Nau mai ki te pae tukutuku o te Whānau Huia
Rātū 10 o Nōema
HEI MAHI
Pāwhiria te hononga ītua nei: Tā mātou haerenga ki Taupō
Pānuitia te tuhinga kōrero e pā ana ki te haerenga a te whānau ki Taupō
Whakautua ngā pātai (ki te reo Māori) e pā ana ki te tuhinga.
Me tuhi koe i ngā pātai ki tō pukapuka.
HEI MAHI
Pānuihia kia 3, kia 4 ngā pukapuka i te wiki nei.
Tuhia mai he pūrongo mā ia pukapuka ka pānuihia:
Tapanga o te pukapuka
Nā wai i tuhi
Kaitā pikitia
Ko wai ngā kiripuaki o te tuhinga
He aha te kaupapa matua o te tuhinga
He aha ō whakaaro ki ngā kōrero o te tuhinga
Mēnā ko koe tonu tētehi o ngā kiripuaki i te tuhinga, he aha te wāhi ki a koe ki te kaupapa o te tuhinga? Me āta whakaaro ka pēwhea hoki tō whakamārama i tēnei wāhanga o te pūrongo.
Tuhia mai he whakakapinga rerekē mō ia pukapuka ka pānuihia (kia kaua e rite tou ki te whakakapinga o te tuhinga).
HEI MAHI
Noho tahi kōrua ko tētehi o ō mātua.
I a koe e pānui ana i tō pukapuka, me whakawai koe ki te pānui ā-waha ki tō mātua i te kāinga.
He rite tonu tō pānui ā-waha, ānō nei kei te whakarongo koe ki ngā teina e pānui ana ki a koe i te kura.
Kia kaha ki te āta tautuhi (identify) i ngā ira kati, arā ki ngā wāhi me tau te pānui me ngā kupu me te takoto o ngā kupu ki te rerenga.
Kia mau ki te wairua o te tuhinga i a koe e pānui ā-waha ana.
Nā Te Aorere Riddell ngā kōrero.
Panuitia nga korero e whai ake nei, a, ka whakautua mai nga patai:
Ko tētahi o ngā tino taonga o te ao, ko te wai. Nā reira, e tika ana kia pai te tiaki i tēnei taonga, he taonga whakahirahira, he taonga whakaohooho.
Mā te wai ka ora tātou katoa. Ki te kore he wai ka kore he ora. Mā te wai tātou e whakaora ai. Māna e whakahua ō tātou wāhi noho, māna e whakahua mēnā ka taea e tātou te whakatō kai, te whakatipu kararehe rānei, māna e whakahua te āhua o ngā rangi, māna e whakahua te hauora o te tangata, māna hoki e whakahua ngā tākaro pārekareka ana ki a tātou.
Ko te kiri o Papatūānuku e whārikitia ana e te wai. Ko tēnei whāriki hoki ō tātou moana, ō tātou roto, ō tātou awa. Whitu tekau mā rua ōrau (72%) o te mata o te ao he wai - kei ngā moana, kei ngā roto, kei ngā awa, kei ngā panetio e mau ana.
Te nui hoki o ngā wai e taiāwhio nei i tō tātou whenua, i a Aotearoa.
E whai ake nei ko te ōrautanga o te wai ki ngā hua whenua, ki ngā hua rākau, ki ngā kararehe me te tangata anō hoki:
Kakaru moana (Jellyfish) - 95%
Arewhana - 70%
Tangata - 65%
Rēmana - 80%
Wai merengi - 97%
Parāoa - 35%
Ko te nuinga o te tinana kararehe he wai. Kei te pērā tonu ngā hua.
E rua rita tō tātou hiahia wai mō te tinana ia rā. Ko te wai nei kei roto i ā tātou kai, kei roto hoki i ā tātou inu. Ka ngaro atu te wai i ō tātou tinana mai i te mimi, i te werawera, i te hā hoki ka puta atu i te ihu me te waha.
Ki ētahi, e hira ake te wai i te kai nā te mea ki te kore te tangata e kai, ka ora mō ngā rā rima tekau ki te ono tekau, kātahi ia ka mate. Engari, ki te kore he wai, ka mate wawe te tangata mai i te rima rā ki te tekau o ngā rā.
Nā ngā kai me ngā inu ka whakahokia te wai ki ō tātou tinana kia ora ai tātou.
He huahua te kai pai!
He wai te kai pai!
I ahu mai tēnei whakatauākī i a Kapu o Ngāti Mahuta rāua ko Tūhourangi o Te Arawa. I haere atu a Tūhourangi ki te kāinga o Kapu i te wāhanga mōmōhanga o te tau.
Nā, i a rāua e kai ana, ka kōrerorero. Ki a Kapu ko te wai te kai pai, engari ki a Tūhourangi, ko te huahua kē te kai pai.
I te mutunga o tēnei huinga, ka tono atu a Kapu ki a Tūhourangi kia haere atu ki tōna kāinga i te marama o Kohitātea, i te wāhanga maroke o te tau. I te taenga atu o Kapu ki tōna wāhi noho, ka neke ia ki tētahi wāhi horekau he wai.
I te Kohitātea, ka tae atu tōna manuhiri ā, ka whāngaia ki ng`amomo huahua kai; ngā tuna, ngā kaimoana, ngā mātaitai hoki. Nā tēnei, ka tino matewai a Tūhourangi, ā, ka whakaae, āe, ko te wai te kai pai. Ka tīkina e Kapu he wai mai i tōna wāhi huna wai. Nā tēnei ka mōhio ō rāua iwi ki te painga o te huahua kai me te wai hoki mō tō rātou oranga.
He tino pai ki ētahi nga mahi reti wai, pēnei i te reti ngaru me te hoe waka ama.
Nā te hāwai i tino pai ai ngā mahi ahuwhenua.
Ko te wai tētahi o ngā hiahiatanga o ngā kararehe.
Ka mutu, he tino pai hoki te wai ki ngā tamariki maha huri noa i te ao ki te kaukau, ki te tākaro!
Ko te tohu pūtaiao mō te wai i ngā reo katoa o te ao, ko te H2O. Ko te whakamāramatanga o tēnei e pēnei ana: e rua ngā ngota hauwai e piri ana ki te ngota hāora kotahi i roto i ia rāpoi ngota.
Kāre e taea e tātou te tatau i ngā rāpoi ngota i te kōpata wai kotahi, te mano tini hoki!
E toru ngā āhua o te wai:
te āhua e āta mōhiotia nei e tātou, arā, he wē
he totoka pēnei i te haupapa
he korohū pēnei i te tākohu
Ki te pokepokea he huka ki te wai, ka reka te wai. Te āhua nei, kua ngaro te huka. Heoi anō, kei korā, ahakoa kāore e taea te kite. Ki te pokepokea he tote ki te wai, ka āhua ngaro hoki te tote ka kawa te wai. Ko te whakarewa tēnei. Koinei tētahi painga o te wai. He nui ngā mea ka whakarewatia e te wai, engari ko ētahi mea anō kāre e whakarewa.
Kia tae te wai ki te tohurua kore, arā 0deg, ka huri haupapa te wai.
Ka whakahaupapatia te wai, ka whakawhānui ake. He nui ake te wāhanga haupapa i te wāhanga wai. He māmā ake te haupapa i te wai. Koinei te take e mānū ai te haupapa.
Tino nui ngā motu huka kei ngā moana mātao o te ao, engari e iwa tekau ōrau o ngā motu huka kei raro kē i te wai e huna ana. Nā tēnei, ka mōrearea ai te rere waka i ngā moana e mānū ana ngā motu huka.
Kia tae ki te tohurua kotahi rau, arā, 100deg, ka hurihia te wai hei tākohu.
I te wā ka marangai, ka puta mai he tōhihi i ngā ara hīkoi. Ka puta mai a Tamanuiterā ka maroke haere ngā tōhihi. Ka ngaro atu te wai ki whea?
Nā te wera o te rā ka hurihia te wai hei kōpata tin pakupaku nei, ka piki ake ki te rangi. Koia tēnei ko te whakaetotanga. Ka tae te wai ki te 100deg, ka koropupū. Ka puta mai ko te mamaoa. Kei ētahi wāhi pēnei i a Wairākei, ka mau te mamaoa o ngā puia hei mahi hiko.
Kia mōhio ai tātou nō whea te wai, e tika ana kia mātau tātou ki te huringa wai. Ko te haere tonu, haere tonu o te wai mai i te mata o te whenua ki ngā kapua me tōna hokinga mai ki te whenua hei marangai. Koia tēnei ko te huringa wai. E rima ngā wāhanga o te huringa wai:
TE MAU WAI
Ko te nuinga o te wai i te ao he wai mātaitai kei a Tangaroa, arā, kei ngā moana e mau ana. Ko te nuinga o te wai māori kei ngā wāhi tino mātao o te ao e mau ana, arā, kei ngā panetio o Tiri o te Moana ki te Tonga me ērā atu kei Te Raki o te Ao. Ko ētahi atu wai māori e mau ana i a Papatūānuku, i ngā roto, i ngā awa, i rō whenua hoki hei wai whenua, i roto hoki i te kōhauhau o te ao.
TE WHAKAETO WAI
Ko te whakaetotanga e pēnei ana: nā te mahana o Tamanuiterā ka hurihia te wai o runga o Tangaroa rāua ko Papatūānuku, hei tākohu, ka piki ake ki te kōhauhau. Ka kohikohia te tākohu wai ka hurihia hei kapua.
TE TŌTĀ WAI
Nā ngā hau o Tāwhirimātea a piki ake ngā kapua, ka whakamātaotaohia, ka tōtāhia te tākohu wai hei k`pata wai.
TE MARANGAI
Ka taumaha haere ngā kōpata wai nei, ka heke iho hei marangai i runga i a Papatūānuku me Tangaroa. Ko ngā roimata ēnei o Ranginui mō Papatūānuku.
TE WHAKAPUTA WAI
Ko te wai e rere ana i ngā awa ki te moana koia tēnā ko te whakaputa wai. Mai i te hekenga marangai, ka rere atu mā runga whenua ki ngā awa. Ka rere atu tēnei wai ki ngā awa mā raro whenua. Kātahi ka puta ngā awa ki ngā moana o Tangaroa. Nā, ka tīmata anō te huringa wai.
Ahakoa te nui o ngā wai o Tangaroa, he ngāwari noa iho te tūkino. Ko ēnei ngā tino tūkinotanga:
te parakaingaki
te maniua
te matu ahumahi
te hinu
te hopi teretere
Ko te mea tino kino o ngā paru katoa, ko te parakaingaki. I ngā rā o mua ka rere katoa ngā parakaingaki o ngā taone nui ki te moana, ki ngā awa rānei. Ka mate katoa ngā tamariki a Tangaroa pēnei i ngā ika me ngā mātaitai. Ko tētehi atu raru, ka puta mai ngā mate tino kino ki te tangata, pēnei i te korara.
I ēnei rā, ka tangohia ngā paru i ngā wāhi tango para i mua i te whiunga atu o te parakaingaki ki te moana. Ahakoa tēnei, kia mataara tonu tātou nō te mea kei te mau tonu ngā mea ngoikore ki ngā tikanga kino o mua. Arā, kei te rere tonu ā rātou parakaingaki ki te moana. Ki te pai tō tātou tiaki i ngā wai o Papatūānuku me ngā wai o Tangaroa ka pai hoki tō rāua tiaki i a tātou.
Ko te iwi Māori ngā kaitiaki o te wai i ā rātou rohe.
Kei waho i te takutai o Tūranganui ētahi tokarārangi e takoto ana. Ki te tangata whenua o taua rohe, arā, ki a Ngāti Oneone, he wāhi tapu tēnei.
E whā ngā tokarārangi kei taua wāhi tapu, ko Tokomaru, ko Waihora, ko Te Moana, ko Hawea ngā ingoa. Ka noho ēnei tokarārangi hei kohatu mauri, hei tauranga ika, hei wāhi kohi kaimoana, hei kāinga hoki mō ngā kaitiaki me ngā taniwha o taua takiwā.
Ko tētahi o ngā kaitiaki o ngā tokarārangi nei he mako. Ki ētahi, ko te ingoa o te mako nei ko Ikahoea, te mōkai a te tipuna a Māhakirau. Ki ētahi atu, ko Tūmoremore tōna ingoa. Ko te whai tētahi atu o ngā kaitiaki o ngā tokarārangi nei.
Whakautua ngā pātai e whai ake nei:
Ki āu ake kupu, whakamāramatia mai ngā take, e kīa ana, he taonga whakahirahira te wai
Whakamāramatia mai te tikanga o tēnei rerenga kōrero: Ko te kiri o Papatūānuku e whārikitia ana e te wai.
E hia ōrau o te ao he wai?
E hia ngā kapu wai māori me inu te tangata ia rā? He aha ai?
Āta whakamāramatia mai i āu ake kupu, ko tēwhea o ēnei momo kai ko te mea nui rawa ki a koe:
Wai māori vs Kai
Whakamāramatia mai te tikanga o te kōrero, te mātāpuna o te ora.
Whakamāramatia mai te ngako o te whakatauākī rongonui nei, arā, He huahua te kai pai, he wai te kai pai
Rārangihia mai ngā painga e waru mō te wai:
He aha te tohu pūtaiao mō te wai. Whakamāramatia ngā wāhanga o te tohu pūtaiao mō te wai.
E hia ngā momo āhua o te wai? Whakamāramatia mai ia wāhanga.
E hia ngā wāhanga o te huringa wai?
Whakamāramatia ngā wāhanga o te huringa wai
He aha ngā momo tūkinotanga ki te wai?
Ko tēwhea te mea kino rawa atu ki te wai? He aha ai?
Me pēwhea tā tātou ata tiaki i te wai mō ngā uri whakaheke? Me āta whakamārama koe i ō whakaaro.