Др Мария Йоббадь-Жирош: МУЧЕНЬ У ПРЕШЛОСЦИ И ТЕРАШНЬОСЦИ

- Преславена 780 рочнїца валалa Mученя -

Цeнтрална швeточносц отримана у цeрковнeй порти, дзe по Служби Божeй пригодну бeшeду отримал Виктор Вислаи, полґармештер Мученскей самоуправи, о прeшлосци и тeрашньосци Мучeня бeшeдовала др Мария Йоббадь-Жирош, а наступeл и хор зоз Еделиня.

Почитовани Торжествени сходзе! Почитовани нашо Госци!

Мили мойо Мученци!

Нєшка 6 авґуста зишли зме ше преславиц 780ат рочни ювилей нашого валала.

У чловековим живоце вше так, же кед ше приблїжує швето, шветочносц, чловек постава радоснєйши, щешлївши, очекує и наздава ше красним и приємним дожицом. Прето, ми ту нєшка шицки щешлїви. Преславюєме свой валал, його рочнїцу и виковни рост, дзечнє ше здогадуєме своїх предкох, и їх усиловносцох же би наш валал и ми у нїм були задовольни и щешлїви. Чуствуєме ше як єдна фамилия.

Родне место, родни валал тоти слова каждого чловека здогадую на щешлїве дзецинство. Ми Мученци цо ту жиєме, и ми котрим Мучень родни валал добре знаме цо значи кратки,,Пизондор”, длугока ,,Божня”, циха ,,Дебричка” и „Будованка”, котра нам вше добру жимну воду понука. Тоти слова при шицких нас виволую красни памятки зоз дзецинства.

Тото место - площа у порти при Церкви св апостолох Петра и Павла, дзе ше тераз находзиме найкрасша точка нашого валала. Зарює з того места мир, любов и кед попатриме доокола чувствуєме у своїм шерцу гордосц. Нєт значнєйше место у нашим валалє за отримованє нєшкальшого швета. Тота наша Церква, на тим Груну вечарами зоз рефлекторами ошвицена, надалєко ше видзи и ми ше зоз ню цешиме.

По традициї 6ого авґуста означуєме родзени дзень валала. Алє реалносц процивна, бо 6-ого авґуста знаме же валал нєстал, згорел. Зна ше же 6го авґуста 1878го року кед парасти тлачели жито з ципами и зоз пипки випадла жирячка на сламу, суха слама ше влапела, а хижи у тедишнїм чаше були зоз сламу поприкривани, запалєли ше, дул вельки витор и валал згорел.

Одкадз знаме, на основу чого твердзиме, зоз чим доказуєме тоти 780 роки?

Опатриме тераз историю (валала) Мученя. Алє ище скорей пред тим як ше врациме до прешлосци, сцем Вам повесц, же професор Иллеш Б. Тот зоз своїма виглєдованями найвецей зробел, найвецей преучовал историю валала.. Вон професор историї, историк, виглєдовач. Вон редактор пред трома роками обявеней кнїжки о Мученю. Тота кнїжка барз олєгчує роботу будуцим виглєдовачом.

На основи документох знаме же Мучень 1200го року уж населєне место. Причишльовал ше ґу твердинї Боршод, а його бивателє вояци на твердинї. Першираз ше спомина у документу „Варади Реґеструм” 1219тим року як MULCHUN. По латински: „Villa Mulchun”. После ше меня назва валала , єст вецей вариянти - Muczon, Muchyon, и 1500. року, конєчна назва постала МUCSONY. О назви, по традициї ше бешедує же; давно кед ше одходзело на вашар до Сендроа драга водзела през долїну рики Шайо. А Шайо часто вилївал. Преходзенє по блаце було барз чежке и нєможлїве. Тарґовци на кочох зоз Горнїци, з найвекшей часци Славянє, ту у блаце и зоз статком, а и сами ше „мучили” - и од того славянского ґлаґола мучиться ® постал МУЧЕНЬ. О назви места читаме и у кнїжки Пешти Фридєша.

Знаме же на Мадярске кральовство 1241-42го року нападли Татаре. У чаше напада Татарох 1241. року руйнована и твердиня Боршод при Еделиню. Битки було и медзи грунами при Мученю нєдалєко од Части. На шлїди Татарох нас здогадує назва Tatardulo (Татарски дильов) близко при Части. Пренайдзени и татарски гроб кед ше 1910. року правела нова валалска школа. У тим гробе пренайдзени татарски турбан и женски и дзецински прикраски за власи.

Єст документи о тим, же у ХІV сторочю, 1300го року место Мучень плацело Папови дзешатину. У ХV сторочю валал подпаднул под пана Цудара, а после нього панох Перинї.Далєй ше споминаю феудалци ) Феледи, Лорантфи, а прейґ нїх Мучень бул у составе и Ракоцийового панства, бул Ракоцийов маєток. Познєйше валал подпада и под тих панох: Єкелфалуши, Чаки, Ґулачи, Лошонци.

У ХVІ сторочю, кед Турци завжали Мадярску и Мучень им мушел плациц порцию. 1554го року у Мученю 24 хижи плацели порцию. Турци часто нападали тот край, так же знїчтожели и опустошели валали. Боршодски край концом 1600тих рокох барз опустошени. По пописох од 1548 по 1700 рок вельо боршодски валали ше споминаю як пустари. Спрам документох и Мучень ше двараз спомина як пустара - 1550. року и о сто роки, коло 1650.го року.

У ХVІ сторочю Реформация залапя и тот край. И Мучень бул реформатски валал. Вон бул филияла реформатскей церкви зоз Дисношгорватох. Познєйши приселєнци були грекокатолїцкей вири. Грекокатолїцка вира була моцнєйша од реформатскей у Мученю и єй вирнїки лєбо поставаю грекокатолїки лєбо виселюю з валалу.

Шлїдуюца значнєйша етапа у мадярскей историї после Туркох - то ошлєбодительна война Бочкая од 1604 до 1608. року. Иштван Бочкаї бул вожд гайдукох. Його битки ше одбували и у нашим краю, аж и на териториї нашого валала. „Царска войска од Сухакалоа прейґ долїни Биринь рушела ґу Еделиню“ - так гутори хронїка.

Понеже ше Мучень, у остатнїм чаше, вецей раз спомина як руски (русински) валал, а нє кажде ( од нас и од госцох) зна хто то Руснаци, одкадз вони пришли, кеди и прецо, прето тримам же треба о тим и мнє ту, тераз бешедовац - пояшнїц. А же би зме тото зявенє могли правилно ошвициц треба нам попатриц на цали Боршод комитат тедишнього часу.

Так, як зме уж скорей спомли, концом ХVІІ и початком ХVІІІ сторочя, перше нападанє Туркох, после Ракоцийова ошлєбодительна война, та и епидемия куґи спричинєли барз вельку смертельносц жительства. У тим чаше Мучень ше спомина як пустара. Тоти пустари ше починаю насельовац зоз людзми зоз горнїх бреговитих крайох, дзе глєдаю лєпши условия за живот. Феудални панове, же би людзоx прицагли на свойо маєтки, за єден час їх ошлєбодзовали од порцийох. У 1728. року у Боршодским комитату ище вше єст 103 места, котри скорей були населєни, алє постали пустари. Найвецей таки пустари було у срезу Сендро. У тедишнїм чаше и Мучень бул у тим срезу. У 1730. року уж єст населєних бивательох у шлїдуюцих местох: Абод, Девень, Куритян, Мучень, Ормош, Казинц, Ґарадна, Финке, Ганґач. Скоро на шицки места у Боршоду приселєли ше зоз далєких местох нє Мадяре, алє людзе цудзей бешеди.

На основи документох знаме, же тоти приселєнци були: Поляци, Словаци, Руснаци. Вони зоз сивера, зоз Карпатох рушели долу на юг пре лєпши економски условия. Найновши жридла твердза, же у боршодским комитату зоз славянским жительством населєни найстарши места: Вислава, Ракаца, Мучень. Спрам тедишнїх Канонских визитацийох дознаваме и националну припадносц жительства. За Церкву було интересантне знац число своїх вирних, односно конфесию жительства, же би ше знали обичаї и традиция вирних и цо треба убудуце пестовац.

Приселєнци, нє Мадяре, котрих до нєдавна наволовали ,,Тоти” (Словаци, Поляци-Лемки, Русини-Руснаци) були грекокатолїцкей вири. Грекокатолїцка вира створена зоз Брест-литовску унию 1596 и Ужгородску унию 1646. року. З тима униями єдно число православного священства затримало восточни обряд и признало папу, односно створена „руска вира“ и Греркокатолїцка Церква.. Значи концом ХVІІ и початком ХVІІІ сторочя Мучень населєни зоз грекокатолїками Русинами-Руснацами. Русини-Руснаци и отадз, зоз того краю селєли на юг до Бачки.

У 1747. року у Мученю уж єст парохия.

У историї Мученя бешедує ше и о тим, же вирнїки грекокатолїки себе привезли древену церкву зоз Девеню, бо сцекали од реформациї, а тиж ше наглашує же од 1698. року маю свою парохию.

У 1806. року мученска грекокатолїцка парохия мала 29 филияли, а 1817. року уж ма збудовану нову церкву зоз каменя прикриту з древом и древену турню. Прето ше могло случиц, же 1878 року кед бул огень, сгорела и Церква и дзвони ше розтопели. У тим огню нє лєм же згорела велька часц валалу и церква, алє и парохия, школа и валалска хижа. На памят Церкви и валала збудована Каплїчка у ґотским стилу при Церкви на чесц Пречистей Дїви Мариї. Прето од теди кед бул огень, шестого авґуста, вше ше у тей Каплїчки отримує шветочна Велька Служба Божа, бо то и швето Преображениє.

По писаню Елека Фенєша (1851) „Мучень ше находзи на ровней жеми на драги до Ґемеру при Фелшо Няраду. Обрабяца жем му другей класи, кед ше добре обрабя - добре и родзи. Пажици богати алє ше рики Бодва и Суха, а од Душноку и Шайо часто вилїваю. У месце єст 169 хижи и 882 жительох.

По податкох Прешовского шематизма од 1892. року Мучень у тим краю найвекша и найстарша парохия и ма 58 филияли. У тим року Мучень ма 1325 жительох и 266 хижи. Од 1325 жительох грекопкатолїки 1084, римокатолїки 122, Жидзи 75 и еванґелисти 37 и аґоштанци7 особи.

У 1940. року ище вше мученска грекокатолїцка парохия ма 14 филияли.

Од 1909. року у валалє парох Антал Вашкович. Пред тим служба ше кончела по старославянски, а вон запровадзел и Службу и казанї по мадярски. Исто так и у школи ше учело лєм по мадярски. У його часу у 1910. року збудовани будинок школи, котри и тераз стої, а у свой час „цешел би ше знїм гоч котри варош у боршодским комитату“. У истим року збудована и нова парохия. Aнтал Вашкович, поховани на мученским теметове, бул активни дружтвени и церковни дїяч: протоєрей, викар, папов коморнїк, писал и литературни твори на релиґийни теми.