Gniewoszów - gmina

Gmina Gniewoszów

PRZESZŁOŚĆ ADMINISTRACYJNA GMINY GNIEWOSZÓW

W czasach pierwszych Piastów kraj podzielony był na dzielnice a te na kasztelanie na czele z kasztelanami. Teren obecnej gminy Gniewoszów leżał w dzielnicy sandomierskiej w kasztelani radomskiej. Kasztelani mianowani przez księcia odpowiedzialni byli za administrację, sądownictwo i wojskowość. W czasach rozbicia dzielnicowego po 1138 roku, dzielnica sandomierska często stawała się obiektem walk domowych. W 1241 roku miary nieszczęścia dopełnił najazd tatarski powodując ogromne zniszczenia. Na początku XIV wieku dzielnica sandomierska stała się częścią zjednoczonego Królestwa Polskiego. W czasach ostatnich Piastów w początkach XIV wieku wprowadzono duże zmiany w administracji i sądownictwie w Polsce. W dawnych kasztelaniach utworzono sądy ziemskie i w związku z tym podzielono kraj na okręgi sądowe - powiaty. Powstał też nowy urząd królewski zarządzający dobrami królewskimi i sprawujący sądownictwo kryminalne, był to starosta. Urząd starosty obejmował od jednego do kilku powiatów. Gmina Gniewoszów znalazła się w powiecie radomskim, starosta również urzędował w Radomiu. Najstarszymi osadą w obecnej gminie jest Oleksów. Już w XIII wieku istniała tu osada i była ośrodkiem parafii. W wieku XIV wieku przybyły kolejne miejscowości. Z tego okresu mamy poświadczone istnienie: Regowa, Sławczyna i Zalesia. Na obecnym terenie gminy w przeszłości dominowała szlachecka własność prywatna. Tylko Zalesie były własnością kościelną. Wsie w obecnej gminie nie były dużymi osadami Przeważnie były to małe wsi zagubione w lasach tuż przy Wiśle. W XVI wieku powstały kolejne miejscowości: Boguszowka, Markowola, Sarnów, Wysokie Koło, Zdunków, Zwola oraz Gniewoszów. Powiaty podzielone były na parafie, które były one najmniejszą jednostką podziału terytorialnego, skupiająca kilka wsi wokół. W drugiej połowie XVI wieku teren ten podzielony był między trzy parafię. Zalesie leżało w parafii Sieciechów. Tuż na brzegiem Wisły położona była parafia Regów. Należały do niej wsie: Regów, Wysokie Koło, Boguszowa Wola (Boguszówka), Markowa Wola (Markowola). Parafia Oleksów skupiała następujące osady: Oleksów, Sławczyn, Sarnów, Zdunków, Zwole i inne wsie położone bardziej na południe i na zachód od Oleksowa. Szybki rozwój tych ziem położył kres potop szwedzki z lat 1655-57. Przez teren gminy maszerowały, siejąc spustoszenie, wojska szwedzkie i siedmiogrodzkie. Liczba ludności znacznie się zmniejszyła. W 1795 roku upadła I Rzeczpospolita. Powiat radomski znalazł się obrębie Galicji Zachodniej, w zaborze austriackim. Galicja Zachodnia, za czasów Austrii, podzielona był na cyrkuły. W 1809 roku po kolejnej wojnie napoleońskiej teren dawnego starostwa radomskiego wszedł w skład niedawno utworzonego (1807) Księstwa Warszawskiego. Wzorem Francji Księstwo Warszawskie podzielone było na departamenty i powiaty. Teren obecnej gminy wszedł w skład powiatu kozienickiego w departamencie radomskim. Księstwo Warszawskie powstało w wyniku zwycięskich wojen napoleońskich a upadło w wyniku klęsk z lat 1812-14. Kongres Wiedeński postanowił o utworzeniu Królestwa Polskiego pod berłem cara. Rosjanie wprowadzili własne porządki administracyjne. Departamenty zostały zlikwidowane w ich miejscu powstały województwa. Utrzymano za to podział na powiaty. Powstały województwa: sandomierskie z siedzibą w Radomiu i krakowskie z siedzibą w Miechowie a potem w Kielcach. Gmina znalazła się w powiecie kozienickim w województwie sandomierskim. Siedzibą władz wojewódzkich był Radom. Rosja próbowała upodobnić administrację Polski do swojego państwa. Miała temu służyć zamiana województw na gubernie w 1837 roku. W 1845 roku zmniejszono liczbę guberni, utworzono jedną dużą gubernię radomską. Teren gminy nie zmienił położenia i należał nadal do guberni radomskiej. W czasie powstania styczniowego miejscowa ludność włączyła się do zrywu narodowego. Powiat kozienicki, z racji dużych obszarów leśnych, był ważnym ośrodkiem walk powstańczych. Za pomoc powstańcom ówczesny proboszcz regowski Józef Szczepański został zesłany na Syberię. Rok 1864 przyniósł ogromne zmiany na polskiej wsi. Na mocy ukazu carskiego dokonano uwłaszczenia chłopów. Dotychczasowe duże folwarki zostały w dużej części rozparcelowane pomiędzy użytkujących je chłopów. Jednak duża część folwarków pozostała w rękach szlachty. W 1867 roku Rosja wprowadziła kolejną, już ostatnią, reformę administracyjną lecz i tym razem Gniewoszów nie zmienił położenia. Wraz z reformą administracyjną wprowadzono też gminy będące samorządem wiejskim. Większość terenów obecnej gminy znalazła się w gminie Sarnów z siedzibą w Oleksowie. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie) jak i dworskie (folwarki). Częściami składowymi były gromady (wsie) na czele z sołtysem, którego wybierało zgromadzenie gromadzkie. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne, na którym prawo głosu mieli gospodarze posiadający co najmniej 3 morgi gruntu. Zebranie gminne wybierało wójta i ławników (zarząd gminy). Wójt miał uprawnienia policyjno-administracyjne i sądownicze. Gmina zarządzała też szkolnictwem gminnym. Urzędem gminy kierował pisarz gminny, który często był najważniejszą osobą w gminie z racji umiejętności pisania i czytania. W skład gminy w tym czasie wchodziły następujące miejscowości: Bierdzieża, Boguszówka, Borek, Chechły, Chechelska Kolonia, Gaj, Gradobicie, Grzywacz, Helenów, Markowola, Maryanów, Mieścinko, Młynek, Oleksów, Regów, Regów Nowy, Sarnów, Sławczyn, Tartak, Teodorów, Wólka Bachańska, Wysokie Koło, Zawada, Zdunków i Zwola. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Przez wiele miesięcy trwały zmagania wojenne między Rosją a Austro-Węgrami. Powiaty kozienicki wszedł w skład okupacyjnego generał-gubernatorstwa austriackiego z siedzibą w Lublinie. Kraj podzielono na okręgi na czele z komisarzami. W listopadzie 1918 roku Polska odzyskała niepodległość. Utrzymano podział na gminy i powiaty. Zamiast guberni utworzono województwa. Powiat kozienicki wszedł w skład województwa kieleckiego. Granice powiatów i gmin nie zmieniły się. W 1921 roku, według spisu powszechnego Polski, gmina Sarnów liczyła 1389 budynków mieszkalnych, 4605 mężczyzn oraz 4880 kobiet. We wrześniu 1939 roku teren obecnej gminy znalazł się pod okupacją niemiecką. W styczniu 1945 roku na teren obecnej gminy Gnieowszów wkroczyła Armia Czerwona.

Informacje o poszczególnych miejscowościach:

Boguszówka

Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi ze spisu poborowego powiatu radomskiego z 1508 roku. W tym czasie jej właścicielem był Jan Bogusz, wieś zwano wtedy Wolą Kowalową (Kowal-Wolya). Od imienia właściciela wsi z czasem zaczęto nazywać tą miejscowość Boguszową Wolą. Nazwa pochodzi od nazwy osobowej "Bogusz" i wyrażenia "Wola" oznaczającego czasowe zwolnienie od danin i powinności. W spisie poborowym powiatu radomskiego z 1569 roku wymienia się już miejscowość o nazwie Boguschowa Wolya. W tym czasie wieś należała do Jana Bogusza kasztelana zawichojskiego, syna Jana Bogusza. W 1593 Boguszówka należała do Bernarda Bogusza syna Jana Bogusza. Ród Boguszów herbu Półkozic był możnym rodem w XVI- wiecznej Polsce. Boguszowie pochodzili z okolic Wiślicy. Jeden z przedstawicieli tego rodu zapewne drogą małżeństwa, wszedł w posiadanie wsi o nazwie Wola Kowalska w powiecie radomskim. Wieś stała się dziedziczną wsią rodu Boguszów i z czasem zmieniła nazwę. Jan Bogusz, dziedzic wsi w połowie XVI wieku, został sekretarzem królewskim a od 1561 roku był podkomorzym lubelskim. Do tych godności z czasem doszły następne: kasztelana czechowskiego, kasztelana zawichojskiego. Oznacza to, że był senatorem Rzeczpospolitej. Od 1571 roku był też starostą radomskim. W 1591 roku starostwo radomskie przekazał swemu synowi Bernardowi. Bernard Bogusz ożenił się z córką Mikołaja Kochanowskiego, Dorotą. Bernard Bogusz zmarł przedwcześnie w 1603 roku. Starostwo radomskie i ziemie dziedziczne Boguszów, w tym Boguszówka, przeszły na własność brata zmarłego, Krzysztofa Bogusza. Na Krzysztofie kończy się historia rodu Boguszów w tej okolicy w XVII wieku. Po Boguszach Boguszówką została własnością rodu Regowskich z Regowa. Po Regowskich właścicielem wsi byli Pękosławscy a potem Witowscy. W końcu XVIII wieku wieś należała do rodziny Wielopolskich ale zastawiona była niejakiemu Wodzickiemu. W 1827 roku miejscowość liczyła 18 domów i 166 mieszkańców. W 1847 roku stało tu już 32 domy. W końcu XIX wieku we wsi istniał folwark szlachecki. We wsi było 22 domy a mieszkało w niej 184 mieszkańców. Obszary folwarczne zajmowały 617 mórg a ziemia chłopska zajmowała 338 mórg obszaru. W 1930 roku właścicielem folwarku w Boguszówce był Seweryn Plewiński. W 1938 roku w Boguszówce stało 50 domów.

Borek

Początkowo była to osada folwarczna związana z dobrami szlacheckimi Sarnów. Nazwa ma leśny źródłosłów pochodzi od słowa "bór", słowo "borek" oznaczało mały "bór". W 1707 roku wymienia się tę osadę wśród majętności dworskich Sarnowa. W tym czasie była to osada leśna służąca za składowisko drzewa. Według inwentarza dóbr sarnowskich z tego okresu znajdowały się tam składy drzewa różnego rodzaju: sosna, olszyna, graby. Mieszkańcem osady był Walek Szewczyk. Samodzielna wieś Borek po raz pierwszy występuje w 1787 roku w spisach parafialnych z tego okresu. Wieś związana była z dobrami sarnowskimi i tak samo jak Sarnów w 1788 roku należała do rodziny Działyńskich. W końcu XIX wieku wieś leżała w gminie Sarnów i parafii Oleksów. We wsi był folwark szlachecki obejmujący 431 mórg ziemi. Ziemi chłopskiej było 739 mórg. W Borku stało wtedy 60 domów a mieszkało w nim 430 mieszkańców. Borek z osady folwarcznej rozwinął się w dużą wieś. Według danych na rok 1930 mieszkało w nim 799 mieszkańców. Były tu trzy sklepy których właścicielami byli panowie: Banoś, Kamionka i Smolarczyk. W Borku stały dwa wiatraki: Pałki i Rutkowskiego. Cieślą we wsi był pan Styka a kowalem Cieślak. W 1938 roku we wsi stało 140 domów.

Kociołek

Wieś powstała w drugiej połowie XIX wieku. Nazwa pochodzi od pospolitego określenia "kocioł", które oznaczało nieckowato ukształtowany teren. W 1883 roku stało we wsi 14 domów. Mieszkało w niej 67 mieszkańców. Obszar wsi wynosił 33 morgi. W 1938 roku we wsi stało 31 domów. Wieś należała do gminy Sarnów.

Marianów

Pierwotnie obszar obecnej miejscowości zajmowały grunty folwarczne. Na mapie z 1839 roku widzimy w miejscu obecnej wsi obszar leśny o nazwie "Leśnik" Wieś powstała w końcu XIX wieku. Leżała w gminie Sarnów i parafii Oleksów. W 1883 roku w Marianowie stało 15 domów a mieszkało 96 mieszkańców. Obszar wsi wynosił 430 mórg ziemi. W 1938 roku we wsi stało 35 domów.

Markowola

Według spisu poborowego powiatu radomskiego z 1508 roku Markowola zwana wtedy Wolia należała do Stanisława Regowskiego dziedzica Regowa. Jako dziedzictwo Regowskich Markowola dzieliła losy wsi Regów. W 1827 roku miejscowość liczyła 17 domów i 145 mieszkańców. W końcu XIX wieku była to wieś włościańska oznaczało to, iż nie było we wsi gruntów dworskich. Markowola leżała w tym czasie w gminie Sarnów i parafii Regów. We wsi było 20 domów i 160 mieszkańców. Obszar wsi to 432 mórg ziemi. W 1938 roku w Markowoli stało 46 domów.

Markowola-Kolonia

Wieś powstała dopiero w początkach XX wieku. W 1938 roku we wsi stało 48 domów.

Mieścisko

W 1690 roku była to wieś należąca do dóbr Sarnów należących do rodu Gniewoszów. W tym czasie mieszkało we wsi 10 rodzin chłopskich. Zobowiązani byli oni do pracy na polach pańskich po 3 dni w tygodniu i dodatkowo po 4 dni w czasie żniw. Każdy z nich posiadał po jednym wole do prac polowych. Ich obowiązkiem, prócz pańszczyzny, było oddawanie raz w roku dla dwory po 10 kapłonów, po 1 gęsi i po jednym korcu żyta. Nazwiska chłopów z tej miejscowości z tego okresu to: Bartek, Stanisław Paterek, Krzysztof Bocian, Paweł Kusio, Kulik, Mosko, Jan Janka, Maciej Pieniek, Skowron i Michał Szczepa. W 1707 roku we wsi mieszkali: Jan Paterek, Krzysztof Bocian, Grzegorz Mosko, Jakub Kowalczyk, Krzysztof Kulawa, Wojciech Skowron, Szymon Mosko i Walek Owczarz. Zobowiązani byli do pracy na polach dworskich przez 3 dni w tygodniu. Musieli oddawać do folwarku po 10 kapłonów i jednej gęsi rocznie. Wieś, należąc do dóbr sarnowskich w początkach XVIII wieku, przeszła na własność rodu Szembeków a następnie Mycielskich. Po Mycielskich w końcu XVIII wieku wieś należała do rodziny Działyńskich. W 1881 roku Mieścisko liczyło 12 domów i 101 mieszkańców. Nie było we wsi gruntów dworskich. W tym czasie ta miejscowość leżała w gminie Sarnów i parafii Oleksów. W 1938 roku we wsi stało 23 domy.

Oleksów

Początki Oleksowa nie są znane. Pierwsza pisana wzmianka o tej miejscowości pochodzi ze spisów parafialnych z lat 1325-1327. Wspomina się wtedy drewniany kościół i proboszcza Lamberta. Największy autorytet w dziedzinie historii kościoła w Polsce i znawca historii diecezji krakowskiej ks. Bolesław Kumor, początki parafii umieszcza w XIII wieku. Niestety brak jest bliższej daty jej powstania. Data powstania parafii w 1254, podana przez księdza Wiśniewskiego w 1913 r., nie została przez ks. Kumora potwierdzona. Pochodzenie nazwy tej miejscowości wywodzi się od staropolskiej nazwy osobowej "Oleksy". Początkowo parafia Oleksów związana była z archidiakonatem lubelskim. Parafia Oleksowska otrzymywała dziesięciny z Bronowic (parafia Jaroszyn) i z pobliskiej Policznej. W kronikach Jana Długosza z XV wieku Oleksów zwany był też Bierdziedze. Na przełomie XIV i XV wieku wieś należała do rodziny Gnatowskich a potem przeszła na własność Gniewoszów . Historia gminy nierozerwalnie związana jest z tym rodem. Przodkami rodu Gniewoszów z Oleksowa był ród Gniewoszów herbu Rawicz z Dalowic w powiecie proszowskim w pobliżu Krakowa. Jeden z przedstawicieli tego rodu Gniewosz z Dalowic (zwanym też Janem Gniewoszem) w początkach XIV wieku porwał Elżbietą córkę możnego Warsza Micha. Elżbieta została siłą przymuszona do małżeństwa. Małżeństwo Gniewosza i Elżbiety, mimo że dochowali się kilkorga dzieci nie było udane. Związek ten według niektórych badaczy skończył się rozwodem (unieważnieniem ). Elżbieta wyszła ponownie za mąż za Jana Gnatowskiego herbu Pierzchała, dziedzica Oleksowa i Smogorzowa. Gniewosz z Dalowic zgromadził w ciągu życia znaczny majątek. Jednak u schyłku życia nie chciał przekazać go byłej żonie, aby nie trafił w ręce młodszych dzieci Elżbiety pochodzących ze związku z Janem Gnatowskim. Przekazał go więc klasztorowi Augustynów w Krakowie. Gniewosz zmarł w 1431 roku. Nie odntowano daty śmierci Elżbiety, natomiast Jan Gnatowski zmarł w 1459 roku. Oleksów przeszedł na własność Stanisława syna ze związku Elżbiety i Gniewosza. Oznacza to, że rodowy majątek Gnatowskich przeszedł w ręce potomków Gniewosza. Jednak Stanisław Gniewosz nie używał herbu ojca pieczętował się herbem Zgraja wcześniej w heraldyce nie znanym. Stanisław Gniewosz zerwał więc z tradycją rodu ojca. Tylko nazwisko świadczyło o pochodzeniu rodu. Synem Stanisława był Gabriel zapisany w 1482 roku na Uniwersytet Krakowski. On też został dziedzicem Oleksowa i innych wsi w tej okolicy. Gabriel był żonaty z Barbarą Tarłówną. Mieli czterech synów: Andrzeja, Jana, Mikołaja i Krzysztofa oraz córkę Annę. W 1569 roku majątek był już podzielony o czym świadczą spisy poborowe z tamtych czasów. Andrzej Gniewosz był dziedzicem Sarnowa, Jan Gniewosz Oleksowa, Anna Gniewoszówna była dziedziczką Smogorzowa. Wieś Oleksów obejmowała w tym czasie 1 i pół łana ziemi. Oprócz kmieci we wsi mieszkało tu dwóch komorników. W XVI wieku w czasie zwycięstw reformacji w Polsce kościół oleksowski był sprofanowany przez Gniewoszów. W 1603 roku wieku kościół z powrotem stał się kościołem katolickim. W końcu piętnastego stulecia synowie Jana Gniewosza oddali się karierze politycznej. Oleksów został własnością Jana Gniewosza z bocznej linii Gniewoszów (syn Mikołaja młodszego brata Jana). Nowy kościół we wsi został ufundowany w 1652 roku przez Gniewoszów z linii Mikołaja. Na przełomie XVI i XVII wieku właścicielem wsi był Mikołaj Gniewosz syn Jana Gniewosza a po nim jego syn znowu Jan kasztelan czechowski. On to w 1672 roku ufundował przytułek dla starców w Oleksowie. Według aktu fundacji miało tam przebywać do 12 starców a każdy dziedzic Sarnowa zobowiązany był do ich utrzymywania. Według miejscowych legend w polach oleksowskich znajdują się płaskie kopce ziemne pochodzące z czasów wojen szwedzkich. Rzeczywiście w tym terenie przebywali Szwedzi. Było to w lutym 1656 roku, gdy z jedna z kolumn wojsk szwedzkich przeszła wzdłuż Wisły w stronę Janowca. Druga kolumna pod wodzą Karola Gustawa w tym czasie przebywała w Tczowie. Niedługo później rozegrała się bitwa pod Gołębiem. Rok później w tej okolicy przebywały wojska siedmiogrodzkie sprzymierzone ze Szwedami. Były to wojska znane z okrucieństwa i łupiestwa. Pleban oleksowski posiadał liczne grunty w okolicy wsi zwane były: Biel, Pyrów, Kliniki, Na Wolę, Rostoki, Guzów, Pod Bielą, Wąska, Bycza Olszyna, Leksie, Tobyłki, Kliniki. Ziemie te przekazano chłopom w latach sześćdziesiątych XIX wieku Na mapach przedwojennych nazwane są te tereny Oleksów Poduchowny. Gniewoszowie byli możnym rodem, który dzierżył wiele urzędów i godności w Polsce. Byli też sławnymi rycerzami i posiadali znaczne posiadłości ziemskie nie tylko w tej okolicy. Ród Gniewoszów dominował w tym regionie do początków XVIII wieku. Synem wspomnianego Jana Gniewosza kasztelana czchowskiego był również Jan, który był założycielem miasta Gniewoszów. W pierwszej połowie XVIII wieku dobra Gniewoszów przeszły we władanie rodziny Szembeków, w końcu XVIII wieku stały się własnością Mycielskich a po nich Działyńskich potomków wojewody kaliskiego Augustyna Działyńskiego. W 1787 roku parafia Oleksów liczyła 1326 katolików, 7 protestantów i 249 Żydów. W 1827 roku Oleksów liczył 30 domów i 320 mieszkańców. W 1837 w szpitalu ufundowanym przez Gniewoszów przebywało 5 starców. Od 1867 Oleksów był siedzibą gminy Sarnów. W 1881 roku we wsi był urząd gminy, szkoła początkowa i przytułek dla biednych z trzema starcami. Grunty dworskie i plebańskie zostały przekazane miejscowym chłopom w ramach uwłaszczenia. We wsi w 1881 roku stało 40 domów a mieszkało w niej 394 mieszkańców. Parafia Oleksów liczyła 3 735 dusz. W 1938 roku we wsi stało 78 domów.

Podmieście

Jest to młoda osada. Nie ma jej na mapach ani spisach z XIX wieku. Powstała więc najwcześniej na przełomie XIX i XX wieku W 1938 roku we wsi stało 19 domów.

Regów Nowy

Wieś powstała w końcu XIX wieku. W latach osiemdziesiątych XIX stulecia Regów Nowy liczył 11 domów i 91 mieszkańców. Obszar wsi wynosił 192 morgi. W 1938 roku we wsi stało 13 domów.

Regów Stary

Wieś powstała najpóźniej w początkach XV wieku. Dnia 29 VII 1439 roku erygowano parafię w tej miejscowości (według Ks. Kumora). Wzmianki o tej miejscowości pochodzą też z "Liber Beneficiorum…" Jana Długosza z lat 1470-1480.Nazwę zapisano wtedy "in Regov" Pochodzenie nazwy nie zostało przez językoznawców w pełni wyjaśnione. Przypuszcza się że pochodzi ona od staropolskiej nazwy osobowej "Reg" Wieś należała pierwotnie do rodziny Regowskich, herbu Abdank. Według spisów podatkowych powiatu radomskiego z 1508 roku wieś należała do Stanisława Regowskiego. W 1569 roku według kolejnego spisu właścicielem wsi był Mikołaj Regowski. Wieś miała 3 i 3 łana obszaru. Oprócz kmieci mieszkało we wsi 5 zagrodników i dwóch komorników. Regów stanowił ośrodek szkolnictwa. W początkach XVI wieku istniała już we wsi szkoła parafialna. Stał we wsi budynek szkolny z ogrodem, kierownikiem szkoły był Andrzej ze Stężycy. Pobierał 4 marki pensji i "pewne jarzyny" od Mikołaja Regowskiego. Dziedzicami wsi byli kolejno Regowscy (do początku XVII wieku) po nich byli Pękosławscy, Witowscy, Chomętowscy, aż w drugiej połowie XVII wieku wieś trafiła do Jana Wielopolskiego. Dziedzicem wsi z tego rodu był też Hieronim Wielopolski starosta krakowski (zmarły w 1779) po nim wieś stała się własnością jego małżonki. Wdowa zastawiła wieś oraz miasto Granica panu Wodzickiemu. (przełom XVIII i XIX wieku) W 1747 roku postawiono we wsi nowy kościół modrzewiowy. Stanął w innym miejscu niż poprzedni ponieważ częste wylewy Wisły niszczyły poprzednią świątynie. Nowy kościół uposażyli margrabia Wielopolski i Dorota Tarłowa wojewodzina lubelska. W końcu XVIII wieku dobra Regów były przedmiotem zastawu. W 1827 roku wioska liczyła 27 domów i 282 mieszkańców. Dobra regowskie przed 1873 rokiem obejmowały: Regów, Wysokie Koło, Boguszówkę, Markową Wolę i miasteczko Granicę. W XIX wieku właścicielami dóbr regowskich była rodzina Lewickich. W 1930 roku właścicielem folwarku Regów (tak samo jak folwarku Boguszówka) był Seweryn Plewiński. Razem obydwa folwarki zajmowały 781 hektarów obszaru. Miejscowość Regów Stary w 1938 roku liczyła 55 domów.

Sarnów

Pierwsza pisana informacja o wsi Sarnów pochodzi ze spisów poborowych powiatu radomskiego z roku 1569. Nazwa pochodzi od staropolskiej nazwy osobowej "Sarn" lub od nazwy zwierzęcia sarna. Pierwszym właścicielem wsi był Andrzej Gniewosz herbu Zgraja syn Gabriela. W 1569 roku wieś liczyła 2 i pół łana ziemi (1 łan ok. 17 ha). W Sarnowie mieszkało dwóch zagrodników i jeden rzemieślnik. Andrzej Gniewosz starosta grójecki i warecki dziedzic Sarnowa zostawił tylko córki. Wieś Sarnów przeszła na własność młodszego brata Andrzeja Mikołaja Gniewosza i jego następców. Mikołaj miał dwóch synów Baltazara, który został sekretarzem królewskim i Jana, który przejął majątek po ojcu a wśród nich Sarnów i Oleksów. Jan Gniewosz był znakomitym wojownikiem, posiadał urząd starosty latowickiego (1579) w województwie mazowieckim. W 1604 roku przekazał swój majątek dzieciom: Mikołajowi, Krzysztofowi i Tomaszowi. Mikołaj (imię po dziadku) został dziedzicem dóbr Sarnów i Oleksów. Był on rotmistrzem królewskim (1621) chorążym lubelskim (1630) i starostą radomskim (1644). Spadkobiercą Mikołaja był Jan Gniewosz, kasztelan czechowski (od 1673 r.). Po Janie Gniewoszu następcą był również Jan on to był założycielem miasteczka Gniewoszów. Zachował się opis tych dóbr z 1690 roku. Dobra sarnowskie obejmowały wtedy Sarnów, Zdunków Mieściska i Wólkę Brodnicy. Według opisu dwór w Sarnowie był bogatym podpiwniczony budynkiem. Obok dworu było wiele budynków gospodarczych a nawet browar. Za budynkami był ogród z 9 ulami. Były też dwie sadzawki. Na tych stawach stały trzy młyny, młynarzami byli: Wojciech, Jakub Molenda i Szymek. Zachował się spis chłopów w tej wsi byli to: Wojciech Jana, Tomasz Lis, rodzina Myczków, Tomasz Łukasik, Sobek Wstępień, Waldek Łukasik, Mikołaj Szot, Jakub Nowak, Wojciech Kalbarczyk, Adam Myczka, Jan Nowak, Piotr Sala i Jakub Szot. Zagrodnikami byli: Matias Kowal, Stanisław Krawiec, Jan Ślusarz oraz Szymon i Jan Kaczmarzowie. Chałupnikami byli: Wojciech Błonka, Marcin Zdun, wdowa Włodarza, Jaś Mały, Maciej Sala, Wojtek Łukasik i Jędrzej Włodarz. W Sarnowie była w tym czasie karczma. W tej wsi były ówcześnie pola zwane: Gruszonie, za wolską drogą, Górki. Inwentaryzacja majątku wsi jest tak dokładna, że wymienia nawet krowy z obory w folwarku sarnowskim. Było ich dwanaście a ich imiona to: Kwiatocha, Kozmicha, Wiśniocha, Granicha, Czarnula i inne. W folwarku było też 260 owiec, 28 świń oraz kury, kaczki, gęsi i indyki. W 1707 roku ponownie zlustrowano dobra sarnowskie. Opis wymienia cały inwentarz folwarku. Rolnikami we wsi byli: Paweł z bratem, Tomasz Lis z bratem, Łukasik, Kalbarczyk, Szymon Wolicki, Szymon Doktor, Sobek Wstępień, Józef Morycz, Piotr Sala, Michał Marek, Kazimierz Sobieszek, Paweł Szot, Jakub Szot, Maciek Dziuba, Maciek Cieloch. Wśród zagrodników byli: Bartek Blasczak, Grzegorz karczmarz, Stanisław krawiec, Kowalczyk Marcin, Wojciech ślusarz, Wieraszka włodarz, Mikołaj Karas, Jan Ferens, Szymon Molęda. Komornikami we wsi byli Tomkowa Łukasikowa, Witek, Wawrzek Bachanek, Kucharzowa, Kowalski Józef, Mycina Bartkowa. Mieszkańcy dóbr sarnowskich związani byli z handlem spławnym na Wiśle. Jan Gniewosz założyciel Gniewoszowa był ostatnim z tej linii rodu. Nie pozostawił męskich potomków. Wdowa po nim Anna z Leszczyńskich została spadkobierczynią majątku rodu Gniewoszów w tej okolicy. Wyszła ona ponownie za mąż za Aleksandra Szembeka, wojewodę sieradzkiego. Dobra sarnowskie przeszły na własność rodu Szembeków. Po Szembekach ziemie te stały się własnością Stanisława Mycielskiego, starosty lubiatowskiego. Mycielscy byli posiadaczami dóbr w latach 1775-1783. W końcu XVIII wieku dobra sarnowskie obejmowały oprócz Sarnowa również: miasteczko Gniewoszów, wsie Mieścisko, Bierdzieżę, Zawadę, Wólkę Bachańską, Sławczyn, Borek i Oleksów. W dobrach tych w 1787 roku mieszkało 1457 osób w tym 247 Żydów. W tym czasie dziedzicami Sarnowa byli Działyńscy synowie Augusta Działyńskiego wojewody kaliskiego. W 1827 roku wieś Sarnów liczyła 41 domów i 372 mieszkańców. W latach sześćdziesiątych XIX wieku rozległe dobra Sarnów zostały rozparcelowane. Jednak część tych dóbr zachowało się w ramach folwarków Sarnów i Gradobicie, które w 1875 roku obejmowały 1975 mórg obszaru. W dobrach Sarnów były gorzelnia, browar, dwa młyny, tartak wodny i cegielnia. W 1867 roku utworzono gminę Sarnów, z siedzibą w Oleksowie. W skład gminy Sarnów wchodziły następujące miejscowości: Bierdzieża, Boguszówka, Borekm Chechły, Chechelska Kolonia, Gaj, Gradobicie, Grzywacz, Helenów, Markowola, Maryanów, Mieścisko, Młynek, Oleksów, Regów, Nowy Sarnów, Sławczyn Tartak, Teodorów, Wólka Bachańska, Wysokie Koło, Zawada, Zdunków i Zwola. W 1930 roku we wsi mieszkało 508 mieszkańców. W 1930 roku właścicielem majątku Sarnów był Gaździński Władysław, który posiadał 285 hektarów. Był on też właścicielem cegielni w tej wsi. W Sarnowie były w okresie międzywojennym dwa młyny należące do Antoniego Gnysia i Józefa Gnysia. W 1938 roku we wsi stało 94 domy.

Sławczyn

Wieś po raz pierwszy wymieniona w "Liber Beneficiorum" Jana Długosza z lat 1470-1480. Nazwę zapisano wtedy jako Slawczino. Nazwa miejscowości pochodzi od nazwy osobowej "Sławko", "Sławek". Za czasów Długosza było to własność Śliszów z Czarnolasu. W początkach XVI wieku wieś nadal należała do Śliszów a w drugiej połowie XVI wieku była już dziedzictwem Siennieńskich. Po Siennieńskich wieś przechodzi na własność rodu Gniewoszów. Na przełomie XVII i XVIII wieku Słąwczyn był wsią należącą do Gniewoszów. W końcu XVIII wieku wieś należała do rodziny Działyńskich. W końcu XIX wieku Sławczyn leżał w gminie Sarnów i w parafii Oleksów. W tym czasie we wsi stało 29 domów a mieszkało w niej 309 mieszkańców. Znajdowała się tu cegielnia dostarczająca cegły do budowy fortów w Dęblinie (Iwanogrodzie). W 1938 roku we wsi stało 53 domy.

Wólka Bachańska

O tej miejscowości zachowało się niewiele informacji. W końcu XVIII wieku wieś wymienia się jako należąca do rodziny Działyńskich. Stanowiła część składową dóbr sarnowskich. W 1938 roku we wsi stało 17 domów.

Wysokie Koło

Pierwsza pisana informacja o tej miejscowości pochodzi ze spisów podatkowych z 1508 roku. Według językoznawców nazwa miejscowości pochodzi, od nazwy topograficznej i wzięła się od specyficznego ukształtowania terenu, które to nasi przodkowie nazwali "wysokim kołem". Według spisu podatkowego powiatu radomskiego z 1508 roku wieś należała do Stanisław Regowskiego. Wysokie Koło zwane było też Wola Regowska, co świadczy o tym, iż wieś założyli Regowscy. W spisie poborowym z 1569 roku czytamy, iż we wsi mieszkało 2 kmieci, 5 zagrodników, 3 komorników i 3 rzemieślników. Wsią zarządzał niejaki Osuchowski w imieniu Regowskich. W XVI wieku powstał we wsi klasztor dominikanów ufundowany przez Stanisława Witowskiego. Dobroczyńcami domu zakonnego byli Wielopolscy. W końcu XIX wieku przebywali tu dominikanie a po kasacie zakonu w 1913 roku, przebywali w klasztorze franciszkanie a następnie budynek był filią kościoła regowskiego. Po Regowskich wieś należała do Witowskich (druga połowa XVII wieku), którzy ufundowali w Wysokim Kole kościół parafialny. Budowę kościoła ukończył Jan Wielkopolski, dziedzic Regowa i Wysokiego Koła w 1681 roku. W początkach XIX wieku wieś przeszła na własność Lewickich. Lewiccy dziedziczyli folwark do początku XX wieku. W 1881 roku wieś Wysokie Koło liczyła 36 domów i 343 mieszkańców. Wysokie Koło od 1867 roku związane było z gminą Sarnów. W 1930 roku we wsi był sklep spożywczy pana Murowskiego. We wsi były też dwa wiatraki właścicielami byli: J. Makucha i S. Mizak. W 1938 roku we wsi stało 69 domów.

Zalesie

Jedna z najstarszych wsi w gminie. Jej początki sięgają XIV wieku. Wieś podzielona była pierwotnie między kilku szlachciców. W kronice Jana Długosza (Liber…tom III s. 262) mamy zapis o tym, iż opat sieciechowski Świętosław zakupił tą wieś od jednego z miejscowych szlachców w 1385 roku. Zakup ten nie dotyczył jednak całej wsi ponieważ w 1403 roku niejaki Wyczga sprzedał opatom działy we wsi Zalesie i Nurowiec (Nurowiec był częścią Zalesia). Opaci skupowali grunty w tej wsi, aż w 1416 roku całość Zalesia znalazła się w ich rękach. W XV wieku wieś przeniesiono z prawa polskiego na prawo niemieckie. Oznaczało to, iż wieś posiadała samorząd wiejski i wójta. Daniny na rzecz klasztoru wynosiły dwa korce owsa oraz 30 jaj i dwa koguty z łana. Mieszkańcy wsi byli zobowiązani do pracy przez jeden dzień w tygodniu na rzecz klasztoru. Oprócz danin na rzecz klasztoru wieś miała też zobowiązania wobec państwa. W 1556 roku po staraniach opata sieciechowskiego wieś zwolniono z danin na rzecz państwa a dodatkowo mieszkańcy Zalesia dostali pozwolenie na wypasanie bydła w lasach królewskich i zbieranie suchego drzewa w lasach królewskich. Z XVI wieku mamy zapis o karczmie we wsi. W 1569 roku według spisów podatkowych wieś należała do największych wsi w okolicy. Wieś liczyła 6 łanów ziemi. W 1827 roku wieś nadał należała do opactwa sieciechowskiego. We wsi było 34 domów i 283 mieszkańców. Wkrótce potem klasztor sieciechowski uległ kasacie a jego ziemie przeszły na własność rządu. W końcu XIX wieku Zalesie leżało w gminie i parafii Sieciechów. Wieś liczyła w 1881 roku 279 mieszkańców. W 1938 roku we wsi stało 41 domów

Zdunków

Początki wsi mogą sięgać XVI wieku. Wieś został umieszczona na mapie obrazującej powiat radomski w drugiej połowie XVI wieku jednak nie ma jej na spisach poborowych z tego okresu. Być może był to obszar ziemi uprawnej zwany "Zdunków" związany z którąś z sąsiednich wsi. Wieś na pewno istniała już w końcu XVII wieku ponieważ wymienia się ją wśród włości dóbr borkowickich należących do Małachowskich. . Według inwentaryzacji tych dóbr z 1707 roku chłopi zamieszkujący Zdunków zobowiązani byli do pracy na polach pańskich po pięć dni w tygodniu w czasie "od św. Wojciecha do św. Marcina". Nazwiska zamieszkujących wieś w tym czasie to: Bartosz Kotek, Szczepan Tzieniek, Sałata, Maciej Rusin, Maciej Kurowski, Krzysztof Wdówka, Szymon Włodarczyk. W 1707 roku wieś zamieszkiwali chłopi: Szczepan Piotr, Matisa Kurowski, Marcin Rusin, Jan Banas, Wdowka, Zarnecki, Krzysztof Banas, Kasper Wieraszka, Paweł Głąbik. W 1827 roku wieś zwana wówczas Zdańki liczyła 14 domów i 79 mieszkańców. W końcu XIX wieku Zdunków liczyło 10 domów i 247 mórg obszaru. W 1938 roku we wsi stało 16 domów.

Zwola

Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi ze spisów poborowych powiatu radomskiego w roku 1569 roku. Nazwa pochodzi od starosłowiańskiego słowa "zvola" oznaczającego to samo co kiedyś "wola". Wola jak i zvola oznaczało "wolniznę" czyli okres zwolnienia podatkowego dla nowo powstałej wsi. W 1569 roku właścicielem wsi był ród Zdanowskich. Wieś liczyła 3 łany ziemi. Oprócz trzech rodzin kmiecych we wsi mieszkało też 2 komorników. Wieś należała następnie do Wąsów a potem Gniewoszów. Po Gniewoszach, w połowie XVIII wieku, Zwola należała do Franciszka Lubomirskiego. W 1789 roku wieś należała do Mikołaja Piaskowskiego starosty tomaszowskiego. W 1827 roku we wsi mieszkało 155 mieszkańców w 22 domach W 1881 roku była to wieś włościańska (chłopska ) i folwark szlachecki. Wieś leżała w gminie Sarnów w parafii Oleksów. Folwark Zwola zajmował 363 morgi ziemi ornej. Wieś Zwola liczyła 35 samodzielnych gospodarzy. W okresie międzywojennym we wsi stał młyn, którego właścicielem był Józef Kubicki. We wsi był też zakład szewski pana Rębisia. W 1938 roku we wsi stało 52 domy.

Bibliografia: Boniecki Adam "Herbarz polski" Tom 1-16 i Uzupełnienia. Warszawa, 1899-1913 Guldon Z., Zieliński S., "Protokół ofiary dziesiątego i dwudziestego grosza powiatu radomskiego radomskiego 1789 roku" [w:] "Radom i region radomski w dobie RP szlacheckiej". Radom 1996. Kot Stanisław "Szkolnictwo parafialne w Małopolsce XVI-XVIII wiek" Lwów 1912. Ks. Kumor B., "Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795", tom IV, Warszawa 2002 "Księga adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa rok 1930", Annuaire de la Pologne (y compris la V. L. Dantzig), Warszawa 1930 Krzepela Józef "Księga rozsiedleńcza rodów ziemiańskich w dobie jagiellońskiej" Kraków 1915. Mapa Kwatermistrzowska Królestwa Polskiego 1839. arkusz k5s6. Mapa wojskowa WIG 1938, arkusze 42-33, 42-33, 42-34, 42-34. Muszyńska Jadwiga, "Inwentarz majętności tarnowskiej i grodeckiej gródeckiej lat 1690 i 1707", [w:] "Radom i region radomski w dobie szlacheckiej Rzeczpospolitej", tom V Radom 1999. "Nazwy miejscowe Polski, historia, pochodzenie, zmiany" pod red. K. Rymuta. Warszawa 1996-2003 "Opis powiatu radomskiego przez ks. Franciszka Siarczyńskiego", Warszawa 1847. Pająk Jerzy Z. "Dzieje podziałów administarcyjnych a granice regionu świętokrzyskiego" [w:] "Region świętokrzyski mit czy rzeczywistość", pod red. Jacka Wijaczki. Kielce 2001 "Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego". Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902. "Spis ludności i zwierząt gospodarskich z dnia 30 IX 1921 roku" Warszawa 1923. "Spis ziemian Rzeczpospolitej Polskiej w roku 1930, województwo kieleckie-województwo krakowskie", Opracowali t. Epsztein i S. Górzański, Warszawa 1991. "Tabella Miast, Wsi, Osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności" Tom II, Warszawa 1827. Wiśniewski J., "Dekanat kozienicki", Radom 1913 Wiśniowski E. "Z dziejów opactwa benedyktynów w Sieciechowie", Lublin 1960. Wimmer J. "Wojna polsko-szwedzka 1655-1660". Warszawa 1973 "Źródła Dziejowe tom XIV, Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisał A. Pawiński", tom XIV Małopolska" Warszawa 1886.

autor: Leszek Zugaj

Stronę stworzono na podstawie artykułu

Mapa topograficzna Królestwa Polskiego K5S6_Kazimierz (1839 r.)

Oficjalna strona Gminy Gniewoszów

Mapa Galicji Zachodniej. Sekcja Kozienice z lat 1796-1799