De oerversie van het Schaduw-silhouet

Na het bemachtigen van een fraaie aanwinst voor mijn Havank-verzameling heb ik een dagje met wat extra aandacht het Schaduw-silhouet op de Havank-omslagen bestudeerd. De silhouetten op al die Zwarte-Beertje-covers lijken erg op elkaar, maar zijn ze in de loop der jaren allemaal hetzelfde gebleven? Zit er ontwikkeling in? 

Wat schreef Kees Aarts ook al weer op bladzijde 16 van de Havank Bibliografie 1946-1955 over het omslag van Caviaar en cocaïne, in de uitgave van 1959?

• ‘Ik aarzel dan ook niet om dit ontwerp voor Caviaar en cocaïne in al zijn eenvoud uit te roepen tot het mooiste Havank-omslag aller tijden.’

Inderdaad. Hoe zou je het niet met hem eens kunnen zijn?

Het allereerste Schaduw-silhouet

Caviaar en cocaïne verscheen in 1959 in karton gebonden, met stofomslag. Het groene karton heeft een werkje, een imitatie-linnen-structuur. Het stofomslag is spectaculair: de koper kon kiezen tussen een rode, een groene of een blauwe versie. Moeilijke keuze, maar mijn favoriet is het rode. 

Op die gekleurde stofomslagen en op die groene band prijkt voor de allereerste keer ‘dat zwarte figuurtje dat je schalks van terzijde aankijkt’ (Havank Bibliografie 1946-1955, blz 16). 

Dat ‘zwarte figuurtje’ is het silhouet van Charles C. M. Carlier, de Schaduw, door Dick Bruna in eenvoudige, meest rechte lijnen getekend. Sigaar in de mond en alpinopet op het hoofd. Dit befaamde Schaduw-silhouet is meteen het startpunt voor een nieuwe reeks top-omslagen voor de Zwarte Beertjes. Het zijn kleine kunstwerkjes, waarop het figuurtje in eindeloos veel variaties voorkomt. Het silhouet is een vertrouwd herkenningspunt voor de Havankliefhebber: als je dat mannetje ziet, weet je zeker dat je beet hebt.

In 1959, bij de geboorte van dit beeldbepalende silhouet, waren er al een paar herdrukken van Havankjes als Zwart Beertje verschenen. Dick Bruna ontwierp er natuurlijk de omslagen voor. Het zijn allerlei leuke zonnige Franse tafereeltjes, en een paar spookachtige kastelen en nachtscènes. Maar in de verste verte is er nog geen Schaduw-silhouet te bekennen. 

Variaties

Na 1959 wordt alles anders. Vrijwel alle Havank-Zwarte-Beertjes verschijnen vanaf dat jaar met het Schaduw-silhouet op de cover. In het begin nog onveranderd, een kopie van de oerversie van Caviaar en cocaïne. Maar al gauw krijgt Dick Bruna de smaak te pakken en hij krijgt de ruimte. Hij verzint allerlei variaties: andere hoofddeksels, attributen, decors en achtergronden. 

De Schaduw loopt rond met hoge hoed, bolhoed, zonnehoedje, Romeinse helm, berenmuts en zelfs met een slaapmuts. En in de de attributen varieert Dick Bruna naar hartelust. We zien de Schaduw met een paraplu of een Londense Times onder de arm, een roos in het knoopsgat, een Zwart Beertje in de jaszak. En altijd een goede sigaar met een wit kringelend, golvend rookwolkje. Je kunt er met een beetje goede wil zelfs een S in zien. Behalve bij Schaduw… waarom?, waar Carlier heel kunstig rookwolkjes als vraagtekens weet te produceren. En een keer is het rookwolkje blauw.

Het Schaduw-silhouet heeft altijd iets met het desbetreffende verhaal te maken. Vaak zeer geslaagd, een enkele keer wat minder, maar toch altijd leuk en zeer herkenbaar.

Allemaal hetzelfde

Maar dan… Halverwege de jaren zeventig gaat bij de uitgeverij het roer om. Kennelijk heeft iemand gezegd dat het uit moet wezen met die malle fratsen. Op alle Havankjes moet met ingang van nu dezelfde Schaduw. Altijd met een paraplu. En een Zwart Beertje in de jaszak. En altijd met een bolhoed. 

Even terzijde, die bolhoed bevalt mij niet. De Schaduw associeer ik veel meer – zoals in de eerste versie van het silhouet – met zijn alpinopet, met een laag kurk en een stalen plaat, die hem voor veel ernstig hoofdletsel heeft behoed. 

Voor de couleur locale moet er nu op de achtergrond een pentekening van liefst een Frans, of eventueel een Nederlands of Russisch landschap, stads- of dorpsgezicht. En dat rookwolkje mag niet meer wit, nee, dat moet vanaf heden ook zwart, voegden de voorschriften er voor de zekerheid streng aan toe. 

De omslagen raken tamelijk uitwisselbaar. Jammer. De lol is er een beetje van af. De covers zijn niet meer gesigneerd door dick, hoewel op een binnenpagina wel staat: ‘Omslag Dick Bruna’. Ik herinner me een uitgebreide website over Zwarte Beertjes, die niet meer in de lucht lijkt te zijn. Op die site werden deze laatste ontwerpen zonder pardon als ‘vals’ bestempeld, geen echte Dick Bruna’s. 

Iets geks

En dan is er iets geks aan de hand. Dat ‘schalkse’ aankijken door het Schaduw-silhouet, waarvan sprake is op band en cover van Caviaar en cocaïne uit 1959, zit hem natuurlijk in de oogopslag. De Schaduw kijkt achterom, over zijn schouder, waakzaam, beducht op gevaar. En misschien ook wel een beetje schalks. Op alle covers tot 1976 heeft de Schaduw die zelfde vertrouwde schalkse blik.

Maar op de covers-nieuwe-stijl na 1976 is de blikrichting veranderd. De Schaduw, met zijn bolhoed en zijn paraplu, kijkt ineens naar voren, naar rechts. 

Waarom? Wat is er mis met een schalkse blik? Moet de Schaduw niet een beetje oppassen en af en toe achterom kijken? Het mannetje was een waakzaam, schalks mannetje met karakter. Vanaf de nieuwe omslagen wordt hij een alledaagse meneer met, heel gewoon, een neutrale blik in de looprichting. 

Het karakter, de dubbele bodem, de humor is verdwenen. Waarom? Een raadsel, wat mij betreft.

Nog gekker

Maar het wordt nog gekker. Zoals zojuist vastgesteld, op al die Zwarte Beertjes na 1976 kijkt de Schaduw vooruit, naar rechts. Op alle covers. Op allemaal, op één na… Er is één Havank waarop de Schaduw, met bolhoed, zonder paraplu, toch weer even waakzaam en schalks achterom kijkt. En dat doet hij in 1979, geloof het of niet, uitgerekend op de cover van Caviaar en cocaïne. 

Is het toeval, is het per ongeluk? Of is het een stil protest tegen de eenvormigheid? Een stiekem, onopvallend, subversief eerbetoon aan het allereerste oer-Schaduw-silhouet op de eerste Caviaar en cocaïne uit 1959? We zullen het nooit weten, maar het is frappant.

De oorsprong

Zo zijn we weer terug bij het oer-Schaduw-silhouet. En bij die aanwinst waar ik over schreef. Ik prijs mij gelukkig dat ik kort geleden van dit oorspronkelijke silhouet, met sigaar en alpino, de oude messing drukvorm heb weten te bemachtigen. Het silhouet op de drukvorm is het exacte spiegelbeeld van het silhouet op de band van Caviaar en cocaïne. Het past precies op de afdruk uit 1959. De zwarte inktresten zitten er nog op. Het kostbare kleinood vormde de aanleiding tot deze tekst. Ik koester dit stukje Havank-erfgoed als de oorsprong van de moderne Schaduw.

september 2019