Θα ήθελα να ευχαριστήσω πολύ θερμά την Αιματολογική Εταιρεία και ιδιαίτερα την κυρία Παγώνη προσωπικά, για την πολύ τιμητική πρόσκληση που μου απηύθυνε να μιλήσω στο συνέδριο. Στον αρχικό μου δισταγμό «Μα πως θα μπορούσα να μιλήσω εγώ για ένα ιατρικό θέμα», η κυρία Παγώνη μου απάντησε ότι και άλλοι προσκεκλημένοι ομιλητές έχουν μιλήσει για μη ιατρικά θέματα- μου ανέφερε μάλιστα την περίπτωση του μεγάλου αρχαιολόγου καθηγητή Δημήτρη Παντερμαλή, που χάσαμε πρόσφατα. Περισσότερο όμως από την αναφορά στον Παντερμαλή, το δισταγμό μου έκαμψε η ιστορική σχέση της οικογένειάς μου με την Αιματολογία, καθότι ο πατέρας μου, παρόλο που δεν απέκτησε ποτέ την ειδικότητα του Αιματολόγου, ήταν από τους γιατρούς που εισήγαγαν την ειδικότητα στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Όπως έχει γράψει, «Σύζυγός μου ήταν η Παθολογία, αλλά ερωμένη μου η Αιματολογία». Αλλά, μην ανησυχείτε. Δεν πρόκειται να ακούσετε άλλη μία διάλεξη για τον Κωνσταντίνο Γαρδίκα.
Το αντικείμενό μου «Σε τί μας χρησιμεύει η Ιστορία;» είναι θέμα της δικής μου ειδικότητας. Ελπίζω, ωστόσο, ότι οι σκέψεις που θα παραθέσω θα προκαλέσουν το ενδιαφέρον σας. Πολλοί άλλωστε από τους ιατρούς ξέρω ότι μελετούν ιστορία.
Για ορισμένους η Ιστορία είναι άχρηστο ή και επικίνδυνο βάρος. Ο Αμερικανός αυτοδημιούργητος κατασκευαστής αυτοκινήτων, ιδρυτής της αυτοκρατορίας Ford και αντισημίτης Henry Ford δήλωσε το 1916, λίγους μήνες πριν από την είσοδο της Αμερικής στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο:
Η ιστορία είναι λίγο πολύ ανοησία. Είναι παράδοση. Δεν τη θέλουμε την παράδοση. Θέλουμε να ζήσουμε στο παρόν και η μόνη ιστορία που αξίζει είναι η ιστορία που κάνουμε σήμερα.
Και σε κάποια άλλη ευκαιρία:
Η ιστορία αφορά το παρελθόν και δεν αφορά το παρόν. Αφού δεν έχει τίποτα να μας διδάξει, η ιστορία δεν πρέπει να μελετάται ή να μας απασχολεί. Η Αμερικανική Επανάσταση τον άφηνε αδιάφορο: Ήταν, έλεγε, παράδοση και δεν πίστευε στην παράδοση.
Όντως, από κάθε άποψη, ο άνθρωπος ζει στο παρόν. Και αυτό που κυρίως τον απασχολεί είναι το μέλλον: πως θα εξασφαλιστεί από ασθένειες, τη φτώχεια, τον πόλεμο κλπ. Μπροστά σε όλες τις πιεστικές απαιτήσεις της ζωής, για πολλούς, ιδιαίτερα για τους λιγότερο προνομιούχους από τον Henry Ford, η μελέτη του παρελθόντος μοιάζει πολυτέλεια.
Στον ισχυρισμό του Ford υποκρύπτεται η αντίληψη ότι οποιαδήποτε πληροφορία δεν έχει άμεση χρησιμότητα για τον άνθρωπο είναι περιττή, και για τον Ford, η ιστορία δεν έχει άμεση χρησιμότητα για τον άνθρωπο.
Είναι όμως έτσι: Ας δούμε πού οδηγεί ο ακραίος κυνισμός του Ford:
Ο Βρετανός συγγραφέας Aldous Huxley χρησιμοποίησε ακριβώς το κοινωνικό όραμα του Ford ως αφετηρία για να ασκήσει κριτική στις τάσεις ελέγχου και ολοκληρωτισμού του σύγχρονου κόσμου στο δυστοπικό του μυθιστόρημα Brave New World: Στην ιδεώδη κοινωνία του έργου επικρατούν η ομοιομορφία και η κοινωνική γαλήνη, αρετές που εξασφαλίζει μεταξύ των άλλων η άγνοια της ιστορίας, μέχρις ότου μία ανατροπή στην πλοκή του μυθιστορήματος οδηγεί σε τραγωδία.
Στις μέρες μας, ο δυστοπικός αυτός κόσμος είναι δυστυχώς υπαρκτός. Εκδηλώνεται με παλαιούς παραδοσιακούς τρόπους, όπως η επιβίωση των δεισιδαιμονιών, αλλά και με εντελώς νέους: Η καταστροφική επιρροή της κατάχρησης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην κοινωνική συνοχή, ακόμα και στην επιβίωση του πλανήτη, με τους αρνητές της κλιματικής κρίσης για παράδειγμα, μας καλεί να αναρωτηθούμε ξανά για την κοινωνική χρησιμότητα της ιστορίας:
Το ερώτημα για τη χρησιμότητα της ιστορίας απασχολεί φυσικά πρώτα πρώτα τους ίδιους τους ιστορικούς, καθώς σχεδιάζουν προγράμματα σπουδών για την εκπαίδευση, από την πρωτοβάθμια μέχρι την τριτοβάθμια: Αυτό που τους απασχολεί είναι πώς να κάνουν την Ιστορία relevant, σχετική με τα προβλήματα του παρόντος. Η μελέτη του παρελθόντος μόνο και μόνο για την ικανοποίηση της περιέργειας προφανώς δεν αντέχει ως σοβαρό κίνητρο ικανό να έλξει τον υποψήφιο σπουδαστή σε σχέση με άλλες σπουδές πιο άμεσα χρήσιμες, όπως είναι η ιατρική, η φυσική, η χημεία, ή οι τεχνολογικές σπουδές του μηχανικού ή του πληροφορικού.
Γιατί, η μελέτη της Ιστορίας μόνο και μόνο για να διακρίνει τους ανθρώπους σε μορφωμένους και αμόρφωτους δεν μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο: Η στείρα απομνημόνευση της σειράς των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, για παράδειγμα, είναι άχρηστη και περιττή, παρόλο που αποτέλεσε για πολλά χρόνια τη βάση της σχολικής εκπαίδευσης.
Και βέβαια, αν η Ιστορία ήταν απλά ένα μάθημα συλλογής και παράθεσης συμβάντων και χρονολογιών θα ήταν και άχρηστη και βαρετή. Θα ήταν μία συλλογή δεδομένων και τίποτα παραπάνω. Και τι μ΄ αυτό; So what?
Ας θυμηθούμε τους στοίχους από το ποίημα The Rock του T.S.Elliot, στους οποίους συχνά αναφερόταν ο πατέρας μου:
Where is the Life we have lost in living?
Where is the wisdom we have lost in knowledge?
Where is the knowledge we have lost in information?
Το νοητικό πλαίσιο μέσα από το οποίο συνθέτουμε την πληροφορία για το παρελθόν σε αξιοποιήσιμη γνώση, είναι αυτό που κάνει την ιστορία ενδιαφέρουσα και σχετική με το παρόν, γιατί προσφέρεται για την κατανόηση και του παρόντος, όπως θα επιχειρήσω να δείξω στη συνέχεια.
Παλαιότερα, η μνημόνευση δεδομένων του παρελθόντος ίσως είχε κάποια χρησιμότητα στη διδασκαλία της ιστορίας. Σήμερα όμως με τη χρήση του internet, όλα αυτά τα δεδομένα είναι άμεσα προσιτά στο δάσκαλο και στο μαθητή. Έτσι, και στην εκπαίδευση, ιστορία είναι η συσχέτιση δεδομένων και η εξήγηση του παρελθόντος. Όχι το τί, αλλά το πως (κατανόηση των διαδικασιών) και το γιατί (ερμηνεία των φαινομένων).
Σε τι μας χρησιμεύει λοιπόν ουσιαστικά η σπουδή της ιστορίας;
Η πιο άμεση και απλοϊκή εξήγηση στην ερώτηση «τι μας χρησιμεύει η Ιστορία» είναι ότι διευκολύνει τον προσανατολισμό μας. Μας διευκολύνει να καταλαβαίνουμε που βρισκόμαστε- κυριολεκτικά που βρισκόμαστε στο χώρο και στο χρόνο.
Ο χρόνος είναι μία από τις λειτουργίες μέσα από τις οποίες αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον, τον κόσμο γύρω μας. Υπό την έννοια αυτή, κάθε στιγμή εμπεριέχει και το παρελθόν της.
Βρίσκομαι τώρα στην Ελλάδα, σε μια χώρα που διαμορφώθηκε μέσα στο χρόνο σε μία κοινοβουλευτική δημοκρατία με συγκεκριμένα όρια. Η επίγνωση ότι δεν ήταν πάντοτε κοινοβουλευτική δημοκρατία και ότι δεν είχε πάντοτε τα τωρινά όρια είναι πολύ βασική γενική γνώση, αφορά τη στοιχειώδη γνώση του παρελθόντος. Επίσης μία στοιχειώδης διάκριση γεγονότων και η ακολουθία τους στη ροή του χρόνου είναι βασικές γνώσεις που αποκτά ο πολίτης στο δημοτικό σχολείο – ότι για παράδειγμα το πραξικόπημα των Συνταγματαρχών έγινε μετά και όχι πριν από τη Γερμανική Κατοχή. Αναφέρω αυτό το παράδειγμα γιατί η διευκρίνηση αποδείχθηκε απαραίτητη σε μία συζήτηση που είχα πρόσφατα με ένα παιδάκι της τρίτης δημοτικού.
Ένα παράδειγμα για ωριμότερους συμπολίτες μας: Η Αθήνα ήκμασε ως πόλις κράτος στην κλασική αρχαιότητα, παρήκμασε στους βυζαντινούς χρόνους και την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, έγινε πρωτεύουσα του ελεύθερου εθνικού κράτους το 1835 και διατέλεσε υπό ναζιστική κατοχή από το 1941 ως το 1944. Αυτή η γνώση μας βοηθάει να κυκλοφορούμε στην πόλη και να αναγνωρίζουμε τα τοπόσημά της.
Άλλο παράδειγμα: Δεν μπορούμε να καταλάβουμε την επτανησιακή κοινωνία και το επτανησιακό τοπίο χωρίς τη μνήμη των σεισμών του Αυγούστου του 1953 στη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά.
Το στοιχείο αυτό της συλλογικής μνήμης που μόλις ανέφερα, περιέλαβε ο μεγάλος Αμερικανός ιστορικός William H MacNeill στο δικό του λιτό ορισμό της ιστορίας: «Ιστορική γνώση δεν είναι τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο από την προσεκτικά και κριτικά κατασκευασμένη συλλογική μνήμη».
Ο λιτός αυτός ορισμός προσφέρεται για περαιτέρω ανάλυση:
Η μελέτη της ιστορίας διευκολύνει την κατανόηση του ανθρώπου και των κοινωνικών ομάδων. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά των ανθρώπων και των κοινωνικών ομάδων αν δεν αντλήσουμε γνώση από παραδείγματα από το παρελθόν. Ο μόνος μάλιστα οδηγός μας είναι τα παραδείγματα από το παρελθόν.
Αυτό άλλωστε διδάσκει ο πατέρας της Ιστορίας, ο Θουκυδίδης.
Ο Αθηναίος Στρατηγός ανέλαβε να εξιστορήσει την εικοσαετή σχεδόν σύρραξη ανάμεσα στις δύο μεγαλύτερες πόλεις-κράτη της κλασικής αρχαιότητας με ένα σκοπό: να διερευνήσει και να κατανοήσει τα αίτια των πράξεων και των συμπεριφορών των ατόμων και των κοινωνιών που συγκρούστηκαν.
Με το λιτό του τρόπο εξηγεί τη μεθοδολογία και το στόχο του έργου. Παραθέτω σε μετάφραση του Άγγελου Βλάχου:
Οι αγορεύσεις που εκφωνήθηκαν από διάφορα πρόσωπα είτε στις παραμονές του πολέμου είτε κατά την διάρκειά του ήταν δύσκολο ν᾽ αποδοθούν με ακρίβεια, τόσο εκείνες τις οποίες άκουσα ο ίδιος όσο κι εκείνες που άλλοι είχαν ακούσει και μου τις ανακοίνωσαν. Γι᾽ αυτό και τις έγραψα έχοντας υπόψη τί ήταν φυσικό να πουν ρήτορες που να αρμόζει καλύτερα στην περίσταση και ακολουθώντας, όσο το δυνατόν, την γενική έννοια των όσων πραγματικά είπαν. Για τα γεγονότα του πολέμου δεν θέλησα ν᾽ αρκεσθώ σε πληροφορίες του πρώτου τυχόντος ούτε στην προσωπική μου αντίληψη και μόνο, αλλά έκανα προσεκτική έρευνα και για τα γεγονότα στα οποία ήμουν παρών και για τα όσα μου ανάφεραν άλλοι. Η εξακρίβωση ήταν δύσκολη, γιατί όσοι ήσαν αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων μου έδιναν ο καθένας την δική του εκδοχή, ανάλογα με την συμπάθειά του προς τον ένα ή τον άλλο αντίπαλο. Η έλλειψη του μυθώδους από τη διήγησή μου, ίσως την κάνει λιγότερο ευχάριστη. Αλλά θα είμαι ικανοποιημένος αν το έργο μου κριθεί ωφέλιμο από όσους θελήσουν να έχουν ακριβή γνώση των γεγονότων που συνέβησαν και εκείνων που θα συμβούν στο μέλλον, τα οποία, από την πλευρά της ανθρώπινης φύσης, θα είναι όμοια ή παραπλήσια. Έγραψα την Ιστορία μου για να μείνει αιώνιο κτήμα των ανθρώπων και όχι σαν έργο επίκαιρου διαγωνισμού για ένα πρόσκαιρο ακροατήριο.
Με αυτόν τον στόχο, με κλινική ακρίβεια και λιτότητα περιγράφει τις πιο ακραίες συμπεριφορές των εμπολέμων. Έκτοτε, ιστορικοί, διπλωμάτες, πολιτικοί επιστήμονες και κοινωνιολόγοι ανατρέχουν στο κείμενό του για να κατανοήσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, για να κατανοήσουν όχι μόνο το παρελθόν, αλλά και αυτά «που θα συμβούν στο μέλλον, τα οποία, από την πλευρά της ανθρώπινης φύσης, θα είναι όμοια ή παραπλήσια».
Σήμερα ανατρέχουμε στην ιστορία για να κατανοήσουμε φαινόμενα που δεν έχουμε βιώσει οι ίδιοι, βασιζόμενοι σε εμπειρίες του παρελθόντος. Συζητάμε, για παράδειγμα, σήμερα το ενδεχόμενο ενός πολέμου με την Τουρκία. Τι σημαίνει όμως πόλεμος δεν μας είναι κατανοητό αν δεν αναχθούμε στην εμπειρία του παρελθόντος μέσα από την Ιστορία, για παράδειγμα από το τι επιπτώσεις είχε στην ελληνική κοινωνία στο παρελθόν ο νικηφόρος πόλεμος του 1912 ή ο καταστροφικός πόλεμος του 1920-1922.
Ή συζητάμε για το σύγχρονο προσφυγικό, την άφιξη των Ουκρανών ή άλλων προσφύγων στην Ελλάδα, αλλά θα το καταλάβουμε μόνο αν αντλήσουμε από τις εμπειρίες των Μικρασιατών προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στις πόλεις και την ύπαιθρο της Ελλάδας από το 1914 ως το 1922.
Παραδείγματα από το παρελθόν είναι ο μόνος οδηγός για να καταλάβουμε πως συνθήκες οικονομικής κρίσης, όπως αυτές της Γερμανίας μετά την Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, συντελούν στην επικράτηση ακραίων πολιτικών θεωριών και κινημάτων, όπως συνέβη στη ναζιστική Γερμανία.
Και πιο πέρα, για να καταλάβουμε οτιδήποτε συμβαίνει στο παρόν αναζητούμε από το παρελθόν όχι μόνο παραδείγματα, αλλά και τις αιτίες τους- είτε τις άμεσες είτε τις απώτερες. Μπορεί να μη συμφωνούμε πάντοτε μεταξύ μας ως προς τις αιτίες, ή τη σχετική βαρύτητα των αιτιών ενός γεγονότος, αλλά σημασία έχει ότι εάν δεν συσχετίσουμε ένα γεγονός με το παρελθόν, η κατανόησή του είναι αδύνατη.
Θα αναγνωρίσετε ίσως εδώ ένα παραλληλισμό με τη σημασία της λήψης ιστορικού στη διαδικασία της ιατρικής διάγνωσης.
Επιστρέφοντας όμως στην Ιστορία, ως παράδειγμα θα αναφέρω την επιβολή της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών του 1967-1974. Οι αιτίες που αναζητήθηκαν από τους ιστορικούς πολλές: Από τη φυσιογνωμία του σώματος των αξιωματικών του στρατού μετά τον Εμφύλιο, την ανάμειξη του Παλατιού στην πολιτική ή το ρόλο των Αμερικανών, την ατελή λειτουργία του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, μέχρι τις προσωπικές φιλοδοξίες των Συνταγματαρχών. Η ουσία είναι ότι η επιβολή της Δικτατορίας δεν μπορεί να εξηγηθεί χωρίς αναδρομή στην ιστορία της μεταπολεμικής Ελληνικής κοινωνίας.
Πιο σύνθετα γίνονται τα πράγματα όταν προσπαθούμε να εξηγήσουμε όχι μόνο γεγονότα, αλλά διαχρονικότερες τάσεις. Για να ερμηνεύσουμε την επικράτηση της μικρής ιδιοκτησίας στην Ελλάδα (αγροτικής και αστικής), που σήμερα θεωρούμε δεδομένο χαρακτηριστικό της ελληνικής οικονομίας, πρέπει να την αναγάγουμε στην επιβίωση τάσεων που ξεκίνησαν με την πολιτική διανομής των εθνικών γαιών μετά τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους.
Η μελέτη της ιστορίας μας βοηθάει να καταλάβουμε την ταυτότητά μας, ως έθνους, ως κοινωνικής ομάδας - της κοινωνίας στην οποία ζούμε: τα χαρακτηριστικά της παράδοσης, των αισθητικών, πολιτικών, ιδεολογικών, θρησκευτικών μας καταβολών που συνθέτουν τη φυσιογνωμία της κοινωνίας μας στο τώρα. Η διατήρηση της ταυτότητας καλλιεργείται κυρίως μέσα από την εκπαίδευση: Η ταυτότητά μας, μέσα από την εικόνα της σύγχρονης κοινωνίας μας, εμπλουτίζεται και ενισχύεται με τη γνώση της ιστορίας, μέσα από την ιστορία της τέχνης, της γλώσσας, της θρησκείας κλπ. Αυτή η όψη της χρήσης της ιστορίας στη δημιουργία της εθνικής ταυτότητας είναι ίσως αυτονόητη για κοινωνίες με τόσο πλούσιο παρελθόν όπως είναι η ελληνική.
Το πλούσιο και πολύπλοκο παρελθόν είναι συχνά και δύσκολα διαχειρίσιμο, όχι μόνο από την κοινωνία, αλλά και από τους ίδιους τους ιστορικούς. Δεν υπάρχει νομίζω καλύτερο παράδειγμα από την περίπτωση της Θεσσαλονίκης. Γι’ αυτό και πολύ εύστοχα ο ιστορικός Mark Mazower την ονόμασε, στο βιβλίο του για την ιστορία της πόλης, πόλη των φαντασμάτων. Θα μου επιτρέψετε όμως, για λόγους ευαισθησίας προς την πόλη που μας φιλοξενεί, να μην αντλήσω παραδείγματα από την συχνά τραυματική ιστορία της, για όσες παρατηρήσεις θα ακολουθήσουν.
Γνωρίζουμε βέβαια ότι συχνά γίνεται κατάχρηση της ιστορίας, όταν η χρήση της εθνικής ταυτότητας γίνεται όχημα για τον εθνικισμό και την επιθετική αντιπαράθεση προς άλλες κοινωνίες ή εθνότητες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα επιθετικής χρήσης της έννοιας της εθνικής ταυτότητας είναι ο σημερινός πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας με το πρόσχημα ότι οι Ουκρανοί δεν υφίστανται ως εθνική οντότητα.
Θα επιμείνω λίγο περισσότερο στη σημασία της μελέτης της ιστορίας στην περίπτωση της σύγχρονης χρήσης και κατάχρησης των πολιτικών ταυτότητας διότι είναι ένα φαινόμενο που στις μέρες μας ενέχει πολλούς κινδύνους. Από τη μια βλέπουμε τη χρήση πολιτικών ταυτότητας να εργαλειοποιούνται στις ΗΠΑ για να κατασκευαστούν κλειστές ομάδες βασισμένες σε έννοιες ταυτότητας όπως εμείς= Λευκοί, Χριστιανοί – Ευαγγελιστές, που περιχαρακώνονται πιστεύοντας ότι η ταυτότητά τους και οι αξίες τους απειλούνται από μία πλειοψηφία άλλων μειονοτήτων και αλλόθρησκων. Θεωρούν κατά συνέπεια ότι έχουν το δικαίωμα να επιβάλουν δια της βίας τη βούλησή τους στην πλειοψηφία παραβιάζοντας το σύνταγμα και τη νομοθεσία. Οι συνέπειες αυτού του αγεφύρωτου ρήγματος κινδυνεύουν να οδηγήσουν σήμερα τις ΗΠΑ στην κατάλυση της δημοκρατίας και ένα νέο εμφύλιο. Ο βαθύτερος λόγος αυτού του πολύ ανησυχητικού φαινομένου είναι ότι στις ΗΠΑ δεν έγινε ποτέ ένας ουσιαστικός διάλογος για το συγκρουσιακό παρελθόν βασισμένος στη μελέτη της ιστορίας, με στόχο την επούλωση των τραυμάτων του Εμφύλιου Πολέμου μέσα από τον οποίο διάλογο ο Νότος θα μπορούσε να αποδεχθεί την ήττα του ως μέρους της Ιστορίας και την ισοπολιτεία των Αφροαμερικανών πρώην δούλων.
Στο αντίθετο άκρο στη Γερμανία, παρά τα μεγάλα τραύματα της Ναζιστικής εμπειρίας, ο πολιτικός διάλογος διεξάγεται χωρίς αποκλεισμούς και με όρους ισοτιμίας, γιατί μετά τον πόλεμο η χώρα ακολούθησε, κυρίως μέσα από την εκπαίδευση και την ειλικρινή μελέτη της ιστορίας, δρόμους που οδήγησαν στην επούλωση των τραυμάτων και την αποδοχή του Ολοκαυτώματος ως μέρους της Ιστορίας της.
Ο άνθρωπος, ως άτομο, ως μέλος μιας οικογένειας, μιας κοινωνικής ομάδας, μιας εθνικής ομάδας προσανατολίζει τη δράση του, «ενεργεί», στο πλαίσιο κάποιων θεσμών. Η γνώση της ιστορίας αυτών των θεσμών, (είτε αυτοί είναι οργανισμοί όπως τα πανεπιστήμια, ή κοινωνικοί ή πολιτικοί θεσμοί όπως οι κυβερνήσεις ή τα κόμματα ή και κράτη), η γνώση των συνθηκών δημιουργίας αυτών των θεσμών, ακόμα και των τρωτών τους σημείων, λειτουργούν ως ο μόνος οδηγός για την υπεύθυνη διαμόρφωση συγκεκριμένων πολιτικών. Πρώτο παράδειγμα: Η ιστορία των σχέσεων μεταξύ συγκεκριμένων κρατών κατευθύνει τους πολιτικούς και τους διπλωμάτες στην άσκηση της τρέχουσας πολιτικής. Κλασικό πρόσφατο παράδειγμα, η αποτυχημένη πολιτική του κατευνασμού που άσκησε η Βρετανία απέναντι στη Ναζιστική Γερμανία στο μεσοπόλεμο, πολιτική που επανέλαβε η Angela Merkel προς τη Ρωσία του Πούτιν, αποτέλεσε οδηγό για την ανυποχώρητη στάση των Δυνάμεων της Δύσης κατά του Πούτιν στον πόλεμο της Ουκρανίας.
Δεύτερο παράδειγμα: Σε μικρότερη κλίμακα, και για να έρθουμε στα πιο κοντινά μας, σε επίπεδο πανεπιστημιακών θεσμών, ξεκινώντας από την αντίδραση προς την καταπίεση των φοιτητών από το κράτος και τους πανεπιστημιακούς θεσμούς της Δικτατορίας, Μεταπολιτευτικά η κοινωνία οδηγήθηκε σταδιακά στην κατάχρηση της έννοιας του ασύλου και στην απώλεια κάθε ελέγχου από τους πανεπιστημιακούς θεσμούς. Αυτή είναι η αιτία που οδήγησε πρόσφατα το κράτος στη λήψη θεσμικών μέτρων για την αποκατάσταση των ακαδημαϊκών ελευθεριών στα ΑΕΙ.
Το τρίτο παράδειγμα με επιστρέφει στο ρόλο της ιστορίας, όπως τον έθεσε ο Θουκυδίδης στο απόσπασμα που προανέφερα, «ακριβή γνώση των γεγονότων που συνέβησαν και εκείνων που θα συμβούν στο μέλλον, τα οποία, από την πλευρά της ανθρώπινης φύσης, θα είναι όμοια ή παραπλήσια», με ιδιαίτερη αναφορά στην ευθύνη της κοινωνίας απέναντι σε ακραίες συμπεριφορές. Σε μια πρόσφατη διάλεξή του στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης στις 28 Οκτωβρίου 2022, την οποία σας προτρέπω να ακούσετε, ο κορυφαίος Αμερικανός ιστορικός, καθηγητής Ιστορίας στο Yale, που έχει μελετήσει εκτενώς το φαινόμενο των μαζικών εκτελέσεων, o Timothy Snyder θέτει το ερώτημα αν στον πόλεμο της Ουκρανίας διαπράττεται γενοκτονία (σύμφωνα με τον ορισμό της σχετικής Σύμβασης του 1948). Και εξηγεί πως ως ιστορικός αξιολογεί τη χρήση ορισμένων εννοιών για να αποδείξει την ύπαρξη πρόθεσης στις ρωσικές ενέργειες. Ξεκινάει τη διάλεξή του και καταλήγει με έναν ορισμό της Ιστορίας και το ρόλο της ως θεμέλιου της υπευθυνότητάς μας, παραπλήσιο με αυτόν του Θουκυδίδη:
History is the search for patterns, it’s the search for the telling detail, the search for self-awareness, it’s the knowledge that allows us to see or not see. And once we see, then we know that we are doing - one way or another, on one side or another, we are doing.
Για να φύγω όμως από την τρέχουσα πολιτική, μελέτη της ιστορίας απαιτεί και η μελέτη και γνώση του επιστημονικού περιβάλλοντος της επιστήμης ή του επαγγέλματός μας.
Οι πρώτοι επαγγελματίες που έρχονται στο μυαλό, που χρησιμοποιούν την ιστορία για να κατευθύνουν τις ενέργειές τους, είναι οι πολιτικοί επιστήμονες και μάλιστα οι διπλωμάτες: Η μελέτη της ιστορίας των όρων της Συνθήκης της Λωζάννης του 1923 και των μετέπειτα εξελίξεων - και όχι μόνο οι συγκυριακές ενέργειες της Τουρκικής πολιτικής - κατευθύνει σήμερα τη στάση και τις ενέργειες της ελληνικής διπλωματίας στην τρέχουσα ελληνοτουρκική κρίση.
Οι επιστημονικές ανακαλύψεις, οι τεχνολογικές πρόοδοι του παρελθόντος εμπεριέχονται όμως και αυτές στη συλλογική επιστημονική γνώση και εξηγούν το πως φτάσαμε ως εδώ και το που βρισκόμαστε σήμερα και στον τομέα της δημόσιας υγείας. Ποιες είναι οι ασθένειες που έχουν εξαλειφθεί από τον πλανήτη και πώς έφτασαν η επιστήμη και η κοινωνία στην εξάλειψή τους. Ποιοι είναι όχι μόνο οι βιολογικοί και περιβαλλοντικοί, αλλά και οι κοινωνικοί παράγοντες που οδήγησαν στην εμφάνιση νέων ασθενειών ή που ερμηνεύουν τα αίτια παλαιών. Για απαντήσεις καταφεύγουμε στη μελέτη του παρελθόντος: Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς η μελέτη του παρελθόντος, αφενός επιβεβαιώνει την εξελικτική θεωρία και αφετέρου εξηγεί τα αίτια κάποιων νοσημάτων:
Πρόσφατα δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature μία μελέτη σχετικά με το γενετικό αποτύπωμα που άφησε στο παρόν η πανδημία της βουβωνικής πανώλους, γνωστής ως Μαύρου Θανάτου, που ενέσκηψε στην Ευρώπη πριν από 700 χρόνια στα μέσα του 14ου αιώνα. Υπολογίζεται ότι κόστισε τη ζωή σε ανάμεσα σε 75 και 200 εκατομμύρια ανθρώπους σε διάστημα 8 ετών. Η έρευνα στο DNA σκελετών αποκάλυψε μεταλλάξεις ενός γονιδίου που βοήθησαν κάποιους ανθρώπους να επιβιώσουν της πανώλους. Όσοι είχαν αυτές τις μεταλλάξεις είχαν 40% μεγαλύτερη πιθανότητα επιβίωσης. Σε διάστημα 3 γενεών η διαδικασία φυσικής επιλογής οδήγησε σε επικράτηση των μεταλλάξεων κατά 10%. Είναι, σύμφωνα με τους ερευνητές, η σημαντικότερη περίπτωση φυσικής επιλογής που έχει ποτέ παρατηρηθεί. Αυτές οι ανθεκτικές στην πανώλη μεταλλάξεις επιβιώνουν και σήμερα. Το πρόβλημα όμως είναι ότι φαίνεται ότι αυτές οι μεταλλάξεις σχετίζονται με αυτοάνοσα νοσήματα που παρατηρούνται σήμερα, όπως η νόσος του Crohn.
Και για να κλείσω θα μεταφερθώ από την επιστήμη στην τέχνη, από την ιατρική στη μουσική: Από τη σύγχρονη επιστήμη και την ιστορία της εξέλιξης στην ιστορία της τέχνης και τη σημασία της ανάδειξής της, ακόμη και στα πιο απρόσμενα περιβάλλοντα. Εδώ, μάλλον φαντάζεστε ότι θα αναφερθώ στον Mozart ή στον Chopin. Όχι ακριβώς:
Το 1813 ο Γάλλος Claude Laurent κατασκεύασε ένα κρυστάλλινο φλάουτο, το οποίο χάρισε στον Αμερικανό πρόεδρο James Madison για την έναρξη της δεύτερης θητείας του. Το ανεκτίμητο αυτό κειμήλιο ήταν ανάμεσα στα αντικείμενα που διασώθηκαν, όταν τον Αύγουστο του 1814 ο Βρετανικός στρατός εισέβαλε στη Washington και πυρπόλησε το Λευκό Οίκο και σήμερα βρίσκεται στη συλλογή μουσικών οργάνων της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου. Πριν από μερικές μέρες η Βιβλιοθήκη εμπιστεύτηκε το φλάουτο αυτό σε μία διάσημη τραγουδίστρια της rap και βιρτουόζο του φλάουτου, τη Lizzo. Στη συναυλία της στη Washington, η Lizzo, αφού έπαιξε λίγες νότες στο κρυστάλλινο φλάουτο και αφού ευχαρίστησε τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου για την υπηρεσία που προσφέρει στη διαφύλαξη της Ιστορίας, αναφώνησε μπροστά στο ενθουσιώδες κοινό της: History is freaking cool, you guys.
Ένα ίνδαλμα της rap ταυτίζεται με μία στιγμή του παρελθόντος μέσα από τη λειτουργία της τέχνης της, διαμορφώνει έτσι τη δική της αντίληψη για τη σημασία της ιστορίας και, δημοσιοποιώντας αυτήν την αντίληψη με τον πιο εκρηκτικό και ανατρεπτικό τρόπο, παρέχει μίαν απρόσμενη απάντηση στον κυνισμό του Henry Ford.