CM211 TARERE OPENGA NO TE KOREROREROANGA - 2019

Kua riro teia apinga e ʻReoʻ no te iti tangata ei matara akakite e, koai koe ki teia nei ao. Na toou reo e apai ia koe ki tetai ngai mamao mate ngakau parau e te ngateitei ki toou turanga tangata ki te au enua tukeke takapini i teia nei ao. Ka akamata teia ki te ngutuare e te au apii katoatoa o te Kuki Airani mei te pepeanga mai ki te au ngai angaanga i runga i te au enua katoatoa.

Kua riro te Reo Maori Kuki Airani ei apaianga meitaki ki roto i te au apii tua tai i te au apii katoatoa o te Kuki Airani. Ko te au pa enua katoatoa teia e maroiroi e te matutu nei i te apii i ta ratou au apiianga katoatoa i roto i te Reo Maori. Kia tano rai kia apiiʻia te Reo Maori mei raro mai i te pupu Potiki i roto i te au apii katoatoa o te Kuki Airani. Kua riro a Rarotonga ei enua ngata i te rave i teia. Kare e rava ana te au puapii Kuki Airani i te apai i te au apiianga i roto i te Reo Maori. Te maata uatu nei te aereanga a te au metua ki te peu a te papaʻa e kua aru atu te inangaru maata i te reo papaʻa kia akaaere ia ratou i roto i to ratou au ngutuare.

E aereanga matakite to te au iti tangata i runga ia Rarotonga ki te au tamariki mate inangaro me kare, mate inangaro kore i te Reo Maori. Me angaanga pakari te katoatoa i roto i te tuanga tukeke o te Basileia ka ririnui te inangaro no to Reo Maori. Ka tano rai i reira kia tuku i tetai ture tinamou (compulsory policy) kia apiiʻia te Reo Maori mei te pupu Potiki, apii tua tai, apii tua rua, apii tua toru e te au ngaʻi angaanga katoatoa i roto i to tatou Basileia. I reira ka kiteia te matutu e te meitaki kia aere tiratira tu te inangaro o te Reo Maori e tatou au tamariki e te au iti tangata katoatoa.

Kua riro tetai akaraanga mei te apii tua rua o Nukutere no runga i te ture tinamou no te Reo Maori. Kua tinamou teia apii tua rua kia apii i te Reo Maori ki te au pupu katoatoa mei te pupu itu ki te pupu tai ngauru ma tai (NCEA Revera 1). Kare te au puapii mei te taime o Henrica raua ko Poʻo Taʻi e tuku kia tureia kia reo rua to tatou Reo Maori i te Apii Nukutere. Noatu te maata i te au puapii papaʻa e te maata i te tamariki i te tuatua papaʻa no te kainga mai, kua tureia kia apiiʻia te apii Reo Maori ki te katoatoa. Kua riro te NCEA Revera Tai i roto i te pupu tai ngauru ma tai, ei apiianga ketaketa tei riro ei takaianga teitei no te maataanga o te tamariki i te openga mataiti. Ka tae te turanga apii ki te Pokai (Merits) e te Pokaikai (Excellence).

Te kite atu nei au i tetai au pa enua o tatou e, te matutu nei te reo o te enua no te mea kua tinamou ia te Reo Maori o te enua. Ka akarongo koe ki te kainga, apii tua tai, apii tua rua, ngai angaanga katoatoa e te au ngai putuputuanga o te tangata mei te are pure, are tamataora e te takapini i te enua mate inangaro rava i te tuatua ki roto i to ratou uaorai reo. Ka ngakau parau koe i te akarongo i te au tamariki pepe ki te au pakari no ko mai i te au pa enua katoatoa o te Kuki Airani. Pera katoa, te kiteia nei tera turanga ki tetai au enua mamaata o teia nei ao. Tuku ratou i ta ratou ture tinamou (Policy) kia apiiʻia, kia tuatuaʻia e kia taangaangaʻia mate kore e tieni kia aru i tetaʻi peu a tetaʻia enua ke.

E enua meangiti ua a Rarotonga. Irinaki au e ka rauka i te tuku tinamouʻia te ture kia apiiʻia te Reo Maori ki roto i te au apii tua tai, tua rua, tua toru, te au ngai angaanga, au ngai putuputuanga e te au ngai tarekareka. Ka akatano i te tamanakoanga a te au iti tangata e ka tae ua te tamariki ki mua me meitaki rava ta ratou reo papaʻa. Kua roa te irinakianga e kare ta tatou au tamariki e puapinga me kite ratou i to ratou uarai reo. Kua rauka i te au puapii o te au apii tua toru i te akakite tikae na roto i ta ratou au peapa tataanga e ka turanga rongonui koe me kite koe e rua ki te toru reo tukeke i roto i toou oraanga. Na roto i te au apinga uira tukeke (ipads, phones etc) o teia nei ao, ka rauka i te anga i tetai au porokaramu tukeke ke roto rai i te Reo Maori. Te rave ia nei te au takaianga i roto i te apii tua toru o AUT i Nutireni e USP i Rarotonga.

Irinaki au e ka rauka ua te katoatoa i roto i to tatou Baselia i te ariki e kia maani tinamou ia te ture kia tata, tatau e te tuatua ki runga i te au ngai tukeke o te tatou enua. Mei ta te tinito e tata, tatau e te tuatua ana ki roto i to ratou reo noatu eaa te enua, ka rauka ua rai ia tatou i te rave i te reira. Ka maranga te reira me angaanga kapiti te katoatoa i roto i te Kavamani, Akonoanga, Pitiniti e te Are Ariki. Kia riro e na te au pa enua meangiti o tatou e te au enua mamaata o teia nei ao ei akaraanga numero tai i te apaianga i to tatou reo kia tiratira tu ei Reo Maori numero taʻi no te Kuki Airani.