เรื่องที่ 2 ผู้นํา ผู้ตามในการจัดทําแผนพัฒนาชุมชน สังคม
แผนชุมชน หมายถึง แผนที่ทุกคนในชุมชนมีส่วนร่วมคิด ร่วมทําทุกขั้นตอน เพื่อ ใช้แก่ปัญหาชุมชนตนเองและทุกกล่าวโดยสรุป แผนชุมชน หมายถึง แผนที่ทุกคนในชุมชนมีส่วนร่วมคิด ร่วมทําทุกขั้นตอน เพื่อ ใช้แก่ปัญหาชุมชนตนเองและทุกคนในชุมชนได้รับผลประโยชน์จากการพัฒนาร่วมกัน การจัดทําแผนพัฒนาชุมชนนั้น ผู้นําชุมชนจะต้องเป็นผู้ริเริ่มจัดทําโดยสร้างการมีส่วนร่วมของคน ในชุมชน ดังนี้
1. เตรียมความพร้อมทีมงาน
1.1 ทีมงานจัดทําแผน ผู้นําชุมชนร่วมกับทีมงานพัฒนาชุมชนระดับอําเภอเผยแพร่ความคิด สร้างความรู้ความ เข้าใจแก่สมาชิกในชุมชนเกี่ยวกับแผนชุมชนถึงกระบวนการ เทคนิคการเป็นวิทยากร บทบาท หน้าที่ ความสําคัญในการจัดทําแผนชุมชนเพื่อค้นหา คัดเลือกบุคคลเป็นคณะทํางานระดับหมู่บ้าน/ชุมชน ร่วมกับทุกภาคส่วนโดยพิจารณาผู้ที่มีคุณสมบัติเหมาะสมกับการทํางาน ต้องการทํางานเพื่อชุมชน ชุมชนให้การยอมรับ ให้เป็นคณะทํางาน เช่น กํานัน ผู้ใหญ่บ้าน ผู้นําตามธรรมชาติแกนนําอาสาสมัครสาธารณสุข ประจําหมู่บ้าน (อสม.) อาสาพัฒนาชุมชน (อช.) ภูมิปัญญา ผู้เฒ่าผู้แก่ พระสงฆ์ นักวิชาการท้องถิ่น บุคคล ในองค์การบริหารส่วนตําบล(อบต.) ส่วนราชการและหน่วยงานเอกชน เป็นต้น
1.2 ทีมงานผู้ส่งเสริมกระบวนการจัดทําแผน ทีมงานภาคีเครือข่ายในการจัดทําแผน เป็นภาคีการพัฒนาซึ่งมีทั้งภาคราชการ ภาคประชาสังคม สถาบันวิชาการและองค์กรพัฒนาเอกชน จํานวน 19 องค์กร ได้แก่
1.2.1 ภาคราชการ จํานวน 11 องค์กร คือ กรมการปกครอง กรมส่งเสริมการปกครองส่วน ท้องถิ่น สํานักงานส่งเสริมการศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัย (กศน.) กรมส่งเสริมวิชาการ เกษตร กรมการพัฒนาชุมชน (พช.) กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ (สบส.) กรมประชาสัมพันธ์องค์การ สื่อสารมวลชนแห่งประเทศไทย (อสมท.)ธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์การเกษตร (ธกส.) สํานักงาน คณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ (สศช.) และสํานักงานกองบัญชาการทหารสูงสุด (บก.สูงสุด)
1.2.2 ภาคประชาสังคม จํานวน 3 องค์กร คือ สถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน (พอช.) สํานักงานคณะกรรมการกองทุนหมู่บ้านและชุมชนเมืองแห่งชาติ (สทบ.) และสํานักงานคณะกรรมการ กองทุนเพื่อการวิจัย (สกว.)
1.2.3 สถาบันวิชาการ จํานวน 2 องค์กร คือ ทบวงมหาวิทยาลัย และสถาบันราชภัฏ
1.2.4 ภาคเอกชน จํานวน 3 องค์กร คือ มูลนิธิหมู่บ้าน วิทยาลัยการจัดการทางสังคม (วจส.) และสถาบันชุมชนท้องถิ่นพัฒนา
2. เตรียมความพร้อมข้อมูลและพื้นที่
2.1 ข้อมูลได้แก่ ข้อมูลความจําเป็นพื้นฐาน (จปฐ.) ข้อมูลพื้นฐานระดับหมู่บ้าน/ชุมชน (กชช. 2 ค) คือ ข้อมูลพื้นฐานของหมู่บ้านที่แสดงให้เห็นสภาพทั่วไปและปัญหาต่าง ๆ ของหมู่บ้าน ได้แก่ โครงสร้างพื้นฐาน เศรษฐกิจ สุขภาพและอนามัย ความรู้และการศึกษา ความเข้มแข็งของชุมชน ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม สภาพแรงงาน ยาเสพติด ข้อมูลศักยภาพชุมชน
2.2 พื้นที่คือความพร้อมของพื้นที่มีด้านใดบ้าง เช่น ทุนทางสังคม ได้แก่ บุคคล ภูมิปัญญา ทุน ทางเศรษฐกิจ ได้แก่ ทรัพยากรในการประกอบอาชีพ ทุนของชุมชนที่เอื้อต่อการวางแผนชุมชน
3. ดําเนินการจัดทําแผนชุมชน
คณะทํางานซึ่งเป็นแกนนําชุมชนในการจัดทํา แผนใช้เวทีประชาคมในการประชุมเพื่อวางแนวทางด้วยกระบวนการกลุ่มชุมชน ดังนี้
3.1 การศึกษาชุมชนตนเอง คณะทํางานชุมชนนําพาสมาชิกชุมชนให้ศึกษาเรียนรู้ชุมชนของตนเอง เช่น สภาพการเงิน ของครัวเรือนเป็นอย่างไร สภาพทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมในอดีตกับปัจจุบันแตกต่างกันหรือไม่ อย่างไร เนื่องจากเหตุใด สภาพสังคมนั้นพฤติกรรมของคนในชุมชนพึงประสงค์เป็นไปตามจารีตประเพณี วัฒนธรรมเพียงใด เป็นต้น
3.2 สํารวจรวบรวมข้อมูลชุมชน ผู้นําและสมาชิกในชุมชนร่วมกันออกแบบเครื่องมือสํารวจข้อมูลเอง หรือนําแบบสํารวจ ข้อมูลที่หน่วยงานมีอยู่ เช่น กชช. 2ค หรือจปฐ. มาปรับปรุงเพิ่มเติมข้อมูลที่ต้องการทราบ และนําไปสํารวจ ข้อมูลชุมชน หรือสํารวจข้อมูลโดยการจัดเวทีประชาคมเพื่อเรียนรู้สภาพปัญหาและความต้องการของชุมชน ซึ่งผู้สํารวจข้อมูลและผู้ให้ข้อมูลก็คือคนในชุมชนนั้นเอง
3.3 วิเคราะห์ข้อมูล/สังเคราะห์ข้อมูล คณะทํางานชุมชน ผู้นําชุมชน สมาชิกในชุมชนร่วมกับทีมงานส่งเสริมกระบวนการ จัดทําแผนชุมชนนําข้อมูลที่เก็บรวบรวมมาแยกแยะตามประเภทของข้อมูล เช่น ข้อมูลด้านครอบครัว ด้าน เศรษฐกิจ ด้านอาชีพ ด้านสังคม ด้านการคมนาคม ด้านการศึกษา ศาสนา ศิลปะ วัฒนธรรม ด้านการ สาธารณสุข ด้านการเมืองการปกครอง ด้านโครงสร้างพื้นฐานที่จําเป็นต้อการดํารงชีวิต ด้าน ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม เป็นต้น ซึ่งจะทําให้ทราบถึงปัญหาและสาเหตุของปัญหาในชุมชน
3.4 จัดทําแผนชุมชน
3.4.1 ยกร่างแผนชุมชน คณะทํางานจัดทําแผนเชิญบุคคลที่มีความรอบรู้และมีส่วน เกี่ยวข้องกับการทําแผน ประชาชนในชุมชน ประชุมเชิงปฏิบัติการจัดทําร่างเค้าโครงของแผนชุมชน จัดทํา แผนงาน โครงการกิจกรรมบนพื้นฐานของข้อมูลชุมชนที่สอดคล้องกับแนวนโยบายของรัฐ ยึดหลักแนว ทางการพึ่งตนเองอย่างยั่งยืน
3.4.2 ประชาพิจารณ์แผนชุมชน จัดประชุมประชาคมสมาชิกชุมชนเพื่อนําเสนอร่างแผน ให้สมาชิกในชุมชนร่วมแสดงความคิดเห็น ร่วมกันพิจารณาตรวจสอบข้อมูล แก่ไข ปรับปรุง เพิ่มเติม แผนงานโครงการ กิจกรรมให้ถูกต้องตามความเป็นจริงและเป็นปัจจุบัน สอดคล้องกับสภาพปัญหาและ ความต้องการของชุมชน ประชาชนในชุมชนให้ความเห็นชอบ ยอมรับเป็นเจ้าของร่วมกันเพื่อผลักดันแผนชุมชนให้เกิดการใช้งานได้จริง แล้วจัดทําเอกสารเป็นรูปเล่มที่สามารถอ้างอิง นําไปใช้ในการประสานงาน การสนับสนุนให้เกิดโครงการ กิจกรรมตามที่กําหนด ตลอดจนใช้เป็นเครื่องมือการดําเนินงานพัฒนาชุมชน และประสานความร่วมมือยกระดับคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้นของสมาชิกในชุมชนและสามารถตรวจสอบระดับ ความก้าวหน้าของการพัฒนากับแนวทางที่วางไว้ได้
กล่าวโดยสรุปแล้วทั้งผู้นําและผู้ตามจะต้องมีส่วนร่วมในกระบวนการจัดทําแผนพัฒนาชุมชนทุก ขั้นตอน ทั้งในด้านการศึกษาเรียนรู้ชุมชน ตนเอง การสํารวจ รวบรวม วิเคราะห์ สังเคราะห์ข้อมูล ตรวจสอบ ข้อมูล เพื่อค้นหาปัญหาและสาเหตุของปัญหายกร่างแผนและจัดทําแผนฉบับสมบูรณ์ เมื่อแต่ละหมู่บ้าน/ชุมชน ได้จัดทําแผนพัฒนาชุมชนเสร็จแล้ว ก็นํามาบูรณาการในระดับตําบล/ เทศบาล อําเภอและจังหวัด เป็นแผนพัฒนาสังคม ดังนี้
1. คณะทํางานแผนระดับหมู่บ้าน/ชุมชน นําแผนชุมชนตนเองเข้าร่วมบูรณาการแผนชุมชน สังคม ระดับตําบล / เทศบาลโดยคณะทํางานระดับตําบล/เทศบาล เป็นผู้อํานวยการบูรณาการขึ้น จากนั้นมอบแผน ของหมู่บ้าน/ชุมชน ระดับตําบล/เทศบาล ให้แก่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นและหน่วยงานภาคีเครือข่าย นําไปบูรณาการกับแผนพัฒนาท้องถิ่นและแผนพัฒนาของหน่วยงานภาคีต่างๆ และนําไปสู่การปฏิบัติ
2. ในระดับอําเภอก็จะนําแผนชุมชนมาบูรณาการเป็นแผนพัฒนาระดับอําเภอและแผนพัฒนาของทุก ๆ อําเภอ ก็จะถูกนํามาบูรณาการเป็นแผนระดับจังหวัด ซึ่งแผนพัฒนาชุมชน สังคมนี้ ภาครัฐก็สามารถนํามา กําหนดเป็นแผนยุทธศาสตร์ในการพัฒนาประเทศได้เป็นอย่างดีเนื่องด้วยแผนนั้นเกิดขึ้นมาจากการมีส่วน ร่วมในการพัฒนาจากประชาชนในท้องถิ่น
3. คณะทํางานแผน ซึ่งเป็นผู้นําในการจัดทําแผนต้องติดตามผลว่า แผนที่ได้จัดทําขึ้นนั้นมีผลเป็น อย่างไร มีหน่วยงานใดบ้างที่แปลงแผนพัฒนาชุมชนไปดําเนินการ ดําเนินการแล้วมีผลอย่างไรแก้ปัญหาได้ หรือไม่ แผนใดไม่ได้รับการนําไปสู่การปฏิบัติ แล้วสรุปเป็นข้อมูลเพื่อใช้เป็นแนวทางในการจัดทํา แผนพัฒนาหมู่บ้าน / ชุมชน ในครั้งต่อไป
4. คณะทํางานแผน ทําการทบทวนปรับปรุงแผนพัฒนาอย่างต่อเนื่องทุกปีเพื่อให้กระบวนการเรียนรู้ การจัดทําแผนพัฒนาชุมชน สังคม แบบมีส่วนร่วมนั้นเป็นเครื่องมือในการพัฒนาศักยภาพยกระดับคุณภาพ ของคนในหมู่บ้าน/ชุมชน