క్షోణితలంబు నెన్నుదురు సోకగ మ్రొక్కి నుతింతు సైకత
రశ్రేణికి జంచరీక చయ సుందరవేణికి రక్షితామర
శ్రేణికి దోయజాత భవ చిత్త వశీకరణైక వాణికిన్
వాణికి నక్షదామ శుక వారిజ పుస్తక ర మ్య పాణికిన్
పదవిభాగం: క్షోణితలంబును, నెర, నెదురు, సోకగ, మ్రొక్కి, నుతింతున్, సైకత, శ్రోణికి, చంచరీక, చయ, సుందర వేణికి, రక్షిత, అమరశ్రేణికి, తోయజాత, భవ, చిత్త, వశీకరణ, ఏక, వాణికిన్, వాణికిన్, అక్షదామ, శుక, వారిజ, పుస్తక, రమ్య, పాణికిన్
భావం: నల్లని అందమైన శిరోజాలు గల తల్లికి, దేవతలను రక్షించునామెకు, బ్రహ్మదేవుని మనసు వశపరచుకున్న దేవికి, రుద్రాక్షమాల, చిలుక, పద్మము, పుస్తకము చేతుల ధరించువాణికి, సరస్వతీదేవికి, నా నుదురు నేలను తాకునట్లు వంగి, భక్తితో నమస్కరించెదను.
పుట్టంబుట్ట శరంబునన్ మొలవ నంభోయానపాత్ర ంబునన్
నెట్టం గల్గను గాళి గొల్వను బురాణింపన్ దొరంకొంటి మీ
దెట్టే వెంట జరింతు దత్సరణి నాకీవమ్మ యోయమ్మ మేల్
పట్టున్ మానకుమమ్మ నమ్మితిజుమీ బ్రాహ్మీ దయాంభోనిధీ
పదవిభాగం: పుట్టన్, పుట్టన్, శరంబునన్, మొలవన్, అంభోయాన, పాత్రంబునన్, నెట్టం, కల్గను, కాళి, కొల్వను, పురాణింపన్, దొరంకొంటి, మీదెట్టేవెంట, చరింతు, తత్, సరణి, నాకు, ఈవమ్మ, ఓయమ్మ, మేల్, పట్టున్, మానకుమమ్మ, నమ్మితి, సుమీ, బ్రాహ్మీ, దయ, అంభోనిధీ
భావం: తల్లీ! సరస్వతీ! నేను పుట్టలో పుట్టిన వాల్మీకిని కాను. రెల్లుపొదలో పుట్టిన కుమారస్వామిని కాను. నావలో పుట్టిన వ్యాసుడిని కాను. కాళీమాత అనుగ్రహం పొందిన కాళిదాసును కాను. (అంటే కవిత్వంలో వారికున్న ఘనత నాలో ఏ మాత్రం లేదు అని అర్థం). నేనుభాగవత పురాణాన్ని రచించాలనుకుంటున్నాను. నాకు తగినంత శక్తిని ప్రసాదించమ్మా, ఓ దయగలతల్లీ! బ్రహ్మాణీ! అని భాగవత రచనకు ఉపక్రమించే సందర్భంలో బమ్మెర పోతన సరస్వతీ దేవిని స్తుతిస్తున్నాడు.
అమ్మలగన్నయమ్మ ముగురమ్మల మూలపుటమ్మ చాల పె
ద్దమ్మ సురారులమ్మ కడుపారడిపుచ్చినయమ్మ తన్ను లో
నమ్మిన వేల్పుటమ్మల మనమ్ముల నుండెడియమ్మ దుర్గ మా
యమ్మ కృపాబ్ది యిచ్చుత మహత్వ కవిత్వ పటుత్వ సంపదల్
పదవిభాగం: అమ్మల, కన్న, అమ్మ, ముగురు, అమ్మల, మూలపు, అమ్మ, చాల, పెద్దమ్మ, సుర, అరుల, అమ్మ, కడుపు, ఆరడి, పుచ్చిన, అమ్మ, తన్ను, లోన్, నమ్మిన, వేల్పు, అమ్మల, మనమ్ములను, ఉండెడి, అమ్మ, దుర్గ, మా, అమ్మ, కృపాబ్ది, ఇచ్చుత, మహత్వ, కవిత్వ, పటుత్వ, సంపదల్
భావం: అందరు అమ్మలకు అమ్మ, ముగ్గురు అమ్మలకూ మూలమైన అమ్మ, అమ్మలందరి కంటె గొప్పది అయిన అమ్మ, రాక్షసుల తల్లుల కడుపులకు చిచ్చుపెట్టిన అమ్మ (రాక్షసులను చంపి వారి తల్లులకు శోకం మిగిల్చిన తల్లి), తనను మనస్ఫూర్తిగా నమ్మిన దేవతలతల్లుల మనసులో నిలిచి ఉండే తల్లి, దయా గుణంలో సముద్రమంత పెద్ద మనసు గల తల్లి అయిన దుర్గాభవాని, మహత్తులు కల కవిత్వ పటుత్వ సంపదలను ప్రసాదించుగాక!
హరికిన్పట్టపురాణి, పున్నెముల ప్రోవర్థంబు పెన్నిక్క చం
దురు తోబుట్టువు భారతీ గిరిసుతలతోనాడు పూబోడితా
మరలందుండెడి ముద్దరాలు జగముల్ మన్నించునిల్లాలు భా
సురతన్ లేములువాపు తల్లి సిరి యిచ్చున్ నిత్యకళ్యాణముల్
ప్రతిపదార్థం: హరికిన్, పట్టపురాణి, పున్నెముల, ప్రోవు, అర్థంబు, పెన్నిక్క, చందురు, తోబుట్టువు, భారతీ, గిరి, సుతలతోన్, ఆడు, పూబోడి, తామరలందు, ఉండెడి, ముద్దరాలు, జగముల్, మన్నించున్, ఇల్లాలు, భాసురతన్, లేములు, బాపు, తల్లి, సిరి, ఇచ్చున్ నిత్యకళ్యాణముల్
భావం: విష్ణుమూర్తికి పట్టపుదేవి, శ్రీదేవి, పుణ్యాలరాశి, సిరిసంపదల పెన్నిధి, చంద్రుని సోదరి, సరస్వతిపార్వతులతో ఆడుకునే పూవు వంటి శరీరం కలది, తామరపూలలో నివసించేది, ముల్లోకాలలోనూ పూజలు అందుకునే పూజనీయురాలు, వెలుగు చూపులతోదారిద్య్రాన్ని తొలగించే తల్లియైన శ్రీమహాలక్ష్మి... మాకు నిత్యకల్యాణాలను అనుగ్రహించుగాక.
చేతులారంగ శివుని బూజింపడేని
నోరునొవ్వంగ హరికీర్తి నుడువడేని
దయయు సత్యంబులోనుగా దలపడేని
గలుగనేటికి దల్లుల కడుపు చేటు
పదవిభాగం: చేతులారంగ, శివుని, పూజింపడేని, నోరునొవ్వంగ, హరికీర్తి, నుడువడేని, దయయు, సత్యంబు, లోను, కాన్, తలపడేని, కలుగన్, ఏటికి, తల్లుల, కడుపు, చేటు.
భావం: చేతులు జోడించి మనస్ఫూర్తిగా భక్తితో శివుడి (భగవంతుడు) ని పూజించనివాడు, నోరారా ఆ విష్ణుమూర్తి సద్గుణాలను భక్తితో గానం చేయనివాడు, ఇతరప్రాణుల పట్ల దయతో లేనివాడు, నిరంతర అసత్యం చెబుతూ సత్యవర్తనం ఆచరింపనివాడు... మానవ జన్మఎత్తి ఉపయోగం లేదు.
కొందఱికి దెనుగు గుణమగు
గొందఱికి సంస్కృతంబు గుణమగు రెండున్
గొందఱికి గుణములగు నే
నందఱి మెప్పింతు గృతుల నయ్యెయ్యెడలన్
పదవిభాగం: కొందఱికి, తెనుగు, గుణము, అటు, కొందఱికి, సంస్కృతంబు, గుణము, అగు, రెండున్, కొందఱికి, గుణములు, అటు, నేను, అందఱి, మెప్పింతున్, కృతులను, ఆ, ఆ, ఎడలన్.
భావం: కొందరికి తెలుగు భాష అంటే ఇష్టం ఉంటుంది. మరికొందరు సంస్కృతభాషను ఇష్టపడతారు. ఇంకా కొందరికి రెండు భాషల మీద మక్కువ ఉంటుంది. కాబట్టి, అందరూ మెచ్చుకునే విధంగా ఆయా సందర్భాలకు అనుగుణంగా నేను రెండు భాషలనూ ఉపయోగించి కావ్యరచన చేస్తాను.
లలితస్కంధము కృష్ణమూలము శుకాలాపాభిరామంబు, మం
జులతా శోభితమున్ సువర్ణ సుమనస్సుజ్ఞేయమున్, సుందరో
జ్జ్వల వృత్తంబు, మహాఫలంబు, విమలవ్యాసాలవాలంబునై
వెలయున్ భాగవతాఖ్య కల్పతరువుర్విన్ సద్ద్విజశ్రేయమై
పదవిభాగం: లలితస్కంధము, కృష్ణమూలము, శుక, ఆలాప, అభిరామంబు, మంజు, లతా, శోభితమున్, సువర్ణ, సుమన, సుజ్ఞేయమున్, సుందర, ఉజ్జ్వల, వృత్తంబు, మహాఫలంబు, విమల, వ్యాస, ఆలవాలంబును, అయి, వెలయున్, భాగవత, ఆఖ్య, కల్పతరువు, ఉర్విన్, సత్, ద్విజ, శ్రేయమై.
భావం: ఈ భాగవత గ్ర ంథం... లలితమైనది. మనసుకు ఆనందాన్ని కలిగించేది. ఈ గ్రంథానికి శ్రీకృష్ణుడి చరిత్ర మూలం. శుకమహర్షిచే మనసుకు హత్తుకునేలా పాడబడిన అందమైన గానం.
గనిలో నుంచి బంగారాన్ని శుభ్రం చేస్తే ఏ విధంగా మెరుస్తుందో అదే విధంగా మంచి మనసులు కలవారికి ఇది మంచి విజ్ఞానాన్ని కలిగించే గ్రంథం. అందమైన కథావస్తువుతో నిండిన గ్రంథం. ఈ గ్రంథం చదివిన వారికి, ఇందులోని కథలు విన్నవారికి మంచి ఫలితం లభిస్తుంది. స్వచ్ఛమైన మనసు కలిగిన వ్యాసభగవానుడు రచించిన ఈ భాగవత గ్రంథం కల్పవృక్షం వంటిది. అందరి క్షేమాన్ని కోరేది.
హారికి నందగోకుల విహారికి జక్ర సమీర దైత్య సం
హారికి భక్త దుఃఖ పరిహారికి గోప నితంబినీ మనో
హారికి దుష్ట సంపదపహారికి ఘోష కుటీ పయోఘృతా
హారికి బాలక గ్రహ మహాసుర దుర్వనితా ప్రహారికిన్
పదవిభాగం: హారికి, నందగోకుల, విహారికి, చక్ర, సమీర, దైత్య, సంహారికి, భక్త, దుఃఖ, అపహారికి, గోప, నితంబినీ, మనోహారికి, దుష్ట, సంపద, అపహారికి, ఘోష, కుటీ, పయోఘృత, ఆహారికి, బాలక, గ్రహ, మహా, అసుర, దుః, వనితా, ప్రహారికిన్
భావం: అందమైన, దివ్యమైన హారాలను ధరించినవాడు, నందగోకులంలో స్వేచ్ఛగా విహరించేవాడు, తృణావర్తుడు మొదలైన రాక్షసులను సంహరించినవాడు, భక్తుల కష్టాలను పరిహరించేవాడు (పోగొట్టేవాడు) పదహారువేల గోపికల మనసులను అపహరించినవాడు (మనసు దోచుకున్నవాడు) రాక్షసుల సంపదలను కొల్లగొట్టినవాడు, గోకులంలోని గొల్లల ఇళ్ల నుంచి పాలు, నెయ్యి వంటివి అపహరించినవాడు, పసిపిల్లల పాలిట పెనుభూతంలా ఉన్న ‘పూతన’ అనే రాక్షసిని అంతం చేసినవాడు అయిన శ్రీకృష్ణునికి... తన కృతినిసమర్పిస్తున్నాను అని బమ్మెర పోతన వివరించాడు.
గురువులు ప్రియశిష్యులకున్
బరమరహస్యములు దెలియబలుకుదురచల
స్థిరకల్యాణంబెయ్యది
పురుషులకు నిశ్చయించి బోధింపు తగన్
గురువులు, ప్రియ శిష్యులకున్, పరమ, రహస్యములు, తెలియన్, పలుకుదురు, అచల, స్థిర, కల్యాణంబు, ఏ, అది, పురుషులకు, నిశ్చయించి, బోధింపు, తగన్
భావం: ఓ సూతమునీ! గురువులు తమకు ప్రియమైన శిష్యులకు చదువుల సారాన్ని, అందులోని పరమ రహస్యాలను తెలియచెబుతారు. అదేవిధంగా శాశ్వతమైన శుభాలు దేనివలన కలుగుతాయో కూడా శిష్యులకు బోధిస్తారు.
భూషణములు వాణికి నఘ
పేషణములు మృత్యుచిత్త భీషణములు హృ
త్తోషణములు గల్యాణవి
శేషణములు హరిగుణోపచితభాషణముల్
పదవిభాగం: భూషణములు, వాణికిని, అఘ, పేషణములు, మృత్యు, చిత్త, భీషణములు, హృత్తోషణములు, కల్యాణ, విశేషణములు, హరిగుణోపచిత, భాషణముల్.
భావం: విష్ణుమూర్తిని వర్ణిస్తూ, ఆయనలో ఉన్న సుగుణాలను కీర్తిస్తూ పలికే పలుకులు సరస్వతీదేవికి అలంకారం అవుతాయి. అంతేకాదు సకల పాపాలను పోగొడతాయి. మనసుకు ఆనందాన్ని, ఆహ్లాదాన్ని కలిగిస్తాయి. మృత్యువును నివారిస్తాయి. శుభాలుకలుగచేస్తాయి.
భగవంతుండగు విష్ణుడు
జగముల కెవ్వేళ రాక్షసవ్యథ గలుగున్
దగ నవ్వేళల దయతో
యుగయుగమున బుట్టి కాచు నుద్యల్లీలన్
పదవిభాగం: భగవంతుండు, అగు, విష్ణుడు, జగములకు, ఏ, వేళ, రాక్షసవ్యథ, కలుగున్, తగన్, ఆ, వేళల, దయతో, యుగ, యుగమునన్, పుట్టి, కాచున్, ఉద్యత్, లీలన్.
భావం: రాక్షసులు మానవులకు బాధలు కలిగిస్తారు. అలా సమస్త లోకాలలో ఎప్పుడు వారి వలన బాధలు కలుగుతాయో, అప్పుడు శ్రీమహావిష్ణువు అవతరిస్తాడు. అమితమైన కరుణతో ఆయా యుగాలలో అవతరించి, తన లీలలను చూపుతూ ప్రజలనుకాపాడుతుంటాడు.
నిగమములు వేయి జదివిన
సుగమంబులు గావు ముక్తిసుభగత్వంబుల్
సుగమంబు భాగవతమను
నిగమంబు బఠింప ముక్తినివసనము బుధా
పదవిభాగం: నిగమములు, వేయి, చదివినన్, సుగమంబులు, కావు, ముక్తి, సుభగత్వంబుల్, సుగమంబు, భాగవతము, అను, నిగమంబు, పఠింప, ముక్తి, నివసనము, బుధా.
భావం: వేదమంత్రాలు వేలకొలదీ చదివినా ముక్తిమార్గంలో ఒక్క అడుగు కూడా ముందుకు వెళ్లలేకపోవచ్చు. కాని వేదాలతో సమానమైన భాగవత గ్రంథాన్ని చదివితే చాలు, మోక్షానికి అదే నిలయం అవుతుంది.
భూసురుడవు బుద్ధిదయా
భాసురుడవు శుద్ధవీర భటసందోహా
గ్రేసరుడవు శిశుమారణ
మాసుర కృత్యంబు ధర్మమగునే తండ్రీ
పదవిభాగం: భూసురుడవు, బుద్ధి, దయా, భాసురుడవు, శుద్ధ, వీర, భట, సందోహ, అగ్రేసరుడవు, శిశు, మారణము, అసుర, కృత్యంబు, ధర్మము, అగునే, తండ్రీ!
భావం: ఓ అశ్వత్థామా! నువ్వు ద్రోణాచార్యుని కుమారుడివి. పుట్టుకతో బ్రాహ్మణోత్తముడివి. వివేకం, బుద్ధి, దయ, దాక్షిణ్యం వంటి మంచి గుణాలతో పేరు పొందవలసినవాడివి. వీరులందరిలో నువ్వు గొప్పవాడివి. అటువంటి నువ్వు రాక్షసులు మాత్రమే చేయగలిగిన పనిచేశావు. నిద్రిస్తున్న పసిపిల్లలను హత్య చేశావు. ఇలా చేయడం ధర్మమేనా తండ్రీ!
ద్రోణాచార్యుడి కుమారుడైన అశ్వత్థామ, నిద్రిస్తున్న ఉపపాండవులను హతమార్చిన సందర్భంలో ద్రౌపది అశ్వత్థామతో అన్న మాటలివి.
మలయమున జందనముక్రియ
వెలయగ ధర్మజుని కీర్తి వెలయించుటకై
యిలపై నభవుడు హరియదు
కులమున నుదయించె నండ్రు గొందఱనంతా!
పదవిభాగం : మలయమున, చందనము, క్రియన్, వెలయగన్, ధర్మజుని, కీర్తిన్, వెలయించు టకై, ఇలపైన భవుడు, హరి, యదుకులమునన్, ఉదయించెన్, అండ్రు, కొందరును, అంతా!
భావం : ఓ అనంతా! చిరుగాలి వలన కలిగే ఆహ్లాదాన్ని, చందనం ఇనుమడింపచేయునట్లు, యుధిష్ఠిరుని కీర్తిని ఇంకా ప్రకాశింపచేయటం కోసం జన్మ అనేదే లేని శ్రీహరి యాదవ కులంలో అవతరించాడని కొందరు అంటారు.
రాజట ధర్మజుండు సురరాజ సుతుండట ధన్వి శాత్రవో
ద్వేజకమైన గాండివము విల్లట సారథి సర్వభద్ర సం
యోజకుడైన చక్రి యట యుగ్ర గదాధరుడైన భీముడ
య్యాజికి దోడు వచ్చునట యాపద గల్గుటిదేమి చోద్యమో!
పదవిభాగం: రాజు, అట, ధర్మజుండు, సురరాజ, సుతుండు, అట, ధన్వి, శాత్రవ, ఉద్వేజకము, ఐన, గాండివము, విల్లు, అట, సారథి, సర్వ, భద్ర, సంయోజకుడు, ఐన, చక్రి , అట, ఉగ్ర , గదా, ధరుడు, ఐన, భీముడు, ఆ, ఆజికి, తోడు, వచ్చునట, ఆపద, కల్గుట, ఇది, ఏమి, చోద్యమో!
భావం: ధర్మరాజు వంటి మహాత్ముడు రాజై ఉండగా, ఇంద్రుని కుమారుడైన అర్జునుడు తన చేతిలో ధనుస్సు ధరించి ఉండగా, శత్రువులను సంహరించే గాండివము విల్లయి ఉండగా, అందరినీ రక్షించే శ్రీకృష్ణుడే వీరి పక్షాన రథసారథియై ఉండగా, భయంకరమైన గదనుఆయుధంగా ధరించిన భీముడే ఆ ధర్మరాజుకి తోడుగా ఉండగా... పాండవులకు ఈ విధంగా వరుసపెట్టి కష్టాలు కలగడం ఆశ్చర్యాన్ని కలిగిస్తోంది. కాలమహిమ కాకపోతే ఈ విధంగా జరుగుతుందా!
పాండవుల కష్టాలను చూసి భీష్ముడు ధర్మరాజుతో మాట్లాడిన సందర్భంలోని పద్యం.
త్రిగజన్మోహన నీలకాంతి తనువుద్దీపింప బ్రాభాత నీ
రజ బంధుప్రభమైన చేలము పయిన్ రంజిల్ల నీలాలక
వ్రజ సంయుక్త ముఖారవిందమతిసేవ్యంబై విజృంభింప మా
విజయుం జేరెడు వన్నెలాడు మదినావేశించునెల్లప్పుడున్.
పదవిభాగం: త్రిజగత్, మోహన, నీలకాంతి, తనువు, ఉద్దీపింప, ప్రాభాత, నీరజ, బంధుప్రభము, ఐన, చేలము, పయిన్, రంజిల్ల, నీలాలక, వ్రజ, సంయుక్త, ముఖ, అరవిందము, అతి సేవ్యంబై, విజృంభింప, మా, విజయున్, చే రెడు, వన్నెలాడు, మదిని, ఆవేశించును, ఎల్లప్పుడున్.
భావం: ముల్లోకాలను మోహింపచేయగల శ్యామసుందరుడు, సూర్యుడు ఉదయిస్తున్నప్పుడు కనిపించే ఎరుపురంగులా ఉన్న ఉత్తరీయాన్ని ధరించినవాడు, అందమైన జుట్టు మధ్య ప్రకాశించే అరవిందం వంటి ముఖం కలవాడు, మా అర్జునుడికి తోడునీడగా ఉన్నవాడుఅయిన శ్రీకృష్ణుడు నా మదిలో నిరంతం నివసించి ఉండుగాక!
ఇది భీష్ముడు శ్రీకృష్ణుని స్తుతించిన సందర్భంలోని పద్యం.
హయరింఖాముఖ ధూళి ధూసర పరిన్యస్తాలకోపేతమై
రయజాతశ్రమ తోయ బిందుయుతమై రాజిల్లు నెమ్మోముతో
జయముం బార్థునకిచ్చు వేడ్కనని నా శస్త్రాహతిం జాల నొ
చ్చియు బోరించు మహానుభావు మదిలో జింతింతు నశ్రాంతమున్
పదవిభాగం: హయ, రింఖ, ఆముఖ, ధూళి, ధూసర, పరిన్యస్తాలకు, ఉపేతమై, రయజాత, శ్రమ, తోయ, బిందు, యుతమై, రాజిల్లు, నెర, మోముతో, జయముం, పార్థునకు, ఇచ్చు, వేడ్కన్, అనిన్, నా, శస్త్రాహతిం, చాలన్, ఒచ్చియు, పోరించు, మహానుభావు, మదిలోన్, చింతింతున్, అశ్రాంతమున్.
భావం: యుద్ధరంగం మీద రథాలు, గుర్రాల మూపురాల నుంచి ఎగిరి వచ్చిన దుమ్ము, ధూళితోను, శ్రమించటం వలన కలిగిన చెమటబిందువులతోనూ మెరుస్తున్న ముఖంతో, నాచే విడువబడిన శస్త్రాల దెబ్బలు బాధిస్తున్నప్పటికీ, అర్జునునికి విజయం కలిగించాలనేవేడుకతో యుద్ధం చేయించే శ్రీకృష్ణునికి నేను నమస్కరిస్తున్నాను.
కుప్పించి యెగసిన గుండలంబులకాంతి గగనభాగం బెల్ల గప్పికొనగ
నుఱికిన నోర్వక యుదరంబులో నున్న జగముల వ్రేగున జగతి గదల
జక్రంబు జేపట్టి చనుదెంచు రయమున బైనున్న పచ్చని పటము జాఱ
నమ్మితి నాలావు నగుబాటు సేయక మన్నింపుమని క్రీడి మఱల దిగువ
గరికి లంఘించు సింహంబు కరణి మెఱసి
నేడు భీష్ముని జంపుదు నిన్ను గాతు
విడువుమర్జున! యనుచు మద్విశిఖవృష్టి
దెరలి చనుదెంచు దేవుండు దిక్కు నాకు.
పదవిభాగం: కుప్పించి, ఎగసిన, కుండలంబుల, కాంతి, గగన, భాగంబు, ఎల్ల, కప్పికొనగన్... ఉరికినన్, ఓర్వక, ఉదరంబులోన్, ఉన్న, జగముల, వ్రేగున, జగతి, కదల... చక్రంబు, చేపట్టి, చనుదెంచు, రయమున, పైన, ఉన్న, పచ్చని పటము, జార ... నమ్మితి, నా, లావు, నగుబాటు, చేయక, మన్నింపుము, అని, క్రీడి, మరల, తిగువ.. కరికి, లంఘించు, సింహంబు, కరణి, మెరసి... నేడు, భీష్ముని, చంపుదు, నిన్ను, కాతు... విడువుము, అర్జున, అనుచు, మత్, విశిఖ, వృష్టి... తెరలి, చనుదెంచు, దేవుండు, దిక్కు, నాకు.
భావం: ఊపిరి బిగపట్టి రథం మీదనుంచి ఒక్కసారిగా ఎగిరిన శ్రీకృష్ణుని చెవుల కుండలాలకు ఉన్న కాంతులు ఆకాశమంతా వ్యాపించాయి. అతని కడుపులో ఉన్న లోకాలన్నీ ఒక్కసారిగా కదిలి, అలజడి చెందాయి. ఆయన భుజం మీద వేలాడుతున్న పీతాంబరం కిందకుజారిపోయింది. చేతిలో చక్రాన్ని ధరించి వేగంగా మీదకు వెడుతుండగా, ‘‘నా శక్తి మీద నాకు నమ్మకం ఉంది, నన్ను నువ్వు నవ్వులపాలు చేయకు కృష్ణా’’ అని అర్జునుడు బతిమాలుతుంటే, ‘‘నన్ను అడ్డగించకు. ఈరోజు భీష్ముడిని చంపి, నిన్ను రక్షిస్తాను’’ అంటూ ఏనుగుమీదకు లంఘించే సింహంలాగ, నా బాణాలను తప్పించుకుని నా మీదకు ఉరుకుతూ వచ్చే ఆ కృష్ణుడే దిక్కు నాకు’’ అన్నాడు భీష్ముడు.
ఒక సూర్యుండు సమస్త జీవులకు దానొక్కొక్కడై తోచు పో
లిక నే దేవుడు సర్వకాలము మహాలీలన్ నిజోత్పన్న జ
న్య కదంబంబుల హృత్సరోరుహములన్ నానా విధానూన రూ
పకుడై యొప్పుచునుండునట్టి హరి నే బ్రార్థింతు శుద్ధుండనై
పదవిభాగం: ఒక, సూర్యుండు, సమస్త, జీవులకు, తాను, ఒక్కొక్కడై, తోచు, పోలికన్, ఏ, దేవుడు, సర్వకాలము, మహాలీలన్, నిజ, ఉత్పన్న, జన్య, కదంబంబుల, హృత్, సరోరుహములన్, నానా, విధానూన, రూపకుడై, ఒప్పుచున్, ఉండునట్టి, హరిన్, నే, ప్రార్థింతు, శుద్ధుండనై.
భావం: ఒకే సూర్యుడు, సమస్త జీవులకు వేర్వేరుగా ఒక్కొక్క సూర్యుడు ఉన్నట్లు కనిపిస్తాడు. ఏ దేవుడు తన అద్భుతమైన లీలలతో, తన నుండి పుట్టిన జీవసమూహాల మనస్సులలో అనేక రూపాలలో ఉంటాడో, అటువంటి దేవుడైన శ్రీకృష్ణుడిని, నేను మంచిమనసుతోప్రార్థిస్తాను. (అని భీష్ముడు పలికాడు)
తండ్రులకెల్ల దండ్రియగు ధాతకు దండ్రివి దేవ నీవు మా
తండ్రివి తల్లివిం బతివి దైవమవున్ సఖివిన్ గురుండవుం
దండ్రులు నీ క్రియం బ్రజల ధన్యులజేసిరె? వేల్పులైన నో
తండ్రి! భవన్ముఖాంబుజము ధన్యత గానరు మా విధంబునన్
పద విభాగం: తండ్రులకు, ఎల్ల, తండ్రి, అగు, ధాతకు, తండ్రివి, దేవ, నీవు, మా, తండ్రివి, తల్లివి, పతివి, దైవము, అవున్, సఖివిన్, గురుండవు, తండ్రులు, నీ క్రియం ప్రజల, ధన్యులన్, చేసిరె, వే ల్పులైనన్, ఓ తండ్రీ, భవత్, ముఖ, అంబుజము, ధన్యతన్, కానరు, మావిధంబునన్.
భావం: ఓ దేవా! త ండ్రులందరికీ తండ్రి అయిన వాడు బ్రహ్మదేవుడు. అటువంటి ఆయనకే నీవు తండ్రివి. మాకు మాత్రం తల్లి, తండ్రి, పతి, దైవం, సఖుడు, గురుడవు... సర్వం నువ్వే. ఏ తండ్రులైనా నీలాగ ప్రజలను ధన్యులుగా చేశారా! దేవతలు సైతం మాలాగే నీముఖారవిందాన్ని చూసి ధన్యులయ్యే భాగ్యాన్ని పొందలేరు కదా!
ఏ దినమున వైకుంఠుడు
మేదినిపై దాల్చినట్టి మేను విడిచె నా
డా దినమున నశుభ ప్రతి
పాదకమగు కలియుగంబు ప్రాప్తంబయ్యెన్
పద విభాగం: ఏ, దినమున, వైకుంఠుడు, మేదినిపై, దాల్చినట్టి, మేను, విడిచెన్, నాడు, ఆ, దినమునన్, అశుభ, ప్రతిపాదకము, అగు, కలియుగంబు, ప్రాప్తంబు, అయ్యెన్.
భావం: మహారాజు అయిన పరిక్షిత్తుతో శుకమహర్షి ఇలా చెప్పాడు, ‘ఓ రాజా! భూమి మీద అవతరించిన శరీరాన్ని వైకుంఠుడు అయిన శ్రీకృష్ణుడు ఏ రోజున విడిచిపెట్టాడో, సమస్త అశుభాలను తీసుకు వచ్చే కలియుగం ఆ రోజే ప్రారంభం అయ్యింది.
చూడుడు నా కల్యాణము
పాడుడు గోవిందు మీది పాటలు దయతో
నాడుడు హరిభక్తుల కథ
లేడహములలోన ముక్తి కేగగ నిచటన్.
పద విభాగం: చూడుడు, నా, కల్యాణము, పాడుడు, గోవిందు, మీది, పాటలు, దయతోన్, ఆడుడు, హరి, భక్తుల, కథలు, ఏడు, అహములలోన, ముక్తికి, ఏగగన్, ఇచటన్.
భావం: ఓ మహనీయులారా! నాకు మంచి జరగాలనే విషయాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకోండి. దయతో మీరంతా గోవిందుని మీది గీతాలను గానం చేయండి. శ్రీహరి భక్తులకు సంబంధించిన చరిత్రలను నాకు వివరించండి. నేను ఇక్కడే ఉండి, ఏడు రోజులలో ముక్తిని పొందేమార్గాన్ని బోధించండి. అని పరిక్షిత్తు కోరాడు.
హరిమయము విశ్వమంతయు
హరి విశ్వమయుండు సంశయము పనిలేదా
హరిమయము గాని ద్రవ్యము
పరమాణువు లేదు వంశపావన వింటే
పద విభాగం: హరిమయము, విశ్వము, అంతయు, హరి, విశ్వమయుండు, సంశయము, పని లేదు, ఆ హరిమయము, కాని, ద్రవ్యము, పరమాణువు, లేదు, వంశపావన, వింటే.
భావం: ఓ రాజా! ఈ ప్రపంచం అంతా విష్ణుమూర్తితో నిండి ఉంది. శ్రీహరి ప్రపంచం అంతా వ్యాపించి ఉన్నాడు. ఇందులో ఎటువంటి సందేహం లేదు. శ్రీహరి లేని వస్తువు అనేది అణువంత కూడా ఈ ప్రపంచంలో ఉండదు. విన్నావా కౌరవవంశంలో జన్మించిన మహాత్మా! అనిశుకయోగీంద్రుడు పరీక్షిత్తుతో విష్ణుమూర్తి గురించి వివరించాడు.