ลักษณะของถ้ำ

ถ้ำหลวงผาเวียงนี้    ถูกค้นพบเมื่อใดไม่ปรากฏแต่คาดว่าจะรู้จักของคนในท้องถิ่นที่ตั้งแต่เริ่มมีการตั้งฐานบ้านเรือนในเขตพื้นที่อำเภอบ้านโฮ่งมาไม่น้อยกว่า 400-500 ปีมาแล้วบางทีอาจจะเป็นที่รู้จักมาตั้งแต่สมัยพระนางจามมะเทวีองค์ปฐมบรม กษัตริย์ของอาณาจักรหริภุญชัยแล้วก็ได้แต่ยังไม่มีหลักฐานแน่ชัดด้วยเหตุนี้ถ้ำหลวงผาเวียงเป็นถ้ำขนาดใหญ่และลึกมาก มากกว่า 1000 มิตรจึงยังไม่ได้มีการสำรวจอย่างทั่วถึงเมื่อราวปีพุทธศักราช 2518-2519 ทางราชการอำเภอบ้านโฮ่งคณะสงฆ์และพี่น้องประชาชนเคยได้มีการริเริ่มพัฒนาถ้ำหลวงผาเวียงนี้ให้เป็นปูชนียสถานและเป็นแหล่งท่องเที่ยวมาแล้วครั้งหนึ่งโดยมีการติดตั้งเครื่องปั่นไฟและติดตั้งสายไฟสองสว่างเข้าไปในถ้ำลึกประมาณ 1.2 กิโลเมตรมีการปรับปรุงส่วนถ้ำด้านนอกให้เหมาะสมแล้วกรอบพระพุททะรูปปูนประดิษฐานไว้หนึ่งองและมีพระอาศัยปฎิบัติธรรมอยู่แต่ต่อมาได้มีการเลิกร้างไปปัจจุบันนานๆจะมีพระธุดงค์จารึกมาพักปฏิบัติธรรมเป็นครั้งคราวถ้ำหลวงพระเวียงแบ่งช่วงของโพรงถ้ำได้กว้างๆ 2 ช่วง คือช่วงถ้ำแจ้ง(มีแสงสว่างรอดเข้าถึง) และมีลักษณะเป็นโพรงกว้างๆ ประจุคนได้ประมาณ 500 คนมีความยาวจากปากทางเข้าไปประมาณ 200 เมตรกลับช่วงค่ำมืดซึ่งมีความยาวลึกเข้าไปในภูเขาอีกประมาณมิได้จากการสัมภาษณ์พระครูวิจิตรธรรมทาดา เจ้าคณะตำบลป่าพลู ทราบว่านอกจากจะมีการติดตั้งไฟฟ้าเมื่อปี 2518-2519 ดังที่กล่าวมาแล้วก็ยังมีการเข้าถ้ำลึกเข้าไปอีกมากยังไม่เคยมีชาวบ้านผู้ใดเคยเข้าไปสุดถ้ำมีแต่เหล้ากันปราบปรามเกี่ยวกับความลึกความวิจิตรพิสดารของถ้ำเท่านั้นส่วนที่ไฟฟ้าแสงสว่างเข้าเมื่อก่อนนั้นก็มีดูหาช่องลึกสลับซับซ้อนและมีหินยอกหินย้อยธรรมชาติอยู่มากมายสวยงามมากๆและในถ้ำลึก มีคนเข้าไปพบแอ่งน้ำมีทางน้ำไหลและมีงูตัวใหญ่ใหญ่อาศัยอยู่นอกจากนี้ถ้ำหลวงพระเวียงแห่งนี้ในอดีตน่าจะเป็นที่อยู่อาศัยหลบภัยสงครามของผู้คนในบริเวณใกล้เคียงด้วยดังจะเห็นได้จากตอนที่มีคนเข้ามาบูรณะปรับปรุงถ้ำหลวงเมื่อปีพุทธศักราช 2518-2519 นั้นพบ “มอง” (ดรกกระเดื่องสำหรับตำข้าว) ซึ่งเป็นของเก่าและมีสิทธิ์เก็บเสร็จลำตกอยู่เรียงรายในบริเวณของทำด้วย