"น้ำถุ้ง...ขี้งัว"

กลุ่มชนไตลื้อ หรือ ไทลื้อ บ้านธิ เป็นอีกชนหนึ่งที่มีร่องรอยของการสร้างอุปกรณ์ในการตักน้ำแบบโบราณ ที่เรียกว่า “น้ำถุ้ง” ซึ่งหมายถึง ถังน้ำ หรือภาชนะสำหรับใส่น้ำที่สานด้วยไม้ไผ่ ใช้สำหรับตักน้ำจากบ่อน้ำ มีรูปร่างคล้ายกรวยสั้น ปากกว้าง ก้นเป็นรูปมนแหลม ด้านปากจะมีไม้ไขว้กัน เป็นหูสำหรับผูกกับเชือกที่ใช้ดึงหรือสาวน้ำถุ้งขึ้นจากบ่อน้ำ และจากประสบการณ์ความยากลำบากในการตักน้ำ จึงเกิดภูมิปัญญาชาวบ้านที่ชาญฉลาด ปรับก้นน้ำถุ้งให้มีความมนแหลม เมื่อโยนลงไปในบ่อน้ำ น้ำถุ้ง จะคว่ำลงให้น้ำเข้า เมื่อดึงเชือกขึ้นมาน้ำก็จะเต็มตัวน้ำถุ้งทุกครั้ง จึงทำให้น้ำถุ้งเป็นอุปกรณ์ตักน้ำที่นิยมใช้กันในสมัยโบราณ ชนไตลื้อบ้านธิ จะทำน้ำถุ้งหลังฤดูกาลเก็บเกี่ยว เพื่อเอาไว้ใช้สอย และส่งขายให้หมู่บ้านใกล้เคียง  โดยหมู่บ้านที่มีการผลิตน้ำถุ้ง มากที่สุดจนเกิดเป็นเอกลักษณ์ของชุมชน คือ ไทลื้อป่าเป่า หมู่ ๒ ตำบลบ้านธิ อำเภอบ้านธิ จังหวัดลำพูน

อีกหนึ่ง “ความพิเศษ” ทางภูมิปัญญาของกลุ่มชนไตลื้อบ้านธิที่สร้างน้ำถุ้งในสมัยโบราณ คือการนำวัสดุจากป่าที่เกิดขึ้นตามวิถีธรรมชาติ อันได้แก่ ไม้ไผ่ ขี้ย้า และขี้วัว มาสรรค์สร้างวิถีภูมิปัญญาไตลื้อ ซึ่งในปัจจุบันจะพบเห็นได้ยากขึ้น เนื่องจากการจักสานน้ำถุ้งจะใช้สารเคมีเคลือบแทน

อุ้ยนาง ได้บอกเล่าวิธีการจักสานน้ำถุ้งแบบโบราณ ที่แตกต่างจากปัจจุบัน คือการใช้ขี้วัว หรือ ขี้งัว เป็นส่วนประกอบ ซึ่งพอได้ฟังแล้ว เราอาจคิดไม่ถึงเลยว่าขี้วัวนั้นจะนำมาใช้ในการทำเครื่องจักสานได้อย่างไร... อุ้ยนางเริ่มต้นจากการจักไม้ไผ่เป็นเส้น ๆ หรือเรียกว่า “ตอก” ขนาดแตกต่างกันหลายแบบ อันหนึ่งใช้ขึ้นรูป และอีกอันหนึ่งใช้สำหรับจักสาน จากนั้นนำมาขึ้นโครงน้ำถุ้ง โดยเริ่มจากก้นน้ำถุ้งก่อน อุ้ยนางมีการทำแม่แบบ หรือปีมไม้ สำหรับการขึ้นรูปทรง ขนาด ความลึกของน้ำถุ้งขึ้น ขนาดใหญ่บ้างเล็กบ้าง แตกต่างกันไป เมื่อขึ้นโครงเรียบร้อยแล้ว ก็นำตอกที่เหลือมาสานสลับไปมาจนขึ้นเป็นรูปร่างน้ำถุ้งที่มีขนาดพอเหมาะตามต้องการ จากนั้นสานเก็บปากน้ำถุ้งเป็นขั้นตอนสุดท้ายของการสาน นำไม้มาทำเป็นหูหิ้วน้ำถุ้ง และขาน้ำถุ้งเพื่อให้ตั้งได้ง่ายขึ้นเมื่อไม่ได้ใช้งาน 

หลังจากจักสานเรียบร้อยแล้ว เข้าสู่ภูมิปัญญาการอุดรูรั่วเพื่อไม่ให้น้ำรั่วซึมออกมาจากน้ำถุ้ง เริ่มจากการนำขี้วัว มาหมักไว้ในบ่อดิน ปิดฝาไว้ไม่ให้โชยกลิ่นและเพื่อไม่ให้ขี้วัวแห้ง นำขี้วัวมาทาให้ทั่วน้ำถุ้ง อุ้ยนางเล่าว่าสมัยก่อนไม่มีแปรงใช้เลยต้องใช้มือทามาโดยตลอด จากนั้นนำไปตากแดดให้แห้งสนิท ขี้วัวที่แห้งจะไปอุดรูรั่วของน้ำถุ้งได้เป็นอย่างดี  หลังจากนั้นจะลงยาเคลือบน้ำถุ้งให้กันน้ำ เริ่มจากนำก้อนขี้ย้าที่หาได้จากป่า มาตำด้วยครกดินแบบโบราณให้ละเอียด จากนั้นนำผงขี้ย้ามาผสมกับน้ำมันก๊าด (ในอดีตใช้ผสมกับยางไม้ แต่ในปัจจุบันยางไม้หาได้ยากขึ้น จึงเปลี่ยนมาใช้น้ำมันก๊าดแทน) แล้วทาเคลือบน้ำถุ้งอีกครั้ง นำไปตากแดดให้แห้ง
เมื่อแห้งแล้วสามารถนำมาใช้งานหรือจำหน่ายได้เลย

ปัจจุบันนิยมนำน้ำถุ้ง มาใช้สำหรับเป็นภาชนะตักน้ำ กระถางปลูกต้นไม้ดอกไม้ประดับ ทำเป็นของฝาก ของที่ระลึก นำไปใส่สิ่งของเป็นชุดรดน้ำดำหัวผู้ใหญ่ นำไปใช้ตกแต่งอาคารบ้านเรือน ประกอบการแสดงฟ้อนรำ และเพื่อประโยชน์ใช้สอยอื่น ๆ อีกมากมาย 

ถึงแม้ว่าน้ำถุ้งจะเป็นที่รู้จัก และได้รับความนิยมมาอย่างยาวนาน แต่ในทางกลับกันผู้สืบทอด สืบสาน และประดิษฐ์น้ำถุ้งกลับน้อยลงไปทุกวัน จากเดิมที่มีกลุ่มจักสานในหมู่บ้านป่าเปาที่สานน้ำถุ้งเกือบทุกหลังคาเรือน ตอนนี้กลับกลายเหลือเพียงไม่กี่ครัวเรือนเท่านั้นที่ยังทำอยู่ หากยุวชนรุ่นหลังไม่เรียนรู้ สืบทอด และช่วยกันอนุรักษ์ ภูมิปัญญาหัตถศิลป์อันทรงคุณค่านี้คงต้องหมดลมหายใจไปอย่างแน่นอน อุ้ยนางมีความตั้งใจแน่วแน่ที่จะถ่ายทอดภูมิปัญญาเหล่านี้ให้แก่ยุวชนรุ่นหลังทุกกลุ่ม ทั้งในชุมชนและผู้ที่สนใจ ร่วมเป็นวิทยากรถ่ายทอดความรู้ ให้ข้อมูล หวังเพียงว่าภูมิปัญญาที่ตนเองสืบทอดมานั้น จะมีผู้สืบทอด และคงอยู่ต่อไป

กศน.อำเภอบ้านธิ ได้ตระหนักถึงคุณค่าของภูมิปัญญาอันดีงามนี้ จึงตั้งใจบอกเล่าวิธีการทำน้ำถุ้งโบราณจากคำบอกเล่าของอุ้ยนาง และจัดตั้งเป็นแหล่งเรียนรู้อันทรงคุณค่าให้แก่ผู้เรียนได้เรียนรู้ และรักษาไว้ให้ชุมชนรุ่นหลังต่อไป

                         แผนที่การเดินทาง