

భావం:-

         రాముడు మనస్సులో ఏ మాత్రము దర్పము లేనివాడు, పండితుడు, ధర్మాత్ముడు, సోదరులయందు వాత్సల్యము కలవాడు. రామునకు సోదరులపై ఎట్లు వాత్సల్యము గలదో మనపై కూడ అట్లే నెయ్యము నెరపును. 

2.6.24.అనుష్టుప్

చిరం జీవతు ధర్మాత్మా

 రాజా దశరథోఽనఘః।

యత్ప్రసాదాభిషిక్తం తు

 రామం ద్రక్ష్యామహే వయమ్”॥

టీక:-

         చిరంజీవతు = చిరకాలము జీవించు గాక; ధర్మాత్మా = ధర్మాచరణపరాయణుడు; రాజా=రాజు; దశరథః = దశరథుడు; అనఘః = దోషరహితుడు; యత్ =ఎవని; ప్రసాదేన = అనుగ్రహముతో; అభిషిక్తం = అభిషేకము చేయబడిన; తు = పాదపూరణము; రామం = రాముని; ద్రక్ష్యామహే = చూడగలమో; వయమ్‌ = మేము.

భావం:-

         ఎవని అనుగ్రహముచే యౌవరాజ్యాభిషిక్తుడైన రాముని చూడగలిగెదమో, అట్టి దశరథమహారాజు చిరకాలము జీవించుగాక!

2.6.25.అనుష్టుప్

ఏవంవిధం కథయతామ్

 పౌరాణాం శుశ్రువు స్తదా।

దిగ్భ్యోపి శ్రుతవృత్తాన్తాః

 ప్రాప్తా జానపదా జనాః॥

టీక:-

         ఏవం=ఈ; విధం = విధముగా; కథయతాం = చెప్పుకొనుచుండగా; పౌరాణాం = పురప్రజలు; శుశ్రువుః = వినిరి; తదా = అప్పుడు; దిగ్భ్యః + అపి = నలు దిక్కులనుండి; శ్రుత వృత్తాన్తాః = సమాచారము వినిన తరువాత; ప్రాప్తా = వచ్చినవారు; జానపదా = గ్రామస్థులు; నరాః = మనుజులు

భావం:-

         రామునకు యౌవరాజ్యాభిషేకము జరుగగలదని విని నలు దిక్కులనుండి వచ్చిన జానపదులు, పౌరులు ఇట్లు మాటలాడుచుండగా వినిరి.

2.6.26.అనుష్టుప్

తే తు దిగ్భ్యః పురీం ప్రాప్తా

 ద్రష్టుం రామాభిషేచనమ్।

రామస్య పూరయామాసుః

 పురీం జానపదా జనాః॥

టీక:-

         తే = వారు; తు = మఱియు; దిగ్భ్యః = వేరువేరు దిక్కులనుండి; పురీం = అయోధ్యా నగరమును; ప్రాప్తాః = పొందినవారు; ద్రష్టుం = చూచుటకు; రామాభిషేచనమ్‌ = రాముని పట్టాభిషేకమును; రామస్య = రాముని యొక్క; పూరయామాసుః = నింపివేసిరి; పురీం = నగరమును; జానపదా = గ్రామాములకు చెందిన; జనాః = ప్రజలు.

భావం:-

         నలుదిక్కులనుండి రామాభిషేకము చూచుటకు వచ్చిన గ్రామస్థులతో అయోధ్యా నగరము నిండిపోయెను. 

2.6.27.అనుష్టుప్

జనౌఘైస్తైర్విసర్పద్భిః

 శుశ్రువే తత్ర నిస్వనః।

పర్వసూదీర్ణవేగస్య

 సాగరస్యేవ నిస్వనః॥

టీక:-

         జనౌఘైః = జనసమూహములచేత; తైః = వారిచే; విసర్పద్భిః = సంచరించుచున్న; శుశ్రువే = వినబడెను; తత్ర = అక్కడ; నిస్వనః = ధ్వని; పర్వసు = పర్వదినములందు; ఉదీర్ణ=అతిశయించిన; వేగస్య=వేగమునకు; సాగరస్య = సముద్రముయొక్క; ఇవ=వలె; నిస్వనః=ఘోష

భావం:-

         అక్కడ జనప్రవాహముల సంచారముచే కలిగిన మ్రోత, పర్వదినమందు (పౌర్ణమి దినమున) అతిశయించిన వేగము గల సముద్రపుటలల ఘోష వలె వినబడెను.

2.6.28.జగతి.

తతస్తదింద్రక్షయసన్నిభం పురం

 దిదృక్షుభిర్జానపదైరుపాగతైః।

సమంతత స్సస్వనమాకులం బభౌ

 సముద్రయాదోభిరివార్ణవోదకమ్॥

టీక:-

         తతః=అందుచే; తత్=ఆ; ఇంద్రక్షయృ = ఇంద్రుని గృహము (నగరము) అమరావతితో; సన్నిభం = సరిపోలెడు; పురం = నగరమును; దిదృక్షుభిః = చూచు కోరికతో; జానపదైః = గ్రామస్థులతో; ఉపాగతైః = వచ్చిన; సమంతతః = అంతటను; సస్వనమ్‌ = శబ్దముతో కూడినది; ఆకులం = కలత చెందినది; బభౌ = ప్రకాశించెను; సముద్రయాదోభిః = సముద్రపు జంతువులతో; ఇవ=వలె; అర్ణవః = సముద్రప; ఉదకమ్‌ = జలముల.

భావం:-

         రాముని యౌవరాజ్యాభిషేకము చూడవలెనను అభిలాషతో వచ్చిన జానపదులతో అంతట నిండియుండి, నిర్ఘోషముతో కూడిన అమరావతితో పోల్చదగిన ఆ అయోధ్యానగరము, జల జంతురాశితో నిండి కలతనొంది ఘోషించుచున్న సముద్రమువలె ఉండెను.

2.6.29.గద్య

ఇత్యార్షే ఆదికావ్యే

వాల్మీకి తెలుగు రామాయణే।

అయోధ్యకాణ్డే

షష్ఠ సర్గః॥

టీక:-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [6] ఆరవ సర్గ సమాప్తము

భావం:-

         ఋషిప్రోక్తమూ మొట్టమొదటి కావ్యమూ వాల్మీకి మహర్షి విరచితమూ ఐన తెలుగు వారి రామాయణ మహా గ్రంథము, అయోధ్యా కాండలోని లోని [6] ఆరవ సర్గ సమాప్తము 

॥షష్ఠ సర్గః॥

[6-అయోధ్యాపురి అలంకరణ వైభవము]

2.6.1.
అనుష్టుప్.

గతే పురోహితే రామః

 స్నాతో నియతమానసః।

సహ పత్న్యా విశాలాక్ష్యా

 నారాయణముపాగమత్॥

టీకః-

         గతేః = వెడలినవాడగుచుండగ; పురోహిత = పురోహితుడు (వసిష్ఠుడు); రామః = రాముడు; స్నాతః = స్నానము ఆచరించినవాడై; నియతమానసః = ఏకాగ్రచిత్తము గలవాడై; సహ = కూడి; పత్న్యాః = భార్యతో; విశాలాక్ష్యాః = విశాలమైన నేత్రములు గల; నారాయణమ్ = శ్రీమన్నారాయణుని; ఉపాగతమ్ = ధ్యానించెను.

భావంః-

         వసిష్ఠుడు వెడలిన పిమ్మట రాముడు స్నానము చేసెను. విశాలనేత్రములు గల సీతాదేవితో కలసి ఏకాగ్రచిత్తముతో శ్రీహరిని ధ్యానించెను.

2.6.2.
అనుష్టుప్.

ప్రగృహ్య శిరసా పాత్రీమ్

 హవిషో విధివత్తదా।

మహతే దైవతాయాజ్యమ్

 జుహావ జ్వలితేఽనలే॥

టీకః-

         ప్రగృహ్య = స్వీకరించి; శిరసా = శిరస్సు చేత; పాత్రం = పాత్రను; హవిషః = హవిస్సుయొక్క; విధివత్తదా = శాస్త్రము చెప్పిన విధముగా; మహతే = గొప్ప; దైవతాయ = దేవతకొఱకు; ఆజ్యం = నేతిని; జుహావ = సమర్పించెను; జ్వలిత = జ్వలించుచున్న; అనలే = అగ్నిలోనికి

భావంః-

         హవిస్సు ఉన్న పాత్రను శాస్త్రోక్తముగ శిరస్సుపై ధరించెను. శ్రీమహావిష్ణువును ఉద్దేశించి ఆజ్యమును హోమాగ్నిలో ఆహుతి చేసెను.

2.6.3.
అనుష్టుప్.

శేషం చ హవిషస్తస్య

 ప్రాశ్యాశాస్యాత్మనః ప్రియమ్।

ధ్యాయన్నారాయణం దేవమ్

 స్వాస్తీర్ణే కుశసంస్తరే॥

టీకః-

         శేషం = మిగిలిన భాగమును; హవిషః = హవిస్సుయొక్క; తస్య = ఆ; ప్రాశ్య చ = భుజించి; ఆశాశ్య = కోరిక; ఆత్మనః = తనయొక్క; ప్రియమ్ = ఇష్టమైన; ధ్యాయన్‌ = ధ్యానించుచు; నారాయణం = నారాయణుని; దేవం = భగవంతుని గురించి; స్వాస్తీర్ణే = చక్కగా పరచబడిన; కుశ సంస్తరే = దర్భశయ్య మీద

భావంః-

         రాముడు హోమము చేయగా మిగిలిన హవిస్సును భుజించెను. పిమ్మట నారాయణుని ధ్యానించుచు, మౌనవ్రతము అవలంబించి, చక్కగా పరచిన దర్భశయనము మీద చేరెను..

2.6.4.
అనుష్టుప్.

వాగ్యత స్సహ వైదేహ్యా

 భూత్వా నియతమానసః।

శ్రీమత్యాయతనే విష్ణో

 శ్శిశ్యే నరవరాత్మజః॥

టీకః-

         వాగ్యతః = అదుపులో ఉన్న మాటలు కలవాడు; సహ = కూడి; వైదేహ్యాః = సీతమ్మతో; భూత్వా = అయి; నియతమానసః = అదుపులో ఉంచిన మనస్సు గలవాడై; శ్రీమతి= శోభించుచున్న; ఆయతనే = ఆలయములో; విష్టోః = విష్ణుమూర్తియొక్క; శిశ్యే = నిదురించెను; నరవరాత్మజః = రాజకుమారుడు

భావంః-

         సీత తాను వాగ్నియమము, మనోనిగ్రహము చేపట్టిరి. శోభిల్లుతున్న విష్ణాలయము నందు, స్వామిని ధ్యానించుచు, సీతమ్మతో కూడి శయనించెను.

2.6.5.
అనుష్టుప్.

ఏకయామావశిష్టాయామ్

 రాత్ర్యాం ప్రతివిబుద్ధ్య సః।

అలంకారవిధిం కృత్స్నమ్

 కారయామాస వేశ్మనః॥

టీకః-

         సః = అతడు; ఏక = ఒక; యామ = యామము, మూడు గంటలు; అవశిష్టాయామ్ = ఇంకనూ మిగిలి ఉండగా; రాత్య్రామ్ = రాత్రి సమయమున; ప్రతివిబుద్ధ్య = మేల్కొని; సః = అతడు; అలంకార విధిం = అలంకారించుటలు; కృత్స్నం = సంపూర్ణముగా; కారయామాస = చేయించెను; వేశ్మనః = గృహమునకు.

భావంః-

         రాత్రి ఇంకనూ ఒక యామము అనగా మూడు గంటల సమయము ఉన్నదనగా తెల్లవారుగట్ల 3-00 గంటలకు, రాముడు మేల్కొని, తన గృహమును సంపూర్ణముగా అలంకరింపచేసెను.

2.6.6.
అనుష్టుప్.

తత్ర శ్రృణ్వన్సుఖా వాచః

 సూతమాగధవందినామ్।

పూర్వాం సంధ్యాముపాసీనో

 జజాప యతమానసః॥

టీకః-

         తత్ర = అప్పుడు; శృణ్వన్‌ = వినుచు; సుఖా = ఆనందకరమైన; వాచః = వాక్కులు; సూతః = సూతులు; మాగధః = మాగధులు; వందినామ్ = వందులయొక్క; పూర్వాం = మొదటిదైన; సంధ్యామ్ = ప్రాతఃకాల సంధ్యను; ఉపాసీనః = ఉపాసించినవాడై; జజాప = జపించెను; యతమానసః = నిశ్చలచిత్తముతో.

భావంః-

         ఆ నాల్గవజామున సుఖకరములైన సూతమాగధవందుల మాటలు వినుచు, ప్రాతఃకాల సంధ్యను ఉపాసన చేసి, నిశ్చలచిత్తముతో గాయత్రీజపము చేసెను. 

2.6.7.
అనుష్టుప్.

తుష్టావ ప్రణతశ్చైవ

 శిరసా మధుసూదనమ్।

విమలక్షౌమసంవీతో

 వాచయామాస స ద్విజాన్॥

టీకః-

         తుష్టావ = సంతోషంగా, తృప్తిగా; ప్రణతః = నమస్కరించుటకు వంగి; చ = మఱియు; ఏవ = ఎచ్చరికగా, అవధానంగా; శిరసా = శిరస్సుచేత; మధుసూదనమ్ = విష్ణుమూర్తిని; విమల = స్వచ్చమైన; క్షౌమ = పట్టు వస్త్రములచే; సంవీతః = చుట్టుకొన్నవాడై, ధరించినవాడై; వాచయామాస = పుణ్యాహవాచనము చేయించెను; స = తుల్య, తగిన; ద్విజాన్‌ = బ్రాహ్మణుల చేత. 

భావంః-

         రాముడు సంతుషంగా శ్రీహరికి శిరస్సు వంచి నమస్కరించెను. స్వచ్చమైన పట్టువస్త్రములు ధరించి, బ్రాహ్మణుల చేత పుణ్యాహవాచనము చేయించెను.

2.6.8.
అనుష్టుప్.

తేషాం పుణ్యాహఘోషోఽథ

 గంభీరమధురస్తదా।

అయోధ్యాం పూరయామాస

 తూర్యఘోషానునాదితః॥

టీకః-

         తేసాం = వారి యొక్క; పుణ్యాహఘోషః = వేదవాక్కులతో (పుణ్యాహవాచము); గంభీర = గంభీరమైన; మధురః = తియ్యనైన; తదా = అప్పుడు , అయోధ్యాం = అయోధ్యా నగరమును; పూరయామాస = నింపెను; తూర్య ఘోషృః = సంగీత వాద్య ఘోషతో కలిసి; అనునాదితః = ప్రతిధ్వనించింది.

భావంః-

         అపుడు గంభీరము, మధురము అయిన ఆ బ్రాహ్మణుల పుణ్యాహవాచన ఘోషతో కూడిన తూర్య ధ్వనులతో అయోధ్యానగరమును నిండెను.

2.6.9.
అనుష్టుప్.