ชนเผ่ากะเหรี่ยงปกาเกอะญอบ้านแม่ป้อกใน จังหวัดลำพูน

กะเหรี่ยงเป็นชนเผ่าที่จัดได้ว่ามีหลายเผ่าพันธุ์ หลายภาษา มีการนับถือศาสนาที่ต่างกัน แต่กะเหรี่ยงดั้งเดิมจะนับถือผี เชื่อเรื่องต้นไม้ป่าใหญ่ ภายหลังหันมานับถือพุทธ คริสต์ เป็นต้น กะเหรี่ยง มีถิ่นฐานตั้งอยู่ที่ประเทศพม่า แต่หลังจากถูกรุกรานจากสงคราม จึงมีกะเหรี่ยงที่อพยพเข้ามาอาศัยอยู่ประเทศไทย กะเหรี่ยงที่อาศัยอยู่ในประเทศไทย แบ่งออกได้เป็น 4 ประเภท แบ่งออกเป็นกลุ่มย่อย กะเหรี่ยงสะกอ หรือที่เรียกนามตัวเองว่า ปากะญอ หมายถึงคน หรือมนุษย์นั้นเอง กะเหรี่ยงสะกอเป็นกลุ่มที่มีจำนวนมากที่สุด มีภาษาเขียนเป็นของตนเอง โดยมีมิชชันนารีเป็นผู้คิดค้นดัดแปลงมาจากตัวหนังสือพม่า ผสมภาษาโรมัน กลุ่มนี้หันมานับถือศาสนาคริสต์เป็นส่วนใหญ่ กะเหรี่ยงโปร์นั้นเป็นกลุ่มที่ค่อนข้างเคร่งครัดในประเพณี อาศัยอยู่มากที่อำเภอแม่สะเรียง จังหวัดแม่ฮ่องสอน อำเภออมก๋อย จังหวัดเชียงใหม่ และแถบตะวันตกของประเทศไทย คือ กะเหรี่ยงบเว อาศัยอยู่มากที่อำเภอขุนยวม แม่ฮ่องสอน ส่วนปะโอ หรือตองสูก็มีอยู่บ้าง แต่พบน้อยมากในประเทศไทย

ภาษา

กะเหรี่ยงแต่ละเผ่ามีภาษาพูด และภาษาเขียนเป็นของตนเอง โดยการดัดแปลงมาจากตัวหนังสือพม่า ผสมอักษรโรมัน

วิถีชีวิต

ถืออาชีพที่เป็นอิสระ กะเหรียงดั้งเดิมส่วนใหญ่จะประกอบอาชีพทำไร่ ทำนา อยู่ตามป่าตามเขา ปลูกพืชผักสวนครัวตามฤดูกาล ส่วนสัตว์เลี้ยงก็จะเลี้ยงไว้เพื่อเป็นอาหารมากกว่าการค้าขาย ใช้ชีวิตแบบพึ่งป่าพึ่งน้ำอาศัยอยู่รวมกันเป็นกลุ่มใหญ่ หลังฤดูการเกษตรชาวบ้านก็จะทอผ้า ที่เรียกว่าผ้าทอมือกะเหรี่ยง

พิธีกรรมที่สำคัญของชนเผ่าปกาเกอะญอ

ชาวกะเหรี่ยงมีประเพณีที่เกี่ยวข้องกับการทำพิธีกรรมเลี้ยงผี บวงสรวงดวงวิญญาณ ด้วยการต้มเหล้า ฆ่าไก่ – แกง และมัดมือผู้ร่วมพิธีด้วยฝ้ายดิบ ซึ่งเกี่ยวโยงกัน ประเพณีอื่นๆ ได้แก่

การเกิด (ดึ ต่า เบล)

เมื่อทารกเกิดสายรกที่ตัดออกไปแล้วก็จะบรรจุลงกระบอกไม้ไผ่ปิดฝาด้วยเศษผ้าแล้วนำไปผูกไว้ตามต้นไม้ในป่ารอบหมู่บ้าน ต้นไม้ต้นนั้นเรียกชื่อว่า “เดปอทู่” แปลว่าต้นสายรก และต้นไม้ต้นนี้จะห้ามตัดโดยเด็ดขาด เพราะเชื่อว่าขวัญของทารกจะอาศัยอยู่ที่นั่น หากตัดทิ้งจะทำให้ขวัญของทากหนีไปและทำให้ทากล้มป่วยลง หากว่าผู้ใดผู้หนึ่งตัดต้นไม้ต้นนี้โดยเจตนาหรือไม่เจตนาจะต้องถูกปรับด้วยไก่หนึ่งตัว พ่อแม่ก็จะนำไก่ตัวนี้ไปทำพิธีเรียกขวัญทารกกลับคืนมาวันที่ไปผูกสายรกทารกติดกับต้นไม้นั้นเพื่อนบ้านทุกคนจะไม่ออกไปทำงาน ซึ่งถือเป็นข้อห้าม เรียกข้อห้ามนี้ว่า “ดึต่าเบล” เป็น กฎหมายประเพณีที่สืบทอดกันมาตั้งแต่อดีต

ขันหมาก (เกอะเนอ) ปกาเกอะญอมีวัฒนธรรมว่าขันหมากเป็นของผู้หญิงหรือผู้หญิงมีขันหมาก ฝ่ายชายจะเป็นฝ่ายนำขันหมากมาให้ ขันหมากของปกาเกอะญอประกอบด้วยซิ่น 1 ผืน เสื้อผู้ชาย 1 ตัว ผ้าโพกศีรษะ 1 ผืน เสียม 1 ด้าม เสื้อแม่บ้าน 1 ตัว และเกลือ 1 ห่อ แต่ผู้หญิงบางคนอาจจะมีขันหมากมากกว่านี้ก็ได้ ในวันที่เจ้าบ่าวและเพื่อนเดินทางมาที่บ้านเจ้าสาวนั้นก็จะมีแม่บ้านคนหนึ่งถือขันหมากมาด้วย แม่บ้านคนนี้ต้องเป็นแม่บ้านที่สามียังมีชีวิตอยู่ เมื่อใกล้ไก่ขันตอนเช้าของวันรุ่นขึ้นก็จะมีการทำพิธีขอขันหมากมาด้วย การทำพิธีจะทำโดยเถ้าแก่ฝ่ายหญิงและฝ่ายชาย ฝ่ายหญิงจะเป็นผู้ขอ ส่วนฝ่ายชายจะเป็นผู้ให้ โดยที่การขอจะต้องขอด้วยการขับลำนำโต้ตอบกัน ทั้งสิ้น การทำพิธีขอขันหมากนี้จะต้องใช้เวลามากเพราะจะการด้วยการขับลำนำและกว่าฝ่ายชายจะให้ก็ไม่ใช้ให้กันแบบง่ายๆ จะต้องเจรจากันในบทลำนำหลายบท กว่าจะเสร็จก็จะถึงตะวันรุ่งสาง ตอนเช้าก็จะให้แขกหรือเพื่อนเจ้าบ่าวรับประทานอาหารอีกครั้งหนึ่ง แต่ก่อนรับประทานอาหารเถ้าแก่ของทั้งสองฝ่ายก็จะทำพิธี่ถวายข้าวแด่เทพยดาเพื่อขอพร รับประทานอาหารเสร็จก็เป็นอันว่าสิ้นสุดพิธีแต่งงานในฝ่ายของหญิง จากนั้นเพื่อนเจ้าบ่าวต่างก็พากันกลับบ้าน

ไก่ขอพรระหว่างเดินทางกลับบ้าน (ชอโจ่ลอ ) การเดินทางกลับของเถ้าแก่และเพื่อนเจ้าบ่าว ฝ่ายหญิงก็จะฆ่าไก่ 2 ตัวต้มให้สุกแล้วห่อให้เพื่อนเจ้าบ่าวนำกลับบ้านไปด้วยเพื่อเป็นอาหารระหว่างทาง เมื่อถึงเวลาก่อนรับประทานอาหารเถ้าแก่จะทำพิธีถวายอาหารแด่เทพยดาเพื่ออวยพรผู้ร่วมเดินทางให้ได้รับความปลอดภัยจากภยันตรายทั้งกลายและกลับถึงบ้านด้วยความสวัสภาพ พอกลับถึงบ้านแล้วทุกคนก็จะมาร่วมกันที่เพิงพักหน้าบ้านเจ้าบ้าวก่อนที่จะแยกย้ายกันกลันบ้านของตน และที่เพิงพักนี้เถ้าแก่ก็จะทำพิธีดื่มหัวเหล้าอีกครั้งหนึ่งเป็นครั้งสุดท้าย วันรุ่งขึ้นวันหนึ่งเพื่อนบ้านทุกคนจะหยุดงาน ซึ่งถือเป็นข้อห้าม เรียกข้อห้ามนี้ว่า ดึ เทาะโค่ เบล

ผูกขวัญร่วมกันระหว่างเจ้าบ่าวเจ้าสาว ( กี่ ฆึ จือ ) หลังจากอยู่ร่วมนานสามวันสามคืนแล้วพ่อแม่ของเจ้าบ่าวเจ้าสาวจะพิธีผูกขวัญให้โดยจะผูกร่วมกันระหว่างเจ้าบ่าวเจ้าสาว ซึ่งการผูกขวัญร่วมกันนี้มีความหมายว่าทั้งสองคนได้กลายเป็นอันหนึ่งอันเดียวกันแล้วแต่บัดนั้น

ขึ้นปีใหม่ (นี่ซอโค่)

เมื่อเก็บเกี่ยวผลผลิตจากไร่เสร็จราวต้นเดือนมกราคม ผู้นำหมู่บ้านหรือฮี่โข่จะแจ้งให้ลูกบ้านทราบว่าถึงเวลาที่จะต้องทำพิธีขึ้นปีใหม่แล้ว ลูกบ้านทุกครอบครัวจะต้มเหล้าสำหรับทำพิธี ก่อนทำพิธีหนึ่งวันชาวบ้านจะทำขนมและของขบเคี้ยวซึ่งประกอบด้วย ข้าวปุ๊ก ข้าวเหนียวต้มและข้าวหลามเพื่อเป็นของถวายแด่เทพเจ้าและเป็นอาหารกินเล่นในวันทำพิธี วันรุ่นงขึ้นทุกครอบครัวจะทำพิธีผูกมือเรียกขวัญและวันนั้นจะไม่มีผู้ใดออกนอกบ้าน ทุกคนต้องอยู่ร่วมงานปีใหม่ ถือเป็นวันพักผ่อนประจำปี หลังจากพิะผูกขวัญของแต่ละครอบครัวและรับประทานอาหารเสร็จแล้วผู้นำหมู่บ้านก็จะออกตระเวนไปตามบ้านของลูกบ้านแต่ละครอบครัวเพื่อทำพิธีรินหัวเหล้าเพื่ออธิษฐานและอวยพรให้ พิธีกรรมวันขึ้นปีใหม่นี้เรียกว่า “นี่ซอโค่” ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่จะต้องเริ่มต้นวิถีการผลิตและวงจรชีวิตในปีต่อไป

พิธีกลางปี (ลาคุปู)

ราวต้นเดือนสิงหาคม ผู้นำหมู่บ้านจะแจ้งให้ลูกบ้านทราบอีกครั้งหนึ่งว่าถึงเวลาที่จะต้องทำพิธีกลางปีอีกแล้ว พิธีกรรมกลางปีนี้เรียกว่า “ลาคุปู” หมายความว่า “พิธีกรรมสิงหาคม” หรือพิธีกลางปี รูปแบบและขั้นตอนจะเหมือนกับพิธีปีใหม่ทุกขั้นตอน จะต่างกันตรงที่ความหมาย กล่าวคือ พิธีปีใหม่จะเป็นพิธีขอพรจากเทพยดาให้ลงมาอวยพรพืชผลให้เจริญงอกงามดีส่วนพิธีกลางปีจะเป็นพิธีขอบคุณเทพยดาที่ประทานความอุดมสมบูรณ์ทุกอย่างที่ขอจากพิธีปีใหม่แล้ว

ต่า ถ่อ โฆ่ (การฉลองเจดีย์)

หากเป็นเจดีย์ใหญ่จะเลี้ยงปีละ 2 ครั้งราวต้นเดือนมกราคมและต้นเดือนกรกฎาคม หากเป็นเจดีย์น้อยก็จะเลี้ยงเดือนละหนึ่งครั้ง ในพิธีเลี้ยงเจดีย์ทั้งสองประเภททั้งผู้หญิงและผู้ชายก็จะสามารถเข้าร่วมได้ วันที่เลี้ยงเจดีย์มีข้อห้ามว่าสัตว์เลี้ยงเครื่องใช้หรือข้าวของที่ทำด้วยตนเองห้ามออกขายทั้งสิ้น

ต่า หลื่อ หี่ (การสืบชะตาหมู่บ้าน)

พิธีเลี้ยงหมู่บ้านเป็นหน้าที่ของผู้นำหมู่บ้าน แต่ต้องอาศัยความร่วมมือจากลูกบ้านด้วย กล่าวคือ หากจำเป็นต้องทำพิะเลี้ยงหมู่บ้านผู้นำหมู่บ้านต้องแจ้งหใลูกบ้านทราบ ลูกบ้านครอบครัวหนึ่งต้องนำข้าวสารหน่อยหนึ่งและไก่ 1 ตัว นำไปให้ผู้นำหมู่บ้านเพื่อเป็นเครื่องเซ่นไหว้ในพิธี ผู้ที่เข้าร่วมพิธีกรรมนี้ได้คือผู้ชายเท่านั้น ผู้หญิงไม่สามารถเข้าร่วมได้

เมื่อถึงสถานที่ประกอบพิธีก็จะสร้างหอเซ่นไหว้แล้วผู้นำหมู่บ้านจะอธิษฐานภาวนาขอพรจากเทพยดา จากนั้นก็จะบอกให้ลูกบ้านฆ่าไก่ที่เป็นเครื่องเซ่นไหว้เพื่อทำอาหาร เมื่อทำอาหารเสร็จแล้วจะนำอวัยวะส่วนต่าง ๆ ทุกส่วนส่วนละหน่อยหนึ่งมาทำเป็นเครื่องเซ่นไหว้ ผู้นำหมู่บ้านจะนำเครื่องเซ่นไหว้ไปไว้บนหอเซ่นไหว้แล้วยกมือไหว้อธิษฐานภาวนาอีกครั้งหนึ่ง ส่วนลูกล้านทุกคนที่มาร่วมงานจะยกมือไหว้ตามด้วย หลังจากอธิษฐานภาวนาก็จะทำพิธีเสี่ยงทายดูว่า ณ เวลานี้เป็นฤกษ์งามยามดีที่จะรับประทานอาหารแล้วหรือยัง หากฤกษ์งามยากดีแล้วก็จะร่วมรับประทานอาหาร แต่ก่อนรับประทานอาหารผู้นำหมู่บ้านจะทำพิธีดื่มหัวเหล้า จากนั้นก็จะร่วมรับประทานอาหารด้วยกัน เมื่อรับประทานอาหารเสร็จแล้วผู้นำหมู่บ้านจะทำพิธีดื่มก้นเหล้า ทุกคนจะต้องช่วยกันดื่มก้นเหล้านี้จนหมด ดื่มก้นเหล้าเสร็จก็เป็นอันว่าเสร็จพิธี และทุกคนจะแยกย้ายกันกลับบ้าน

การที่จะต้องทำพิธีนี้เป็นประจำทุกปี (หรือทุก 2 ปี หรือทุก 3 ปี แล้วแต่ละหมู่บ้านจะกำหนด) ก็เพราะปกาเกอะญอมีประสบการณ์ว่าไม่สามารถมองเห็นล่วงหน้าว่าจะเกิดอะไรขึ้นกับชีวิตและสังคมหมู่บ้าน แต่เชื่อว่าเทพเจ้าจะรู้และสามารถปกป้องคุ้มครองได้ จึงต้องทำพิธีเลี้ยงหมู่บ้านเพื่อขอเทพยดามาปกป้องคุ้มครองและฝากชีวิตความเป็นอยู่ทั้งหมดไว้กับเทพยดา

ต่า มา เง (gei) การสู่มา

มาเกต่าหรือพิธีสุมาเป็นบทบาทหน้าที่ของผู้นำหมู่บ้านเช่นกัน หากหนุ่มสาวผิดประเวณีก็จะต้องให้ผู้นำหมู่บ้านทำพิธีสุมาตามกฎหมายประเพณีของหมู่บ้าน คู่หนุ่มสาวจะต้องไปที่เชิงบันไดของผู้นำหมู่บ้านและขอผู้นำหมู่บ้นทำพิธีสุมาให้ที่นั่น ฝ่ายหญิงจะต้องต้มเหล้าและส้มป่อยฝ่ายชายต้องหาซื้อหมูหรือวัวหรือควายหนึ่งตัวแล้วนำไปรวมกันที่เชิงบันไดผ้ำนหู่บ้าน ที่เชิงบันไดนี้จะต้องขุดหลุมไว้หนึ่งหลุม ข้างในหลุมจะปูด้วยใบตอง ผู้นำหมู่บ้านจะนำข้าวสุกวางลงในหลุมพร้อมกับรินเหล้าลงไป จากนั้นผู้หญิงจะจับขาหมูส่วนผู้ชายจะเชือดคอและเทเลือดลงในหลุม ในขณะเดียวกันนั้นผู้นำหมู่บ้านจะอธิษฐานภาวนาให้กับทั้งสองคนด้วย

เอาะ ขื่อ ต่า (การคืนดี)

เอาะขื่อต่าหรือพิธีคืนดีจะเป็นพิธีที่กระทำต่อเนื่องจากพิธีสุมา กล่าวคือเมื่อทำพิธีสุมาซึ่งมีความหมายถึงผู้กระทำความผิดประเวณีขอโทษต่อผุ้นำหมู่บ้านและเพื่อนบ้านแล้วก็จะทำพิธีเอาะขื่อต่าหรือพิธีคืนดี ซึ่งมีความหมายหถึงการคืนดีต่อกันระหว่างผู้กระทำผิดประเวณีและเพื่อนบ้านและระหว่างสิ่งสูงสุด พิธีคืนดีนี้ก็เพื่อให้ทุกสิ่งทุกอย่างในหมู่บ้านเป็นเหมือนปกติ ไม่ต้องมีการบาดหมางใจกันและมีความทุกข์ร้อนอีกต่อไป ขอให้สิ้นสุดลงเพียงเท่านี้และเริ่มต้นชีวิตใหม่อีกครั้งหนึ่ง

ผู้ทำพิธีก็คือผู้นำหมู่บ้านเช่นกัน คู่กระทำผิดประเวรีต้องช่วยกันหาซื้อวัวหรือควายหนึ่งตัวเพื่อเป็นสัญญลักษณ์แห่งการคืนดีกัน ก่อนฆ่าทำอาหารจะต้องให้ผู้ทำความผิดประเวณีฝ่ายชายเป็นผู้จูงและฝ่ายหญิงเป็นผู้ต้อนโดยวนรอบหมู่บ้าน พร้อมกับให้ทั้งสองตะโกนด้วยเสียงดังทำนองว่าเพื่อน ๆ ทั้งหลายจงอย่าเอาเยี่ยงอย่างเพราะเป็นสิ่งไม่ดี หลังจากนั้นเพื่อนบ้านก็จะช่วยกันฆ่าวัวตัวนั้นและแบ่งเนื้อให้กับทุกครอบครัว ยกเว้นผุ้กระทำความผิดประเวณีและครอบครัวญาติพี่น้องทั้งฝ่ายหญิงและฝ่ายชาย เพราะถือเป็นข้อห้ามที่นับว่าเป็นการลงโทษพวกเขาเพราะการกระทำความผิดนี้