Μεσαίωνας, Φραγκοκρατία και Τουρκοκρατία

Ο ιερός ναός του Αγίου Ανδρέα στο μετόχι των Πατησίων. Βρίσκεται κοντά στην πλατεία Αμερικής.

Η ώρα της επανάστασης πλησιάζει

Από την παραπάνω ιστορία, γίνονται κατανοητές οι δύσκολες συνθήκες ζωής στην υπόδουλη Αθήνα.

Οι χριστιανοί έχαιραν βέβαια κάποιου σεβασμού στο Ισλάμ ως «λαός της Βίβλου», αφού το Κοράνι θεωρεί πως ο θεός τους είναι ο ίδιος με εκείνον των μουσουλμάνων. Έτσι, στην οθωμανική αυτοκρατορία, ο ειδικός φόρος (κεφαλικός), που πλήρωναν κάθε χρόνο στον σουλτάνο, θεωρητικά αποτελούσε εγγύηση για την προστασία της ζωής, της περιουσίας και των λατρευτικών δικαιωμάτων τους.

Στην πράξη, ωστόσο, οι χριστιανοί δεν μπορούσαν να αποφύγουν ούτε την κρατική βία (όπως τα παιδομαζώματα), ούτε την άνιση μεταχείριση (όπως τους άδικους και παράλογους φόρους), ούτε τις αυθαιρεσίες και τους εκβιασμούς. Όσοι βέβαια είχαν χρήματα, μπορούσαν να καταφύγουν στη δωροδοκία (μπαξίσι) προς τους τοπικούς αξιωματούχους και να εξασφαλίσουν κάποια ηρεμία. Η ζωή των πιο φτωχών ήταν όμως συχνά ανυπόφορη.

Ο Σκωτσέζος περιηγητής John Galt σε ένα ταξίδι του από την Αθήνα στην Αρκαδία, αναφέρει (1813) ότι για να προστατεύουν τα πρόβατά τους από λύκους και όρνεα, οι βοσκοί κρατούσαν όπλα. Σχολιάζοντας την εικόνα εξαθλίωσής τους, προσθέτει: «Ίσως έρθει καιρός που οι άνθρωποι αυτοί θα παρακινηθούν να στρέψουν τα όπλα τους κατά των καταπιεστών τους. Γιατί τι είναι αυτοί για τους Τούρκους, αν όχι πρόβατα; Και τι είναι οι Τούρκοι γι' αυτούς, αν όχι λύκοι και όρνεα;» Ο καιρός της μεγάλης επανάστασης, ήταν φανερό ότι πλησίαζε. [Εικόνα 11]

Πηγές Εικόνων:

Εικόνα 1

Επεξεργασμένη εικόνα της Αγίας Γλυκερίας από το καθολικό της Ομορφοκκλησιάς. Φωτογραφία του Ι. Λιάκουρα, ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα http://www.eie.gr/byzantineattica/view.asp?cgpk=490&lg=el&obpk=470&xsl=detail#

Εικόνα 2

Επεξεργασμένη φωτογραφία της Ομορφοκκλησιάς που ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα www.galatsi.gov.gr

Σημείωση 1:

[Σχετικά με την συμβολική κατατρόπωση του «πατέρα των θεών» από τον νέο χριστιανικό θεό, διαβάζουμε στον Συναξαριστή ότι η δυνατή προσευχή της Αγίας Γλυκερίας -στην Τραϊανούπολη των χρόνων του Αντωνίνου του Ευσεβή (138-161 μ.Χ.)-, έκανε το άγαλμα του Δία να γκρεμιστεί από το βάθρο του και να σπάσει. Η συγκεκριμένη αγία μπορεί λοιπόν να συνδέεται με τον εξαγνισμό ενός τόπου, όπου η παρουσία του Δία είχε ειδικό βάρος (για τη θεωρία διασύνδεσης της Αγίας με τον βωμό του Δία βλ. Κοντογεωργοπούλου 2016). Ίσως γι' αυτό η εικόνα της να έχει τόσο σημαντική θέση στην τοιχογραφία της Ομορφοκκλησιάς: είναι η μοναδική γυναίκα αγία -εκτός φυσικά της Παναγίας- στο σωζόμενο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού. Αποδίδεται ολόσωμη και μάλιστα στον χώρο του διακονικού, δεξιά από το ιερό (για το εικονογραφικό πρόγραμμα της Ομορφοκκλησιάς βλ. Βασιλάκη - Καρακατσάνη 1971). Ο ίδιος ο ναός, που θυμίζουμε πως βρίσκεται μια ανάσα από τον αρχαίο βωμό του Δία, αρχίζει να χτίζεται λίγο πριν το 1200 ως καθολικό μονής, πιθανόν στα ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού (βλ. Ορλάνδος 1921). Η οικοδόμησή του μάλλον ολοκληρώνεται μέσα στη Φραγκοκρατία, όπως φανερώνουν ορισμένα στοιχεία όπως ο γοτθικός χαρακτήρας των νευρώσεων στο παρεκκλήσι του (βλ. Μπούρας 2010).]

Εικόνα 3

Σύνθεση εικόνων ανακτημένων από τη Wikipedia: αριστερά, το οικόσημο της οικογένειας de la Roche, στο κέντρο το (καταλανικό) έμβλημα του Δουκάτου των Νέων Πατρών και δεξιά το οικόσημο της οικογένειας Acciaiuoli.

Σημείωση 2:

[Σκοπός της σύνθεσης ήταν να αποδοθούν οι τρεις κύριες περίοδοι της Φραγκοκρατίας στην Αθήνα. Συνειδητά παραλείπεται το οικόσημο των de Brienne και αποσιωπάται το διάστημα μεταξύ 1395–1402 όπου τον έλεγχο είχαν οι Βενετοί, ώστε να μην προκληθεί σύγχυση.]

Εικόνες 4, 5

α. Ανάκτηση από autochthonesellhnes.blogspot.gr Ψηφιακή απεικόνιση του Παρθενώνα την περίοδο 1463 - 1687.

β. Ανάκτηση από www.byzantineathens.com Υδατογραφία του Eugène Peytier.

Ο Παρθενώνας με το μικρό τζαμί που φιλοξένησε στα ερείπιά του μεταξύ 1688-1844.

Σημείωση 3:

[Υποστηρίζεται πως το 1456 ο Τουραχάνογλου απέφυγε να καταλάβει την Ακρόπολη με έφοδο κατά μέτωπο και προτίμησε να την πολιορκήσει, ώστε να μην κινδυνέψουν τα αρχαία της μνημεία για τα οποία γνώριζε τον θαυμασμό του Μωάμεθ Β' (βλ. Αρχοντίδου-Αργύρη & Αργυρός). Δύο αιώνες αργότερα (1687), ο Morosini δεν έδειξε αντίστοιχη ευαισθησία και επέλεξε να βομβαρδίσει τον Παρθενώνα. Σε ένα γράμμα προς τον αδελφό της, η κυρία επί των τιμών της συζύγου του κόμη von Königsmarck, Σουηδού υπαρχηγού της βενετσιάνικης αποστολής, σημειώνει: «η Αυτού Εξοχότητα ήταν πολύ απρόθυμη να καταστρέψει τον όμορφο ναό που στεκόταν για 3000 χρόνια και καλείτο ναός της Αθηνάς· όμως αυτό δεν είχε καμιά σημασία· οι βόμβες έκαναν τη δουλειά τους και ο ναός αυτός δεν θα μπορέσει να ξαναχτιστεί στον κόσμο αυτόν».]

Εικόνα 6

Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα el.travelogues.gr Οι περιηγητές Jacob Spon και George Wheler πάνω στα άλογά τους. Εξώφυλλο της ολλανδικής έκδοσης (1689) του βιβλίου του Spon.

Σημείωση 4:

[Ο Guillet μπορεί να είπε ψέματα ότι οι πληροφορίες που χρησιμοποίησε για τις συλλογές του (για την Αθήνα και τη Σπάρτη) ήταν «από πρώτο χέρι», αλλά η περιγραφή τόπων εξ αποστάσεως δεν ήταν μέχρι τότε κάτι το σπάνιο. Ιδιαίτερα αν αναλογιστεί κανείς ότι το έργο των τότε περιηγητών ήταν δύσκολο και επικίνδυνο. Αυτό άλλωστε φανερώνει και το γεγονός ότι από τους τρεις Άγγλους που ξεκίνησαν από τη Βενετία (20 Ιουνίου 1675) μαζί με τον Spon, μόνο ένας (ο George Wheler) κατάφερε να γυρίσει ζωντανός στην πατρίδα του. Από τους άλλους δύο, ο πρώτος, ένας ευγενής με το όνομα Sir Giles Eastcourt, αρρώστησε στη Ναύπακτο και πριν περάσει το καλοκαίρι πέθανε στη Βιτρινίτσα (Τολοφώνα). Ο δεύτερος, ένας μαθηματικός με το όνομα Francis Vernon, παρότι κατάφερε να επισκεφθεί τον Παρθενώνα και να κάνει μετρήσεις χωρίς να πυροβοληθεί -καθώς οι κινήσεις του φαίνονταν ύποπτες στους φρουρούς-, σκοτώθηκε τελικά λίγους μήνες μετά, όταν φτάνοντας στην Περσία την άνοιξη του 1677, ενεπλάκη σε έναν ανούσιο καβγά για ένα μαχαιράκι.]

Εικόνες 7, 8

α. Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα atenas-diariodeabordo.blogspot.gr

1674. Η Αθήνα όπως τη σχεδίασε ο Ιησουίτης Jacques Paul Babin στο έργο του Relation de l'etat present de la ville d'Athenes (...) το οποίο εκδόθηκε με τη συνδρομή του Spon λίγους μήνες πριν ο ίδιος ταξιδέψει στην Ελλάδα.

β. Ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα el.travelogues.gr 1678. Απεικόνιση της Αθήνας από τον Spon.

Σημείωση 5:

[Τον καιρό που ο J. Spon ξεκίνησε το ταξίδι του από τη Βενετία προς την Ελλάδα, είχε στα χέρια του το βιβλίο του Guillet, με σκοπό να αντιπαραβάλει τα όσα γράφονταν εκεί προς την πραγματικότητα. Στο έργο που εξέδωσε μετά την επιστροφή του, κατηγόρησε τον Guillet ως απατεώνα. Όταν εκείνος απάντησε με μια σειρά από γράμματα, ο Spon συνέχισε την αντιπαράθεση στο (1679) Réponses à la Critique publiée par M. Guillet..., στο οποίο συγκέντρωσε 122 λανθασμένες περιγραφές και εκτιμήσεις του Γάλλου ιστοριογράφου. Σε αυτές, περιλαμβάνει και την αναφορά στον Αγχεσμό ως «δασωμένο όρος» (σελ. 127-128), θεωρώντας ότι ο Guillet μπερδεύει τον Λυκαβηττό με την Πεντέλη. Στη συγκεκριμένη παρατήρηση συμφωνεί και ο Laborde 1854 (τ.1 σελ. 80). Περισσότερα για τη διαμάχη των δύο ανδρών στο Stoneman 1987 σελ.77-79.)]

Εικόνες 9, 10

Τα καθολικά από τα μετόχια του μοναστηριού που ίδρυσε η Αγία Φιλοθέη το 1572.

α. Ανακτήθηκε από flickr.com Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Καλογρέζα. Μια στοά οδηγεί στην Κρύπτη της Αγίας Φιλοθέης.

β. Ανακτήθηκε από syndesmosklchi.blogspot.gr Άγιος Ανδρέας, πλ. Αμερικής. Εδώ χτύπησαν οι Τούρκοι την Αγία Φιλοθέη.

Εικόνα 11

Ανακτήθηκε από τη σελίδα www.europeana.eu Έργο του Otto Magnus von Stackelberg (1831) (σχέδιο VI). Βοσκός από την Αρκαδία.Όπως διαβάζουμε στο el.travelogues.gr οι χωρικοί πλησίαζαν τον καλλιτέχνη, κοιτούσαν τις γραμμές που ζωγράφιζε και τον ρωτούσαν με παιδική αφέλεια αν τα σκίτσα θα βοηθήσουν στην απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους.

Σημείωση 6:

[Για τους άδικους και παράλογους φόρους που αναφέρονται στο κείμενο, αντιγράφουμε από το Γέροντας & Νικολούδης (1997) σελ. 66:

Οι επινοήσεις των Τούρκων στο φορολογικό σύστημα ήταν πολλές και πρωτότυπες. Ένα πρόχειρο παράδειγμα αποτελεί το «ντις παρασί», ο «φόρος των οδόντων». Εάν δηλαδή κάποιος Τούρκος καταδεχόταν να φάει στο σπίτι Χριστιανού, ο τελευταίος ήταν υποχρεωμένος κατά την αναχώρηση του Τούρκου να του καταβάλει το «ντις παρασί». Ο Καμπούρογλου, ειρωνευόμενος αυτή την επινόηση, γράφει «εκόπιασε βλέπετε ο άνθρωπος μασώντας». Ένας άλλος περίεργος φόρος τον οποίο κατόρθωσε να επινοήσει η τουρκική δολιότητα ήταν το «δικαίωμα επί φόνου». Εάν δηλαδή συνέβαινε κάποιος φόνος και δεν συλλαμβανόταν ο δολοφόνος ή εάν κάποιος πέθαινε μετά από πτώση από δένδρο ή εξαιτίας άλλου είδους πτώσης ή εάν πνιγόταν σε πηγάδι, ούτε αυτό το είδος θανάτου ονομαζόταν από τους Τούρκους «φονικό» και οι αρχές ζητούσαν από κάθε ελληνικό σπίτι 23 άσπρα. Οι αυθαιρεσίες των εκάστοτε φορολογικών οργάνων ήταν υπέρμετρες αλλά και πολλές φορές άδικες. Οι δυστυχείς χωρικοί της Αττικής για να ανταπεξέλθουν στους δυσβάστακτους αυτούς φόρους υποθήκευαν τα κτήματά τους σε Τούρκους τοκογλύφους, όχι σπάνια με τόκο 30-40% με αποτέλεσμα όταν δεν εξοφλούσαν τα χρέη τους να βγάζουν οι Τούρκοι τα κτήματα των χωρικών σε πλειστηριασμό. Με αυτή τη μέθοδο οι Αρβανίτες της Αττικής έχασαν το 1675 τα δύο τρίτα των γαιών γύρω από τα χωριά τους. Παράνομοι ήταν ο φόρος επί των κηδειών, η έκτακτη εισφορά σε περίπτωση πολέμου και οι φόροι σε αγάμους και εγγάμους, όπως το «gerdek resmi», δηλαδή το δικαίωμα αρραβώνων το οποίο προσδιοριζόταν στον κανουνναμέ της Αθήνας στο ύψος των 30 άσπρων για τις κοπέλες και των 15 για τις χήρες.]

Πηγές Πληροφοριών:

Αρχοντίδου Αργύρη, Α. & Αργυρός, Λ. (n.d.) Η οθωμανική Αθήνα μέσα από τις συλλογές του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών. Ανάκτηση από www.athenscitymuseum.gr

Βασιλάκη – Καρακατσάνη, Α. (1971). Οι τοιχογραφίες της όμορφης εκκλησίας στην Αθήνα. Αθήνα: Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία.

Babin, J., P. (1674). Relation de l'etat present de la ville d'Athenes : ancienne capitale de la Grece, batle depuis 3400 ans avec un abrege de son histoire et des antiquites. Lyon: L. Pascal. Ανάκτηση από Google Books.

Γέροντας, Δ. & Νικολούδης, Ν. (1997). Αθήνα 1456-1686: η προσωπογραφία μιας πόλης. Αθήνα: Τροχαλία.

Galt, J. (1813). Letters from the Levant. Containing views of the state of society, manners, opinion and commerce, in Greece and several of the principal islands of the Archipelago. London: Cadell and Davies. Ανάκτηση από Google Books. [για τους βοσκούς - πρόβατα, σ. 77-78]

Gjörwell, C., C. (1757) Det Swenska Biblioteket (vol 3. p. 25-66) Stockholm: Wildiska Tryckeriet, όπως αναφέρεται στο Webster, T. (1842). Åkerhielm Anna Månsdotter Agriconia, στο The Biographical Dictionary of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge, (vol 1 part 2, p.589) London: Longman. Ανάκτηση από Google Books. [σχετικά με τη συνοδό της γυναίκας του von Königsmarck]

Guillet, A., G. (1675). Athenes ancienne et nouvelle, et l'estat present de l'Empire des Turcs, contenant la vie du Sultan Mahomet IV. Παρίσι: Estienne Michallet. Ανάκτηση από Google Books. [Η αναφορά στον Αγχεσμό γίνεται στις σελ. 94-95] Δεν θα πρέπει να μας δημιουργεί σύγχυση το ότι ο Guillet υπογράφει τα έργα του με διάφορα ονόματα, όπως Sieur de La Guilletière (στο εν λόγω βιβλίο) Guy Guillet de Saint-Georges κ.ά. Σχετικά και στο R. Watt 1824 Bibliotheca Britannica vol.I, σελ.450l ]

Καμπούρογλου, Δ. (1889). Μνημεία της ιστορίας των Αθηναίων δημοσιευόμενα υπό Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου. Τόμος 1, Αθήνα: Παπαγεωργίου. [για την ιστορία της Αγίας Φιλοθέης, σελ. 145-]

Καμπούρογλου, Δ.(1914) Ο Αναδρομάρης. Αθήνα: Φέξη. [για την τουρκική επιτροπή που ενημέρωσε τον φον Όστεν, σελ. 38]

Κεφαλληναίου, Ε. (2004). Η Αθήνα στους περιηγητές 15^ος – 19^ος αιώνας. Δήμος Αθηναίων. [για τη διαμάχη Spon - Guillet, σ.34]

Κοντογεωργοπούλου, Χ. (2016). Η Βυζαντινή Αττική. Αθήνα: Σιάτρας. [για τη σύνδεση Αγίας Γλυκερίας και Διός Αγχεσμίου σ.170-172]

Κωνσταντινίδης, Γ. (1876). Ιστορία των Αθηνών από Χριστού γεννήσεως μέχρι του έτους 1821. Επανέκδοση με νέα στοιχειοθεσία, Αθήνα 2000: Πολιτισμικός Οργανισμός Δήμου Αθηναίων.

Laborde, Comte de. (1854). Athènes aux XV, XVI et XVII siècles, τ.1. Paris: Jules Renouard. Ανάκτηση από Google Books. [επιβεβαίωση του Spon, σ.80]

Laborde, Comte de. (1854). Athènes aux XV, XVI et XVII siècles, τ.2. Paris: Jules Renouard. Ανάκτηση από Google Books. [τα γράμματα της συνοδού της γυναίκας του von Königsmarck σ.274-277]

Μέρτζιος, Κ., Δ. (1954). Η Οσία Φιλοθέη, στο Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, τόμος 13, τεύχος 1. Θεσσαλονίκη. (σ.122-129)

Μπίρης, Κ. (1971). Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών. Η μετονομασία των οικισμών. Αθήνα.

Μπούρας, Χ. (2010). Βυζαντινή Αθήνα 10ος - 12ος αιώνας. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.

Mendelssohn – Barthodly, K. (1873). Ιστορία της Ελλάδος από της εν έτει 1453 Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων. Αθήνα: Κορομηλάς. [για τις αυθαιρεσίες των Τούρκων κατακτητών σ. 11]

Miller, W. (1909). Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι (1204 – 1566). Αθήνα: Πελεκάνος.

Miller, W. (1921). Essays on the Latin Orient. Cambridge University Press. [για την ημερομηνία κατάκτησης της Αθήνας]

Σιμωνοπετρίτης, Μ., ιερ. (2011). Η αγία μάρτυς Γλυκερία και ο άγιος Λαοδίκιος, ο δεσμοφύλακας. Στο Νέος Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, (τ. Θ', Μάιος, σελ.153-154). Αθήνα: Ίνδικτος.

Πάλλης, Γ. (2009). Τοπογραφία του αθηναϊκού πεδίου κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο. Οικισμοί, οδικό δίκτυο και μνημεία. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης.

Riley-Smith, J. (1999). The Oxford History of the Crusades. Oxford University Press.

Setton, K. (1991). Venice, Austria and the Turks in the Seventeenth Century. The American Philosophical Society. Memoirs series, vol 192. Philadelphia: Independence Square. p.301-331. Ανάκτηση από Google Books [για την καταστροφή του Παρθενώνα]

Spon, J. (1678). Voyage d'Italie, de Dalmatie, de Grece et du Levant, fait aux années 1675 et 1676 par Iacob Spon et George Wheler. Lyon: Chez Antoine Cellier. Ανάκτηση από Google Books.

Spon, J. (1679). Reponse a la critique publiee par M. Guillet sur (son) voyage de Grece. Lyon: Amaulri. Ανάκτηση από Google Books. [για τη λίστα με τις 122 ανακρίβειες του Guillet]

Stackelberg O., M. (1831). Trachten und Gebräuche der Neugriechen. Βερολίνο: Reimer. Ανάκτηση από Google Books.

Stoneman, R. (1987). Land of Lost Gods : The Search for Classical Greece. London: Hutchinson.

Ορλάνδος, Α. (1923). Μεσαιωνικά μνημεία της πεδιάδος των Αθηνών και των κλιτυών Υμηττού – Πεντελικού, Πάρνηθος και Αιγάλεω, τεύχος Γ’, Αθήνα.

Τουρκοβούνια. (2016, Αύγουστος 15). Ανακτήθηκε από www.psychiko.gov.gr [για το ότι τα Τουρκοβούνια πήραν το όνομά τους λόγω ύπαρξης εκεί τουρκικού νεκροταφείου]