ครูซันเดย์ ได้เล่าตำนานไตลื้อบ้านธิ ให้ฟังว่า "ชาวไทลื้อ หรือที่เรียกว่าไตลื้อ มีถิ่นที่อยู่บริเวณ เมืองลื้อหลวง และได้อพยพลงมาอยู่บริเวณเมืองหนองแส (เมืองคุนหมิงในปัจจุบัน) แล้วอพยพลงมาสู่ลุ่มลำน้ำโขง ในดินแดนสิบสองปันนาจนถึงปัจจุบัน ชาวไทลื้ออาศัยอยู่สองฝั่งแม่น้ำโขง คือ ด้านตะวันออกและตะวันตกของแม่น้ำ ดังสำนวนภาษาไทลื้อได้กล่าวไว้ว่า “ห้าเมิงตะวันตก หกเมิงตะวันออก รวมเจียงฮุ่ง (เชียงรุ้ง) เป็น 12 ปันนา” นอกจากนั้นยังมีเมืองน้อย อีก 32 หัวเมือง ต่อมาได้เกิดการขยายตัวของชาวไทลื้อ เกิดขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 2-4 เจ้าอินเมืองได้เข้าตีเมืองแถน เชียงตุง เชียงแสน และล้านช้าง กอบกู้บ้านเมืองให้เป็นปึกแผ่น พร้อมทั้งตั้งหัวเมืองไทลื้อเป็นสิบสองเขต เรียกว่า “สิบสองปันนา” และในยุคนี้ได้มีการอพยพชาวไทลื้อบางส่วนเพื่อไปตั้งบ้านเรือนปกครองหัวเมืองประเทศราชเหล่านั้น จึงทำให้เกิดการกระจายตัวของชาวไทลื้อ”  

            ส่วนเรื่องเล่าทางประวัติศาสตร์ ตำนานชาวไทลื้อบ้านธิ จังหวัดลำพูน ย่อมมีการเล่าเรื่องที่เกิดขึ้นในท้องถิ่นนั้นๆ เรื่องที่เล่าอาจเป็นเรื่องที่เคยเกิดขึ้นจริง แล้วเล่าสืบต่อ กันมา หรืออาจจะมีการผิดเพี้ยนไปบ้างตามการเล่าสืบต่อกันก็ได้ เรื่องมีอยู่ว่า... “ชาวไทลื้อบ้านธิเดิมอยู่ที่ดินแดนสิบสองปัน­นาแต่ด้วยเหตุหลายปัจจัยทำให้ต้องย้ายถิ่น­ฐานมาที่จังหวัดลำพูน ชาวไทลื้อชอบอาศัยบริเวณริมน้ำเพื่อสะดวกใ­นการทำมาหากิน และนับถือผี ประเพณีของชาวไทลื้อมีมากมาย เช่น กินหวานต๋านม่วน เลื้ยงผีขุนน้ำ เป็นต้น ชาวไทลื้อจะรักพวกพ้อง และจะแต่งงานกันเองในเครือญาติ ผู้ที่มาสร้างถิ่นฐานในบ้านธิคนแรกคือพ่อห­นานปัญโญกับแม่อุ๊ยขา รอนแรมจากเมืองจอมหงส์จนมาถึงสถานที่แห่งหนึ่งที่ภูมิลำเนาคล้ายแหล่งที่อยู่เดิม จึงมาตั้งรกรากไว้ที่นี้และสถานที่แห่งนั้นคือบ้านขิ หรือ บ้านธิ "ขิ" คือไผ่ชนิดหนึ่งที่ขึ้นเยอะมากๆๆในบริเวณนั้น บ้านแพะเป็นบ้านแรกที่ไทลื้อบ้านธิมาอาศัย และขยายไปเรื่อยๆจนมีลูกหลานมากมายและได้ขยายครัวเรือนออกเป็น 10 หมู่บ้าน” 

          หากมาถึงดินแดนบ้านธิ แต่เราไม่ได้เข้ามาแวะเยี่ยมชมพิพิธภัณฑ์ไตลื้อบ้านธิ ที่เฮือนข้าวเจ้าของครูซันเดย์ คงไม่ได้รับฟังเรื่องราวที่สนุกสนานแฝงไปด้วยความรู้อิงประวัติศาสตร์เป็นแน่...