రక్షకులు లేనివారల
రక్షించెదననుచు జక్రి రాజై యుండన్
రక్షింపుమనుచు నొక నరు
నక్షము బ్రార్థింపనేల యాత్మజ్ఞునకున్
పద విభాగం: రక్షకులు, లేనివారలన్, రక్షించెదను, అనుచున్, చక్రి, రాజు, అయి, ఉండన్, రక్షింపుము, అనుచున్, ఒక, నరునక్షమున్, ప్రార్థింపన్, ఏలన్, ఆత్మజ్ఞునకున్.
భావం: ఎవరికి రక్షణ లేదో వారిని రక్షించడానికి ప్రభువైన చక్రి (చేతిలో చక్రం ధరించిన శ్రీహరి) సిద్ధంగా ఉన్నాడు. అటువంటప్పుడు శక్తిసామర్థ్యాలు లేని ఒక నరుడిని రక్షణ కోసం వేడుకోవడం అనేది జ్ఞానం ఉన్న వారికి తగదు, అని శుకమహర్షి మహారాజు అయిన పరిక్షిత్తుకిబోధ చేశాడు.
మండలములోన భాస్కరు
డుండుచు జగములకు దీప్తి నొసగెడి క్రియ బ్ర
హ్మాండము లోపల నచ్యుతు
డుండుచు బహిరంతరములనొగి వెలిగించున్
పద విభాగం: మండలములోన, భాస్కరుడు, ఉండుచు, జగములకు, దీప్తిని, ఒసగెడి, క్రియన్, బ్రహ్మాండము, లోపలన్, అచ్యుతుడు, ఉండుచు, బహిః, అంతరములన్, ఒగి, వెలిగించున్.
భావం: సూర్యుడు సూర్యమండలంలోనే ఉంటాడు. అక్కడ ఉంటూనే లోకాలన్నిటికీ వెలుగును ఇస్తాడు. అదేవిధంగా పరమేశ్వరుడు బ్రహ్మాండంలో ఉంటూ లోపల, బయట ఒక క్రమంలో తన చైతన్యాన్ని, తేజస్సును ప్రసరింపచేస్తాడు. అని శుకమహర్షి పరిక్షిత్తుకుభగవంతుని గురించి బోధించాడు.
విశ్వాత్ముడు విశ్వేశుడు
విశ్వమయుండఖిలనేత విష్ణుండజు డీ
విశ్వములో దానుండును
విశ్వము దనలోన జాల వెలుగుచునుండన్.
పద విభాగం: విశ్వ, ఆత్ముడు, విశ్వ, ఈశుడు, విశ్వ, మయుండు, అఖిలనేత, విష్ణుండు, అజుడు, ఈ, విశ్వములోన్, తాన్, ఉండును, విశ్వము, తనలోనన్, చాల, వెలుగుచును, ఉండన్.
విష్ణుమూర్తి పుట్టుకలేని వాడు, అంటే అజుడు. ఈ ప్రపంచం అంతా తానే అయి ఉన్నవాడు. అంటే విశ్వమే ఆత్మగా కలిగినవాడు. అంతేకాదు, ఈ విశ్వానికంతటికీ ప్రభువు. ఈ విశ్వం అంతా వ్యాపించి ఉన్నవాడు. అన్నిటికీ అధినాయకుడు. ఈ ప్రపంచంలో విష్ణువు ఉంటాడు. ప్రపంచం అంతా విష్ణుమూర్తిలో ప్రకాశించి ఉంటుంది. విష్ణుమూర్తి గురించి పోతన వివరించిన పద్యం ఇది.
హరిసుతు బరిచరుగా గొని
హరిసుతు దునుమాడి పనిచె హరిపురమునకున్
హరివిభునకు హరిమధ్యను
హరి రాజ్యపదంబు నిచ్చె హరి విక్రముడై
పద విభాగం: హరి, సుతున్, పరిచరుగాన్, కొని, హరి, సుతున్, తునుము, ఆడి, పనిచె, హరి, పురమునకున్, హరి, విభునకు, హరి, మధ్యను, హరి, రాజ్యపదంబున్, ఇచ్చె, హరి, విక్రముడై.
భావం: హరి సుతుడు అంటే ఆంజనేయుని, పరిచరుగా కొని అంటే సేవకునిగా స్వీకరించి, హరిసుతుని అంటే వాలిని, తునుమాడి అంటే వధించి, హరిపురమునకున్ అంటే స్వర్గానికి పంపి, హరివిభునకు అంటే సుగ్రీవునకు, హరిమధ్యను అంటే తారను, హరిరాజ్యపదంబును ఇచ్చి అంటే వానర రాజ్యాన్ని ఇచ్చి, హరి అంటే శ్రీహరి అయిన శ్రీరాముడు, విక్రముడై అంటే విజయుడు అయ్యాడు.
రాముని గొప్పతనాన్ని పోతన ఈ పద్యంలో వివరించాడు. ఇందులో ‘హరి’ పదానికి ఉన్న అనేక అర్థాలను వాడాడు కవి.
తపమనగ మత్స్వరూపము
దపమను తరువునకు ఫలవితానము నేనా
తపముననే జనన స్థి
త్యుపసంహరణము లొనర్చుచుండుదు దనయా!
పద విభాగం: తపము, అనగ, మత్, స్వరూపము, తపము, అను, తరువునకు, ఫలవితానము, నేను, ఆ తపముననే. జనన, స్థితి, ఉపసంహరణములు, ఒనర్చుచుండుదున్, తనయా.
భావం: తనయా అంటే కుమారుడైన బ్రహ్మదేవుని తపస్సుకు మెచ్చి విష్ణుమూర్తి ఇలా పలికాడు... తపము + అనగ అంటే తపస్సు చేయడమంటే, మత్ అంటే నాయొక్క, స్వరూపము అంటే రూపము, తపము + అను అంటే తపస్సు అనెడి, తరువునకు అంటే చెట్టుకు, ఫలవితానము అంటే ఫలాలు రావడానికి కారణం, నేను అంటే నేనే, ఆ తపమున అంటే అటువంటి తపస్సు కారణంగానే, జనన + స్థితి + ఉపసంహరణము అంటే అంటే సృష్టిస్థితిలయ లను, ఒనర్చుచుండుదు అంటే చేస్తుంటాను.