Als je observeert, dan ga je niet lukraak te werk. Er is dan namelijk een grote kans dat je onbewust in allerlei valkuilen van de waarneming terechtkomt. Of dat je veel losse informatie verzamelt, maar niet weet hoe je dit moet interpreteren.

Een belangrijk kenmerk van observeren is dat je het bewust, doelgericht en systematisch aanpakt. Dit doe je door een observatieplan op te stellen. In het plan staat beschreven wát je wilt doen en hóe je dit wilt doen.

Met behulp van een observatieplan kun je ook anderen informeren over de ophanden zijnde observatie. Hoe beter mensen vooraf geïnformeerd worden, hoe meer medewerking je krijgt tijdens de observatie.

Het observatieplan bestaat uit de volgende stappen:

1. Aanleiding: Wat is de aanleiding van de observatie? Wat is het probleem?

2. Achtergrondgegevens: Wat weet je allemaal van de geobserveerde persoon?

3. Observatiedoel en -vragen: Waar wil je uiteindelijk een antwoord op geven? Waar ga je allemaal op letten?

4. Observatiemethode: Welke methode ga je toepassen? Welke hulpmiddelen zet je in?

5. Observatiemoment: Wanneer ga je observeren? Op welke datum? Hoe laat? Waar ga je observeren?

6. Manier van rapporteren: Mondeling of schriftelijk? Voor wie ga je rapporteren?

Je beschrijving van de stappen moet zo concreet zijn, dat iemand anders de observatie moet kunnen uitvoeren.

Hieronder behandelen we elke stap.

Bij deze stap omschrijf je de reden van de observatie. Welke situatie of welk probleem is de aanleiding voor je observatie? Dit omschrijf je kort en helder.

Je verzamelt alle gegevens die nodig kunnen zijn. Denk aan:

• persoonsgegevens als naam, leeftijd en geslacht

• gegevens over de gezinssituatie of de woon/leefsituatie: samenstelling van het gezin of de woon/leefgroep, de omgang met anderen, de cultuur

• gegevens over de gezondheidstoestand voor zover van belang voor de observatie

• gegevens over de school/werksituatie

• typering van de persoon: jouw persoonlijke indruk (en/of de indruk van collega's/ouders)

Het observatiedoel

Met iedere observatie die je uitvoert, heb je een doel. Je zoekt informatie over een bepaald aspect van het gedrag van de cliënt/het kind. Het is heel belangrijk dat je van tevoren precies weet wat je met je observatie wilt bereiken. Dit geeft namelijk richting aan je observatie.

Het doel dat je formuleert moet duidelijk zijn en niet voor meerdere uitleg vatbaar.

Als je een protocollaire observatie uitvoert, zijn de observatiedoelen en -vragen al van te voren bepaald. Als je zelf een doel moet bedenken, is het belangrijk om je doel niet te groot te maken. Bedenk dat je na de observatie je doel bereikt wilt hebben. Als je een groot en breed doel formuleert, dan zal je langdurig en meerdere keren moeten observeren. Als je bijvoorbeeld zicht wil krijgen op de sociale ontwikkeling van Noor, dan zal je dit specifieker moeten maken: welke onderdelen van de sociale ontwikkeling en in welke situaties en met wie?

De observatievragen

Aan de hand van je observatiedoel formuleer je vervolgens concrete observatievragen. De observatievragen komen voort uit je observatiedoel. Hoe concreter je het observatiedoel hebt geformuleerd, des te makkelijk zal het zijn om concrete observatievragen te formuleren.

Als je nog niet zo ervaren bent in het observeren, is het beter om je te richten op één observatievraag. Meerdere observatievragen tegelijk zullen het observeren ingewikkeld kunnen maken.

Je kunt observeren door middel van verschillende methoden. Je kiest een methode die bij je doel en vragen past, de situatie en jezelf. Zorg ervoor dat je een methode kiest die ervoor zorgt dat je zo objectief mogelijk kan observeren. Je kunt ook bestaande observatieschema's of bestaande lijsten gebruiken. Tegenwoordig zijn de observatieschema's heel belangrijk in organisaties in de zorg omdat er tegenwoordig meer kwaliteit geleverd moet worden in een kortere tijd. Het nadeel ervan is wel dat het niet altijd even goed aansluit bij je vraagstelling.

Bedenk van te voren wat je met de observatieresultaten wilt gaan doen. Maak je er een schriftelijk verslag van? Wil je het mondeling bespreken met een collega of met de ouders van een cliënt?

Afhankelijk van het doel van je rapportage zal je observatieplan beknopt of uitgebreid zijn.

Hieronder een voorbeeld van een beknopt observatieplan.