WATERMOLENS
WATERMOLENS : WERKING EN TYPES
WATERMOLEN MET VERTIKAAL RAD
Dit zijn de klassieke en oudste molens, zij kunnen naar het type waterrad en de plaats van de inlaat, worden onderscheiden in:
Bovenslagmolen
Een bovenslagmolen wordt vooral toegepast op beekjes met een zwakke stroming. Om de kracht van het water optimaal te benutten wordt een beekje met een goot omgeleid om het zo boven op het rad te laten stromen. Soms wordt er voor de molen ook nog een molenvijver aangelegd, een soort stuwmeer, zodat er minder snel watertekort ontstaat bij het malen.
Middenslagmolen
Bij middenslagmolens wordt het water halverwege het rad aangevoerd; het rad komt in beweging door zowel het gewicht als door de stroomsnelheid van het passerende water. Middenslagmolens komen veel voor in Limburg en Haspengouw.
Onderslagmolen
Bij onderslagmolens stroomt het water onder het rad door. Dit type molen komt vooral voor op de wat grotere beken/kleinere rivieren en is typisch voor waterlopen met een klein verval. We vinden deze molens vrij frequent in de Kempen.
Turbinemolen > >
TURBINEMOLEN
Bij klassieke turbinemolens is er geen sprake meer van een rad buiten de molen, maar van een horizontaal schoepenrad in een behuizing, waarbij het geheel zich onder water bevindt. Alleen een aandrijfas steekt nog boven water uit. Door het water door de turbine te laten lopen wordt het schoepenrad met aandrijfas in beweging gebracht. In de vierde en vijfde eeuw kwam een geheel houten turbine tot ontwikkeling. Later werden zowel het schoepenrad als de behuizing van metaal gemaakt. In de provincie Limburg zijn rond 1900 bij veel molens het buitenrad vervangen door een turbine vanwege het hogere rendement.
In de moderne techniek worden turbines gebruikt voor het opwekken van elektriciteit in waterkrachtcentrales bij stuwdammen. Vooral in bergachtige gebieden is dit een rendabele en milieuvriendelijke manier van energievoorziening (zogenaamde ‘witte’ stroom).
GETIJDENMOLEN
De meeste watermolens maken gebruik van de kinetische energie van het afstromende water van een rivier. Een aparte kategorie zijn de getijdenmolens die gebruik maken van de getijdenwerking van de zee (eb en vloed) en die terug te vinden zijn in de estuaria en getijdenrivieren. De vraag naar groene energie heeft deze vorm van energiewinning terug in de actualiteit gebracht, en heel wat hoopgevende projecten liggen momenteel ter studie. (informatie over een pilootproject op de Schelde te Temse vind je op de W&W-Nieuws pagina: Getijdenenergie)
WATERMOLENS in VLAANDEREN
ZWALMMOLEN
te
Munkzwalm
Deze watermolen, ook Ten Bergemolen genaamd, wordt al vermeld in 1040 als eigendom van de benedictijnerabdij van de Blandijnberg te Gent. Bij de eerste acten wordt beschreven "et molendinum unum super fluviolum sualma". De molen komt terug in 1063 in een akte van Boudewijn V, graaf van Vlaanderen.
Bij de Franse revolutie werden de bezittingen verkocht en kocht de familie Haesbeyt uit Gent het domein. In 1875 worden de goederen opnieuw verkocht. In de beschrijving vinden we de mole terug : "Eenen schoonen koorn, oliewatermolen, met hofstede, land en boomgaard genoemd den molen ten bergen groot 27 aren 10 centiaren. Het was dus oorspronkelijk een koren- en oliewatermolen. In 1891 werd de olieslagerij stilgelegd, de graanmolen stopte zijn activiteit in 1962. De Zwalmmolen werd aangekocht door de Provincie Oost-Vlaanderen die een grondige restauratie in het vooruitzicht stelt. Doordat in de jaren 70-80 een café werd ingericht in het molengebouw zelf heeft een deel van de inrichting daarvoor plaats moeten ruimen.
Schakelbord van de elektriciteitsproduktie
Het Schoepenwiel
Het mechanisme voor het aandrijven van de molenstenen
SPAANSE MOLEN - Nederstraat 2 - 9150 Rupelmonde
GETIJDEMOLEN op de Schelde
Reeds in 1187 bevond zich een watermolen op deze plaats. De huidige watermolen werd gebouwd in 1516 ten tijden van de Habsburgse monarchie en van Keizer Karel en is de oudst gekende onderslagmolen van Vlaanderen die werkt met het aftrekkend getij.
De getijdenmolen, toen in bezit van de Graven van Vlaanderen, werd meermaals verwoest door brand en oorlogen en heropgebouwd in 1517. Daarna behoorde de molen voor de helft toe aan de graaf en de helft aan de stad Rupelmonde. De molen werd gebruikt om tarwe, rogge en boomschors te malen. In 1567 na een brand kon de stad Rupelmonde zijn deel van de kosten niet betalen en werd de graaf terug eigenaar. In de achtiende-eeuw werd de molen eigendom van de familie Vilain XIIII die het gebouw op hun beurt verkocht aan de gemeente.
In 1924 werd er een groot ijzeren Ponceletwaterrad geplaatst van 1.20m. breed met een diameter van 6 meter. Dit verving de vroegere twee waterraderen. In 1982 werd de getijdenmolen een beschermd monument. Sinds 1997 is de getijdenmolen volledig gerestaureerd en maalvaardig.
De molenaars geven u graag een rondleiding en een maaldemonstratie tijdens de maaluren (vraag uw maalkalender.)
Bezichtig het grootste binnenmolenrad van ons land, de asput met hetraderwerk, de steenzolder met vier steenkoppels en het indrukwekkende eiken dakgebinte op de graanzolder met het sleepluiwerk.
Als het getij meezit en er geen technische problemen zijn, kunnen zij het rad laten draaien, regelen zij de maalstenen bij en ziet u hoe het graan gemalen wordt tot meel.
Als Europees relict is de getijdenmolen van Rupelmonde uniek. Hij is niet alleen maalvaardig op de kracht van de getijden maar tevens ook uitgerust met het grootste binnenwaterrad van België.
Tijdens het toeristisch seizoen wordt op de maaldagen getoond hoe het graan werd gemalen.
Nota: Maaldemonstraties gaan enkel door als alle omstandigheden meezitten: bv. gunstig getij - geen technische problemen).
MOLEN te BROECK - Wilgendries 4
Erpe-Mere (op de Molenbeek)
nu drank- en eetgelegenheid
met optredens :
hier de groep AVersion
Deze watermolen op het gehucht Broek staat vermeld in de penningkohieren van 1571-1578. In 1681 vond een herbouw plaats: hiervan getuigde het inschrift op een steen (die echter niet meer aanwezig is). De molen was dan in het bezit van de heer van Mere.
In 1902 werd een stoommachine met schoorsteen geplaatst. Het gebouw werd in 1929 uitgebreid en kreeg een nieuwe toegangsweg.
Tot in 1975 bleef de molen in werking. Daarna werd het ijzeren bovenslagrad nog wel eens gebruikt als aandrijving van een steekpomp. Er is nog één steenkoppel intact aanwezig. In het begin van de jaren 1980 werd het molengebouwtje, dat een aanhangsel vormt van het woonhuis, voorzien van een nieuwe gevel, zodat het oorspronkelijk uitzicht verloren ging. Het gebouw verkeert in goede staat maar het bovenslagrad is sterk aangetast door roest.
Op 17 februari 1994 werd de molen beschermd als monument en samen met zijn omgeving als dorpsgezicht. Daarenboven werd op 5 november 2004 de vallei van de Molenbeek als landschap beschermd. De huidige eigenaar, Eric Ghysbrecht, kocht de molen in 1994 en renoveerde de gebouwen. In 2008 opende hij de drank- en eetgelegenheid 't Hof schuurke.
GOTEGEMMOLEN
Gotegemstraat 1 - Erpe-Mere - (op de Molenbeek)
Metalen bovenslagrad - diameter 2.80m /1,20m breed
Deze molen werd al vermeld in 1387 en behoorde bij het Hof te Gotegem. In de onmiddellijke omgeving bevindt zich een heuvel, waar volgens de volksmond nog een kasteel gestaan heeft.
In 1898 werd er een stoommachine geplaatst, die inmiddels sinds lang verdwenen is.
Op 21 april 1993 werd de molen beschermd als monument (met inbegrip van het sluiswerk, het waterrad en alle roerend werk) en samen met zijn omgeving als dorpsgezicht. Daarenboven werd de vallei van de Molenbeek op 5 november 2004 beschermd als landschap.
De laatste beroepsmolenaar Paul De Meyer (1938-2010) maalde nog tot in 2006 alle soorten bak- en voedermeel. In 1999 werd nog een nieuwe watergoot geplaatst (foto).
RATMOLEN - Ratmolenstraat 24
Aaigem (Erpe-Mere) - (op de Molenbeek)
De Ratmolen op de Molenbeek werd al voor 1556 opgericht. In 1851 werd een stoomtuig geplaatst. Na een brand in 1874 werd het huidig gebouw opgetrokken. In 1925 werkte de molen met water en met een motor. Er was ook een cichoreibranderij. De watermolen bleef tot omstreeks 1960 in bedrijf.De "Ratmolen" is gelegen in een open landschap. Sinds 1994 is de molen beschermd als monument en samen met zijn omgeving als dorpsgezicht. Van het ijzeren bovenslagrad is vrijwel niets meer overgebleven, maar het gebouw verkeert nog in vrij goede staat. Het interieur is vrijwel intact gebleven, met drie koppels maalstenen. De molen had regelmatig te kampen met overstromingen. Om deze reden verliet bewoner Dierick Bosmans de molen in 2002. Vanaf 2009 wordt een restauratie uitgevoerd.
RABBOUTSMOLEN
Kloosterstraat 92
9340 Lede
(op de Molenbeek)
Het metalen bovenslagrad werd vernieuwd en de molen is sinds 2007 in gebruik voor elektriciteitsproductie (groene stroom).
Langs de molen is een verval van anderhalve meter. Er is geen bijpas aanwezig.
Het bakstenen molenhuis staat dwars op de waterloop en vormt één geheel met het woonhuis.
DE BANMOLENS
Watermolenstraat 26
8530 Harelbeke
(op de Leie)
Gebouwd vóór 1128, vaak hersteld en herbouwd, o.a. in 1836. Vroeger korenmolen, nu turbine-watermolen met een Francis-turbine voor elektriciteitsopwekking.
Het gebouw is eigendom van de Lofting Group nv uit Gent, het werd gerenoveerd tot lofts-wooncomplex.
Het geheel is beschermd als monument en als dorps- en stadsgezicht (14.7.1998).
Drie regelschuiven voor de invoer van het Leiewater. Onder de boog bevindt zich de ingang van het wooncomplex
De waterinlaat met loopbruggen die tegelijk toegang geven tot het wooncomplex.
PERLINKMOLEN
Perlinkweg 1 - 9660 Elst (Brakel) - (op de Perlinkbeek)
Bovenslag watermolen die deel uitmaakt van een gesloten boerderij.
De molen is oorspronkelijk van voor 868 en werd vaak herbouwd, hij is actueel in privaat bezit.
IJzeren bovenslagrad :
diameter : 3,5m - breedte : 1,10m
Twee steenkoppels, haverbreker en buil.
Het binnenwerk is aanwezig, maar draait niet meer.
Beschermd als dorps- en stadsgezicht.
TER BIESTMOLEN
Biestmolenstraat 18
9636 Nederzwalm-Hermelgem (Zwalm)
Aanvankelijk zou deze watermolen een afhankelijkheid geweest zijn van de abdij van Ename in 1063.
Omstreeks 1483 was het banmolenrecht in het bezit van Jacques van den Hane en Bernard Rogiers. In de 19de eeuw werd de molen een paar maal verkocht en stond toen bekend als korenoliewatermolen. De molen werd in 1969 stilgelegd na een dodelijk ongeval.
In de molen zelf is momenteel een taverne ingericht. Het gebouw is volledig opgeknapt, maar de molen kan niet meer draaien.
OOSSEMOLEN
Oosse 14
9700 Welden (Oudenaarde)
(op de Oossebeek op de grens met Mater)
Bovenslag watermolen gebouwd voor 1571, deel van een boerderij in de lengterichting van de beek.
Metalen bovenslagrad, diameter 3,6m
Korenmolen met vier steenkoppels (nog twee compleet), haverbreker en buil. Thans ook elektriciteitsopwekking.
Beschermd als monument, dorps- en stadsgezicht.
SCHEMELBERTMOLEN
WATERMOLEN VAN LIEZELE
Wolfstraat 1 - 2870 Liezele (Puurs-St. Amands)
De Schemelbertmolen is een graanwatermolen uit 1636. Deze molen werd vernoemd naar het tegenoverliggend domein Schemelbert, een voormalig waterkasteel. De molen werd op 1 september 1994 beschermd als monument omwille van zijn industrieel-archeologische waarde. De omgeving van de molen werd mee beschermd als dorpsgezicht. De vallei van de Molenbeek is een beschermd landschap.
Er werd ook een vistrap aangelegd om de vismigratie te bevorderen. Hij werd gerealiseerd door een verbreding van de waterloop, die wordt gevoed via een extra sluis. De vroegere situatie met 2 sluizen (los- en maalsluis) veranderde hierdoor in een nieuwe situatie met drie sluizen (sluis van de vistrap, lossluis en maalsluis).
De molen is uitgerust met een Girard-turbine en maalvaardig, hij onderging in 2015 een grondige opknapbeurt. Vooraleer men de werken startte, werd de Molenbeek omgeleid. Zo konden de turbine en het sluiswerk gemakkelijker worden geïnspecteerd. De turbine was vastgeroest en het regelmechanisme was beschadigd. Het bestuur van de polder 'Vliet en Zielbeek', dat instaat voor het waterbeleid en de waterbeheersing op de Molenbeek, voerde op eigen kosten de herstelwerken uit, inclusief de herstelwerken aan het metselwerk van de watergevel.
ABDIJMOLEN van VILLERS
MOULIN DE L'ABBAYE DE VILLERS
Rue de l' Abbaye 55 - 1495 Tilly
Villers-La-Ville (Waals Brabant)
(op de Thyle of Dijle)
De molen hoorde bij de cisterciënzerabdij van Villers-La-Ville, waarvan de overgebleven ruïnes een toeristische trekpleister vormen.
Hij wordt al vermeld op het einde van de 12e eeuw, kort na de oprichting van de Abdij. Het huidige gebouw dateert van de 13e eeuw.
Het molengebouw is volledig gerestaureerd en doet dienst als bezoekerscentrum/drankgelegenheid.
De molen zelf is uitgerust met een schoepenwiel en levert elektriciteit.
BOEMBEKEMOLEN
Boembeke 18
9660 Michelbeke (Brakel)
(op de Zwalm)
Eigendom van vzw Natuurpunt.
Bovenslag watermolen - korenmolen.
WIELANTMOLEN
Vollezelestraat 32
1570 Tollembeek (Galmaarden)
(op de Mark)
Koren- en oliemolen, dubbelmolen.
De inrichting en de twee houten onderslagraderen zijn verwijderd.
In gebruik als boerderijgebouwen.
HEETVELDEMOLEN
MUNCKMOLEN
Munkbaan 1
1570 Tollembeek (Galmaarden)
(op de Mark)
Deze korenmolen is intact en maalvaardig, hij is uitgerust met een onderslagrad (waterkracht) en een dieselmotor.
Hij heeft walsenstoelen en één steenkoppel.
Het rad heeft een diameter van 4,5m, en is 0,9m breed.
IJZERKOTMOLEN
Galerijpad 2
9630 Sint-Maria-Latem (Zwalm)
(op de Zwalm)
Eigendom van de familie Mareels
Bovenslag watermolen - korenmolen.
Monument sinds 14 juni 1985
Opnieuw maalvaardig sinds 1999
Deze watermolen heeft een geschiedenis die teruggaat tot het begin van de 15e eeuw en werd afwisselend gebruikt als ijzermolen, kopermolen, papierfabriek, olieslagerij, graanmolen en uiteindelijk brouwerij.
De eerste geschreven sporen gaan terug naar 1412. Oorspronkelijk stonden er twee aparte molens vlak naast elkaar op beide zijden van de oever.
Op de Ferrariskaart (1771-78) wordt de molen omschreven als "Moulin het heyskot". Eind 19e eeuw werden via een overbouwing de beide gebouwen met elkaar verbonden. De ene is nog steeds graanmolen, de andere werd olieslagerij, brouwerij en uiteindelijk café-restaurant.
De graanmolen was sinds 1954 uit dienst maar is nu terug maalvaardig, en kan worden bezichtigd.
TOMMENMOLEN - HET MOT
Tommenmolenstraat 18 1850 Grimbergen
De Tommenmolen is een graanwatermolen op de Maalbeek.
Hij was oorspronkelijk eigendom van de heren Ter Tommen.
Later werd hij aangekocht door de abdij van Grimbergen.
De Tommenmolen is sinds 1980 een afdeling van Het MOT, een actief museum dat jong en ouder al doende laat kennismaken met handwerktuigen en met technieken gedreven door water, wind en spieren. Het museum is verspreid over drie historische gebouwen in Grimbergen, in de groene rand bij Brussel.
Het huidige molengebouw dateert uit de 16de eeuw maar werd in de 19de eeuw grondig verbouwd. De oorspronkelijke schuur werd door een brand vernield. In 1980 werd op dezelfde plek een vakwerkschuur, die enkele honderden meters daar vandaan stond, weer opgetrokken.
Op de site bevindt zich het Museumcafé-restaurant De Tommenmolen met een mooi tuinterras. Dit is ook een geliefde plek voor wandelaars en fietsers.