Ενότητα 3

Ενότητα 3^η: Σημεία αναφοράς, μνημεία και θρύλοι

Αν βρίσκατε έναν πειρατικό χάρτη και έμοιαζε κάπως έτσι, πού θα σκάβατε για να ανακαλύψετε τον θησαυρό;

[Εικόνα 1]

Κι αν σας έλεγαν ότι ο θησαυρός κρύβεται στο Γαλάτσι, σε ποιο συγκεκριμένο σημείο θα τον αναζητούσατε με τη βοήθεια αυτών των πιο λεπτομερών χαρτών; [Εικόνες 2, 3]

Ο κόκκινος σταυρός στους παραπάνω χάρτες, βρίσκεται στο κέντρο του Γαλατσίου, το Παλιό Τέρμα.

Στο σταυροδρόμι αυτό συναντιούνται τα σημεία του ορίζοντα, αλλά και οι βασικοί οδικοί άξονες της περιοχής:

Η λεωφόρος Γαλατσίου που ανηφορίζει από τα Πατήσια στο Ψυχικό ως λεωφόρος Πρωτοπαπαδάκη, και η οδός Αγίας Γλυκερίας που συνδέει την Κυψέλη με τη Ν.Ιωνία, ως λεωφόρος Βεΐκου (Ομορφοκκλησιάς).

[Εικόνα 4]

Εκεί που συναντιούνται η λεωφόρος Γαλατσίου με την οδό Καραϊσκάκη, υπάρχει ένας πραγματικός θησαυρός: Είναι η δημοτική βιβλιοθήκη που στεγάζεται στο παλιό καμίνι!

Τα ασβεστοκάμινα που έδωσαν δουλειά στους πρώτους Γαλατσιώτες, αλλά και τους ταλαιπώρησαν για χρόνια με τους ρύπους και τον θόρυβό τους, έχουν μείνει σήμερα ζωντανά μνημεία του μόχθου των προηγούμενων γενεών. Όταν τα επισκεπτόμαστε και μαθαίνουμε γι' αυτά, συνειδητοποιούμε καλύτερα το παρελθόν του τόπου που ζούμε και μπορούμε να εκτιμήσουμε περισσότερο τα όσα μας προσφέρει η σύγχρονη εποχή. Στην περιοχή μας έχουν απομείνει τέσσερα ασβεστοκάμινα για να διηγούνται την ιστορία τους: Το κεντρικότερο, μεγαλύτερο και μόνο αξιοποιημένο, είναι αυτό της οδού Καραϊσκάκη, που πλέον λειτουργεί το πολιτιστικό κέντρο του δήμου· ακολουθούν το καμίνι της Ορφανίδου και δύο μικρότερα, ένα στον λόφο του Παιδιού (Γκράβα) και ένα στο παλιό λατομείο της ΛΑΤΟ στα κεντρικά Τουρκοβούνια. Η θέση τους φαίνεται στον χάρτη. [Εικόνα 6]

Σημεία αναφοράς για τον τόπο μας είναι όμως και οι εκκλησίες, όπως και τα μοναστήρια που φιλοξενεί· χώροι ιεροί, με πλούσια ιστορία, αλλά και συνδεδεμένοι με παμπάλαιους θρύλους! Η Ομορφοκκλησιά και η Αγία Γλυκερία που δίνουν το όνομά τους στον κεντρικό οδικό άξονα της περιοχής, ο Άγιος Σπυρίδωνας και ο Προφήτης Ηλίας που στέκονται στην κορυφή δύο λόφων της, το μοναστήρι του Αγίου Σάββα, που δεσπόζει σαν κάστρο πάνω από την λεωφόρο Γαλατσίου... Στον χάρτη που ακολουθεί, φαίνεται η θέση των πιο σημαντικών ιερών ναών στην περιοχή του Γαλατσίου: Αγία Ειρήνη, Ομορφοκκλησιά (Άγιος Γεώργιος), Αγία Γλυκερία, Άγιος Σπυρίδωνας, Προφήτης Ηλίας, «Παναγίτσα» Κυπριάδου, Άγιος Ανδρέας Λαμπρινής, Αγία Κυριακή και Άγιος Σάββας.

[Εικόνα 7]

Οι θρύλοι που συνδέονται με το Γαλάτσι είναι πολλοί και έχουν τις ρίζες τους στο μακρινό παρελθόν. Συγγραφείς του περασμένου αιώνα αλλά και σύγχρονοι ερευνητές, κάνουν λόγο για δίκτυο από υπόγειες στοές που ξεκινούν δίπλα από την είσοδο της Ομορφοκκλησιάς και φτάνουν ως τον Λυκαβηττό και την Πεντέλη! Στις σπηλιές του νότιου Τουρκοβουνίου ο λαός πιστεύει πως κάποτε ζούσαν καλικάντζαροι, ενώ ένα βάραθρο λίγο πιο δίπλα, λέγεται πως ήταν κρησφύγετο του φημισμένου ληστή Κακαράμπη! Ένας από τους πιο διαδεδομένους τοπικούς θρύλους, είναι εκείνος που θέλει το νερό στην πηγή της Αγίας Γλυκερίας να ξεπήδησε για πρώτη φορά κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, όταν τρία αδέλφια συναντήθηκαν στον τάφο του πατέρα τους και έμπηξαν τα μαχαίρια τους στο χώμα. Μας τον περιγράφει ο Δημήτριος Καμπούρογλου στο παρακάτω κείμενο:

Γραικός, Γενίτσαρος και Βενετσιάνος

Ήταν περασμένα τα μεσάνυχτα. Φωνή καμιά! Κανένα ζωντανό δεν έβγαζε φωνή στα ρημαγμένα μέρη. Και αν κάπου κάπου κανένα τριζόνι έκανε πως θα αρχίσει το παραπονιάρικο σκοπό του, ως κι αυτό σώπαινε από το φόβο του. Μακριά ακούστηκε και ένα πετεινάρι να λαλεί πίσω από κάτι χαλάσματα, μα και αυτού η φωνή τρομαγμένη πνίγηκε στο λαρύγγι του. Οι Τούρκοι κλεισμένοι στο Κάστρο. Οι Βενετσιάνοι τριγυρίζουν σαν τ’ αγρίμια στην χώρα. Οι Αθηναίοι είναι τρυπωμένοι στα σπίτια τους. Βρισκόμαστε στα 1687.

Σβηστό ήταν το καντήλι της Αγίας Γλυκερίας στο Γαλάτσι, κοντά στην Αθήνα. Κανείς δεν πηγαίνει να προσκυνήσει. Και μόνο το κυπαρίσσι της εκκλησίας, που το φυσούσε ο άνεμος, πήγαινε και ερχότανε, και ο ίσκιος του στον τοίχο έμοιαζε σαν καλόγηρος τυλιγμένος στο ράσο του. Το αγιασμένο νερό κατρακυλούσε μουρμουρίζοντας τον κατήφορο και πότιζε ότι έβρισκε στο δρόμο του.

* * *

Να, να και από κάτω από της όμορφης εκκλησιάς το δρόμο κάποιος προβάλλει. Φτάνει σε κάτι χαλάσματα, βγάζει βαθύ αναστεναγμό, και ακούει πέρα από τον βράχο τον αντίλαλο του μόνο. Έρχεται γύρω γύρω από τα χαλάσματα, κουνώντας λυπημένα το κεφάλι του. Ποιος άλλος από σένα, άμοιρε Αθηναίε, θα μπορούσε να γνωρίσει το σπίτι του; Χαϊδεύει το αγιόκλημα, που είχε φυτεμένο με την δύστυχη την αδελφή του, σκύβει, παραμερίζει τις πέτρες σαν κάτι να γυρεύει. Ύστερα φεύγει από κεί. Πάει κατά την εκκλησία, στέκεται, γονατίζει σε έναν τάφο εμπρός και φιλεί το μάρμαρο του. Χορτάριασε του γονιού ο τάφος!

-Μα γιατί κλαις σαν μικρό παιδί: τάχα θα ζεις και συ αύριο;

Τα αγριολούλουδα χύνουν γύρω την μυρωδιά τους. Ξαπλώνεται στη γη, ακουμπά το κεφάλι του στον τάφο και, κοιτάζοντας τον ουρανό, ρωτά τι έφταιξε και έμεινε έρημος και μοναχός στον κόσμο!

Αίφνης από τα Τουρκοβούνια κάποιος άλλος προβάλει. Οι νυχτερίδες τρελά φτερουγίζουν και τρίζουν γύρω του. Κατεβαίνει μονοπάτι μονοπάτι, πηδά έναν έναν τους βράχους και κοιτάζει παντού σαν κάτι να ζητεί. Η αγριεμένη όψη του φαίνεται πιο άγρια μέσα στο σκοτάδι. Αλίμονο σ’ εκείνον που θα τον βρει στο δρόμο του! Μα όσο πλησιάζει στην εκκλησιά κοντά, τόσο μερώνει.

-Γιατί κιτρίνισες και τρέμεις σαν κορίτσι, άγριε Γενίτσαρε;

Σε λίγο βλέπει ένα μαύρο πράγμα να έρχεται από το κάτω μέρος. Βαθύ σκοτάδι και δεν διακρίνει τι να είναι. Μα σε μια ξαφνική αστραπή βλέπει πως ήταν άνθρωπος. Ήταν Βενετσιάνος! Ο Γενίτσαρος έγινε πάλι Γενίτσαρος, βγάζει το χατζάρι του και χύνεται καταπάνω του.

[Εικόνα 8]

Μα να, και ο Βενετσιάνος δεν χωρατεύει. Πιάνει με το αριστερό χέρι του το δεξί του Γενίτσαρου. Σκουντιούνται σαν αγρίμια και με τα πολλά έρχονται κοντά στον τάφο. Πετιέται ο Αθηναίος με το σπαθί στο χέρι και βρίσκεται μπροστά τους.

-Εμένα βοήθα, πατριώτη, φωνάζει ελληνικά ο Βενετσιάνος, να σκοτώσουμε τον Τούρκο τον άπιστο!

-Κανέναν δεν βοηθώ! Τους Τούρκους και τους Βενετσιάνους ας τους αγαπούν οι άμυαλοι λαϊκοί. Εγώ και τους δυο τους ξέρω εχθρούς της πατρίδας μου. Όποιος είναι πιο γερός, ας φάει τον άλλο, και τους δυο ας τους φάνε τα σκυλιά και τα κοράκια. Μα τραβηχτείτε από δω! Δεν θα αφήσω να χυθεί αίμα ανθρώπινο στου πατέρα μου, του γέρο Χωραφά, τον τάφο!

* * *

Γιατί μια φωνή από τρία στόματα ακούγεται: «Αδελφέ μου!»; Γιατί μεμιάς πέφτουν τ’ άρματα κάτω; Γιατί ανοίγονται τρεις αγκαλιές; Ποιος το’ λπιζε, ο πρώτος, που μικρό τον πήραν οι Γενίτσαροι, ο δεύτερος, που παιδάκι τον εξαγόρασαν οι Βενετσιάνοι, και ο μικρός, που στάθηκε πιο τυχερός, για πρώτη φορά να σμίξουν, και σαν εχθροί, στου πατέρα τους τον τάφο;

Κοντεύει να ξημερώσει. Τα πουλάκια μέσα στα χαμόκλαδα τινάζουν τα φτερά τους, βγάζοντας χαρωπή λαλιά. Το νυχτοπούλι κρύφτηκε στα χαλάσματα, να μην το βρει η μέρα. Τα άστρα τρεμοσβήνουν. Η νυχτερίδα έγινε άφαντη. Πόσο θα σάστιζε ο διαβάτης, αν περνώντας έβλεπε ένα Γραικό, ένα Γενίτσαρο και ένα Βενετσιάνο γονατισμένους σιμά σιμά, να χύνουν μαύρο δάκρυ σ’ ένα τάφου λιθάρι!

* * *

Ποια από τις εκκλησίες του Γαλατσίου είναι άραγε πιο παλιά; Πιο όμορφη; Πιο σημαντική;

Η απάντηση είναι ότι όπως κάθε άνθρωπος, έτσι και κάθε μνημείο είναι ξεχωριστό και πέρα από συγκρίσεις, αξίζει προσοχής και σεβασμού. Για χάρη της μάθησης, ωστόσο, μπορούμε να δοκιμάσουμε να συγκρίνουμε δύο ναούς της περιοχής: Μέσα από τη διαδικασία αυτή, θα τους γνωρίσουμε καλύτερα και θα εξασκηθούμε στο να χρησιμοποιούμε επιχειρήματα στον καθημερινό μας λόγο. Για την δραστηριότητα αυτή, κατασκευάστηκαν οι παρακάτω λίστες με πληροφορίες, -μία για την Ομορφοκκλησιά (Άγιος Γεώργιος) και μία για την Αγία Γλυκερία-, οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν για να οργανωθεί μια «αναμέτρηση επιχειρημάτων», ένα debate.

[Εικόνες 9, 10]

Υπάρχουν πολλοί ακόμη τρόποι για να έρθουμε σε επαφή με τα μνημεία της περιοχής μας. Βιωματικοί, όπως η επίσκεψη / ξενάγηση σε κάποιο από αυτά, αλλά και δημιουργικοί, όπως η κατασκευή μοντέλων από χαρτόνι, η ζωγραφική τους απόδοση ή ο απλός χρωματισμός ασπρόμαυρων εικόνων τους. Ακολουθούν ένα σχέδιο της Ομορφοκκλησιάς από τον χαράκτη Τάσσο και διακοσμητικές λεπτομέρειες από το εσωτερικό του ίδιου ναού, που μπορούν να χρωματιστούν με κηρομπογιές. Πιο κάτω, φωτογραφίες από εκπαιδευτική επίσκεψη στο καμίνι του λόφου του Παιδιού και ζωγραφιές μαθητών από σχολείο της Γκράβας. [Εικόνες 11, 12, 13]

Πηγές Εικόνων:

Εικόνα 1

Υφή χάρτη θησαυρού ανακτήθηκε από http://www.clipartpanda.com/categories/pirate-treasure-map-clipart

Αντικείμενα χάρτη θησαυρού (σεντούκι, βουνά, πυξίδα) από επεξεργασία του http://tex.stackexchange.com/questions/86804/pirate-treasure-map

Εικόνα 2

Υφή χάρτη θησαυρού ανακτήθηκε από http://www.clipartpanda.com/categories/pirate-treasure-map-clipart

Αντικείμενα χάρτη θησαυρού (σεντούκι, βουνά, πυξίδα) από επεξεργασία του http://tex.stackexchange.com/questions/86804/pirate-treasure-map

Επεξεργασμένος χάρτης της τεχνικής υπηρεσίας του δήμου Γαλατσίου.

Εικόνα 3

Υφή χάρτη θησαυρού ανακτήθηκε από http://www.clipartpanda.com/categories/pirate-treasure-map-clipart

Αντικείμενα χάρτη θησαυρού (σεντούκι, βουνά, πυξίδα) από επεξεργασία του http://tex.stackexchange.com/questions/86804/pirate-treasure-mapΕπεξεργασμένος χάρτης (φύλλο V «Κηφισιά») του Kaupert (Curtius 1903)

Εικόνες 4, 5

Επεξεργασμένος χάρτης του δήμου Γαλατσίου. Τεχνική υπηρεσία δήμου Γαλατσίου.

Εικόνα 6

Επεξεργασμένος χάρτης του δήμου Γαλατσίου. Τεχνική υπηρεσία δήμου Γαλατσίου.

Επεξεργασμένη φωτογραφία ασβεστοκάμινου οδού Καραϊσκάκη ανακτήθηκε από http://www.galatsinet.gr/ta-asvestokamina/

Επεξεργασμένη φωτογραφία ασβεστοκάμινου οδού Ορφανίδου ανακτήθηκε από http://www.galatsinet.gr/ta-asvestokamina/

Επεξεργασμένη φωτογραφία ασβεστοκάμινου ΛΑΤΩ ανακτήθηκε από http://hellenicnature.blogspot.gr/2015/02/blog-post_80.html

Επεξεργασμένη φωτογραφία ασβεστοκάμινου λόφου του Παιδιού από το αρχείο Βαγγέλη Βαλασιάδη

Σεντούκι θησαυρού από επεξεργασία του http://tex.stackexchange.com/questions/86804/pirate-treasure-map

Εικόνα 7

Φωτογραφία ιερού ναού Αγίας Ειρήνης ανακτήθηκε από http://www.iaathethelontismos.gr

Φωτογραφία ιερού ναού Αγίας Γλυκερίας ανακτήθηκε από http://www.palmosnews.gr/fotos/635671170668151110.jpg

Φωτογραφία ιερού ναού Αγίου Σπυρίδωνος ανακτήθηκε από Google Earth

Φωτογραφία μονής Αγίου Σάββα, αρχείο Βαγγέλη Βαλασιάδη

Φωτογραφία μονής Προφήτη Ηλία, ανακτήθηκε από http://oreios.blogspot.gr/2014/03/tourkovounia-hills-of-athens.html

Φωτογραφία Ομορφοκκλησιάς, ανακτήθηκε από http://www.eie.gr/archaeologia/gr/layout/images/06/zoom/omorfoklhsia_plai2.tif.jpg

Εικόνα 8

Το κείμενο ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα https://antexoume.wordpress.com

Φωτογραφία από ομώνυμη παράσταση του 2ου Δ.Σ. Λεχαινών. Ανάκτηση https://sites.google.com/site/2odemlechainon/Drasthriothtes/2012---2013

Εικόνα 9

Η Ομορφοκκλησιά στις αρχές του 20ού αιώνα από Ορλάνδος (1923).

Η Ομορφοκκλησιά όπως μοιάζει σήμερα. Επεξεργασμένη φωτογραφία που ανακτήθηκε από www.eie.gr

Εικόνα 10

Φωτογραφία της Αγίας Γλυκερίας, ανακτήθηκε από http://www.palmosnews.gr/fotos/635671170668151110.jpg

Σημείωση 1:

[Για τα σχέδια του Paul Durand που απεικονίζουν τον Χριστό Σωτήρα και την Παναγία Βρεφοκρατούσα από το τέμπλο ενός ναού που βρίσκεται «avant όμορφη εκκλησιά près Athènes» και πιθανότατα είναι ο ναός της Αγ. Γλυκερίας, περισσότερα στη διατριβή της Καλαντζοπούλου (2000), σελ. 122-124].

Εικόνα 11

Η Ομορφοκκλησιά σε χαρακτικό του Τάσσου από το λεύκωμα του Χατζηδάκη (1956). Ανακτήθηκε από www.eikastikon.gr

Εικόνα 12

Διακοσμητικές λεπτομέρειες του εσωτερικού της Ομορφοκκλησιάς από το λεύκωμα του Ορλάνδου (1923).

Εικόνα 13

Το παλιό καμίνι του λατομείου «Αττική» στον λόφο του Παιδιού. Πρόγραμμα Βιβλιοδρομέας, ανακτήθηκε από paidiki-logotexnia.blogspot.gr

Πηγές Πληροφοριών:

Βλαχάκη, Α., Δράκου, Μ., & Ρηγόπουλος, Χ. (2007). Αγχεσμός & Αγία Γλυκερία. Δύο σημεία αναφοράς στο Γαλάτσι. Δήμος Γαλατσίου.

Βλαχάκη-Δημητρίου, Α., Δράκου Μ., & Ρηγόπουλος Χ. (2013). Ασβεστοκάμινα & Νταμάρια... Δήμος Γαλατσίου.

Γιαννόπουλος, Ι. (1999). Μυστική Αθήνα και Αττική. Αθήνα: Έσοπτρον. [για το υπόγειο δίκτυο στοών που συνδέουν Ομορφοκκλησιά, Μονή Πεντέλης, Άγιο Ισίδωρο στον Λυκαβηττό και Αγία Δύναμη, σελ. 219]

Curtius, E., Kaupert, J. (1903). Karten von Attika, v.1. Berlin: Reimer.

Δράκου, Μ., Ρηγόπουλος, Χ. (2006). Ομορφοκκλησιά: ένα διαχρονικό μνημείο σ’ έναν υπέροχο τόπο. Αθήνα: Δήμος Γαλατσίου. [για τη σύνδεση των Τουρκοβουνίων με τους καλικάντζαρους, σελ. 73]

Καλαντζοπούλου, Στ. (2000). Σχέδια και σημειώσεις Durand. Στ. Α. Καλαντζοπούλου, Μεσαιωνικοί ναοί της Αθήνας από σωζόμενα σχέδια και σημειώσεις του Paul Durand, (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), ΕΚΠΑ: Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα.

Καμπούρογλου, Δ. (1964). Γραικός, Γενίτσαρος και Βενετσιάνος, στο Αναγνωστικόν Στ' Δημοτικού μέρος Α' «από τον Εθνικόν Βίον». Αθήνα: ΟΕΔΒ.

Λελούδας, Ν. (2005). Εξερευνώντας την υπόγεια Ελλάδα. Τα σπήλαια - Μύθοι και Πραγματικότητα, τ. Α'. Αθήνα: Ελεύθερη Σκέψις. [για τη σπηλιά του Κακαράπη, σελ. 40]

Μίτσης, Π. (2005). Οδωνυμικά του Γαλατσίου. Πολιτιστικό πρόγραμμα τοπικής ιστορίας Δ1 & Δ2 Δημοτικού. 5^ο πειραματικό ολοήμερο δημοτικό σχολείο Γαλατσίου. Ανακτήθηκε στις 20/7/16 από τη διεύθυνση https://panamitsis.files.wordpress.com/2011/05/odonymika-toy-galatsiou.pdf

Ορλάνδος, Α. (1923). Μεσαιωνικά μνημεία της πεδιάδος των Αθηνών και των κλιτυών Υμηττού – Πεντελικού, Πάρνηθος και Αιγάλεω, τεύχος Γ’, Αθήνα.

Χατζηδάκης, Μ. (1956). Βυζαντινά Μνημεία Αττικής και Βοιωτίας. Αρχιτεκτονική - Ψηφιδωτά - Τοιχογραφίες. Αθήνα: Εκδόσεις Αθηνών.

Χατζούδης, Ν. (2016). Το Γαλάτσι και οι Γαλατσιώτες στο διάβα του 20ού αιώνα. Πρώτος τόμος 1900-1974. Αθήνα: Ταξιδευτής.